Allahın yadından (zikrindən) qafil olmaqla insanın şeytanla yoldaş olması necə mümkündür?

Diqqət yetirmək lazımdır ki, ayənin mənası bu deyildir ki, insan bir səhvə düçar olan kimi Allah bir şeytanı onunla həm söhbət və yoldaş etsin. Allah-taala bu surədə buyurur:

وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرين

“Hər kəs Rəhmanın zikrindən üz çevirsə, onun üçün bir şeytan təyin edərik ki, onunla yoldaş olsun.”[1] Bu ayədə “Rəhmanın zikri” dedikdə məqsəd Qurandır.”[2]

Deməli, ayənin mənası belə olur: “Hər kəs Allahın yadından, Quranın hökm və göstərişlərindən üz çevirərək ona əməl etməsə, bir şeytan onunla yanaşı olar. İmam Əli (əleyhis-salam) bu ayənin təfsirində buyurur: “Hər kəs günaha aludə olsa, Allahın yadından üz çevirər və hər kəs də Allahın fərman verdiyi  şeylərə itaət etməzsə, onun üçün bir şeytan təyin olunar ki, həmişə onunla yanaşı olsun.”[3]

Əli (əleyhis-salam)-ın bu izahına diqqət yetirməklə aydın olur ki, Allahı yad etməkdən üz çevirmək sadəcə bir səhv deyildir ki, nəticədə şeytanın onunla yanaşı edilməsi Allahın Rəhmaniyyəti ilə təzadlı olsun; əksinə, bu mövzu uzun zaman ərzində və çoxlu günahlar etdikdən sonra insan üçün hasil olur.

“Təfsiri-nümunə” kitabında bu ayənin izahında deyilir:

Əvvəlki ayələrdə hər bir şeyi maddi meyarlarla ölçən dünyapərəstlərdən söhbət gedirdi. Sözü gedən ayədə isə dünyaya bağlı və məftun olmağın öldürücü təsirlərindən birindən – Allahdan uzaqlaşmaqdan, Onunla yadlaşmaqdan söhbət açılır və buyurulur:

وَ مَنْ يَعْشُ[4] عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرين

“Hər kəs Rəhmanın (Allahın) yadından (zikrindən) üz çevirsə, ona tərəf bir şeytan göndərərik və həmişə onun yoldaşı olar.”[5]

Bəli, Allahdan qafil olmaq, ötəri dünya ləzzətlərinə qərq olmaq və onun aldadıcı gözəlliklərinə ürək bağlamaq nəticəsində şeytan insana hakim kəsilir və həmişə onunla birgə olur, onun boynuna bir ip salaraq ürəyi istəyən yerlərə aparır. Bu ayədə cəbr (insanın öz əməllərində məcburi olması) təsəvvürü yersizdir. Çünki bu, onlarının öz işlərinin təbii nəticəsidir. Xüsusilə, dünya ləzzətlərinə qərq olmağın və müxtəlif günahlara qurşanmağın ilk təsiri budur ki, insanın qəlbinə, gözünə və qulağına qəflət pərdəsi salınır, Allahdan uzaqlaşır, şeytanlar ona hakim edilir və bu yolda o qədər irəliləyir ki, bəzən qayıdış və tövbə yolu bir dəfəlik onun üzünə bağlanır. Çünki şeytanlar və şeytani fikirlər hər tərəfdən onu əhatə edir. Bu da insanın öz yaramaz əməllərinin nəticəsidir, baxmayaraq ki, onun “səbəblərin son səbəbkarı” ünvanı ilə Allaha aid edilməsi də səhihdir. Bu da digər Quran ayələrində “şeytanın zinətləndirməsi”[6] və ya “şeytanın vilayəti” kimi[7] təbir olunur.

Lüğətdəki mənasına diqqət yetirməklə ayədəki “nuqəyyiz” ifadəsi həm şeytanların hakim kəsilərək insanı istila altına almasına, həm də onlarla yoldaş olmasına dəlalət edir. Eyni zamanda ondan sonra gələn “fəhuvə ləhu qərin – şeytan onunla yoldaş olar” cümləsi bu mənanı təkid edir ki, şeytanlar belə adamlardan heç vaxt ayrılmazlar. Rəhman təbiri incə bir işarədir: İnsan ümumi rəhməti hamını əhatə edən bir Allahdan necə qafil olur və üz çevirir!

Görəsən, belə insanlar şeytanlarla yoldaş və onların fərmanlarına məhkum olmaqdan başqa bir taleyə düçar ola bilərmi?

Bəzi təfsirçilər ehtimal verirlər ki, bu ayədəki “şeytanlar” kəlməsinin geniş mənası vardır və hətta insanlardan olan şeytanlara da şamildir. Zəlalət rəisləri və sərkərdələri adlandırılan bu insanlar qafil insanlara hakim kəsilərək onları Allahın yadından uzaqlaşdırır və onlarla yanaşı olurlar. Mənadakı bu genişlik uzaq ehtimal deyildir.[8]