عواقب تجمل گرایی در جامعه

از آنجایی که انسان موجودی حریص در مواجهه با مظاهر دنیا است، کنترل خود را از دست داده و راه افراط و تفریط را در پیش می گیرد، تمام سعی و همتش را در جهت جمع آوری زرق و برق دنیا، صرف نموده، زهد، تقوا، ساده زیستی و قناعت را به کلی فراموش می نماید و با تجمل گرایی، در راه اسراف و افراط و گناه گام بر می دارد و در این راه هیچ چیزی چشم طمعش را پر نمی کند.  
یکی از بزرگترین آفتهای زندگی انسان، دنیاگرایی و تجمل طلبی است. این رذیله اخلاقی باعث انحراف انسان از صراط مستقیم ایمان و عمل صالح می شود و ابواب گمراهی و بدبختی را بر او می گشاید. در این مقاله نویسنده کوشیده است که آثار و عواقب دنیاگرایی و تجمل طلبی را براساس آیات قرآن مجید و روایات ائمه اطهار(ع) مورد بررسی قرار دهد.
اینک مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:ماهیت انسان
انسان موجودی مرکب از دو بعد ماده و معنی است و هر یک از دو بعد وجودی او، نیازهای خاص خود را دارد که باید مورد ملاحظه قرار گرفته و برآورده گردد. دین مبین اسلام نیز نیازهای گوناگون انسان را مدنظر قرار داده و به عنوان مکتب اعتدال، افراط و تفریط در هیچ یک از حوزه های زندگی را اجازه نداده است. خدای سبحان نیز در کنار اعطای عقل و شعور، و ارسال رسل همراه با کتاب و قانون، مواهب و نعمت های فراوانی را در دل طبیعت به ودیعه نهاده است تا انسان از نعمت های الهی، برای رفع نیازهای مادی خود استفاده و بهره برداری نموده و در سایه تدبیر و تعقل و هدایت و راهنمایی انبیای الهی، راه سعادت و کمال را تشخیص داده و سیر صعودی خویش را به سوی قرب حق، تا بی نهایت ادامه دهد.
● دنیاطلبی انسان
ولی از آنجایی که انسان موجودی حریص در مواجهه با مظاهر دنیا است، کنترل خود را از دست داده و راه افراط و تفریط را در پیش می گیرد، تمام سعی و همتش را در جهت جمع آوری زرق و برق دنیا، صرف نموده، زهد، تقوا، ساده زیستی و قناعت را به کلی فراموش می نماید و با تجمل گرایی، در راه اسراف و افراط و گناه گام بر می دارد و در این راه هیچ چیزی چشم طمعش را پر نمی کند. بنابراین، بیشتر انسان ها زمانی که در میدان عمل و در معرض امتحان و آزمایش، قرار گرفته و با مظاهر فریبنده دنیا مواجه می شوند، گرفتار اسراف و تجمل گرایی شده، خود و ارزش های انسانی خویش را فراموش می کنند. به فرموده حضرت علی(ع): «دنیا گذرگاه است نه قرارگاه، و مردم در این گذرگاه، دو دسته هستند: دسته ای خود را فروخته، برده دنیا می شوند و ارزش خویش را از دست می دهند و برخی دیگر، خود را خریداری نموده و از قید و بند دنیا و مظاهر جذاب و فریبنده آن، آزاد می سازند.» (۱) لذا در آموزه های دینی، اسراف، تبذیر و تجمل گرایی که از مظاهر دنیازدگی و دنیاطلبی است، مورد نکوهش قرار گرفته و از آن نهی شده است. خدای سبحان پیامبرش را مورد خطاب قرار داده، خطر رفاه زدگی را گوشزد می نماید: «فلا تعجبک اموالهم و لا أولادهم انما یرید الله لیعذبهم بها؛ (۲) و ]فزونی[ اموال و اولاد آنها تو را در شگفتی فرو نبرد، خدا می خواهد آنان را به وسیله آن، ]در زندگی دنیا[ عذاب کند.» کسانی که در جمع مال و پیدایش و پرورش اولاد، حدود الهی را رعایت نکنند، گرفتار فتنه می شوند، از این رو خدای سبحان به شیطان دستور می دهد تا با آنها در مال و اولادشان شریک باشد: «... و شارکهم فی الأموال و الأولاد و عدهم»؛ (۳) «... و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوی و آنان را با وعده ها سرگرم کن!»
در آیه دیگری می خوانیم: «لا تمدن عینیک الی ما متعنا به أزوجا منهم و لا تحزن علیهم و اخفض جناحک للمومنین؛(۴) هرگز چشم خود را به نعمت های ]دنیا[ که به گروه هایی از آنها (کفار) دادیم میفکن و به خاطر آنچه آنها دارند، غمگین مباش و بال ]عطوفت[ خود را برای مؤمنان فرود آر!»
تجمل گرایی از منظر دینی دین اسلام، دین اعتدال است و استفاده از زینت و زیبایی های طبیعت و اسباب و لوازم مناسب و... را نه تنها اجازه داده بلکه به آن توصیه و سفارش نموده، است؛ لذا قرآن می فرماید: «وابتغ فیما آتاک الله الدار الآخره ولا تنس نصیبک من الدنیا و احسن کما احسن الله الیک و لا تبغ الفساد فی الأرض ان الله لا یحب المفسدین؛(۵) و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده، نیکی کن و هرگز در زمین در جستجوی فساد مباش که خدا مفسدان را دوست ندارد.» در تاریخ زندگی امام حسن مجتبی(ع) می خوانیم که هنگام نماز، بهترین لباس ها را می پوشید، وقتی از او در این باره سؤال شد، فرمود: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و به همین جهت من لباس زیبا را برای راز و نیاز با پروردگارم می پوشم؛ چراکه خود او دستور داده است که: «خذوا زینتکم عندکل مسجد؛(۶) زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد برگیرید.»

امام صادق(ع) نیز هنگامی که از سوی برخی انسان های به ظاهر زاهد، موردسؤال قرار می گرفت، در جواب می فرمود: «من حرم زینه الله التی اخرج لعباده...؛(۷) چه کسی حرام کرده زینت هایی را که خداوند برای بندگانش آفریده است.»(۸)
در سوره مائده نیز می خوانیم: «یا ایهاالذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما أحل الله لکم ولاتعتدوا ان الله لا یحب المعتدین؛(۹) ای کسانی که ایمان آورده اید! چیزهای پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است، حرام نکنید و از حد تجاوز ننمائید؛ زیرا خداوند، متجاوزان را دوست ندارد.»
بنابراین استفاده از زینت و زیبایی اگر در حد اعتدال باشد هیچ اشکالی ندارد، ولی بسیاری از مردم در جریان زندگی، راه افراط را درپیش می گیرند، و به بهانه های گوناگون روبه تجمل گرایی می آورند، به همین خاطر قرآن کریم بلافاصله مسلمانان را از زیاده روی و اسراف و تجاوز از حد برحذر داشته و نهی می کند و می گوید: یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد وکلوا و اشربوا و لاتسرفوا انه لایحب المسرفین؛(۱۰) ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد.» در قرآن کریم کلمه ای که ازنظر ظاهری به تجمل گرایی نزدیک است، واژه «ترف» است که در چندین مورد آمده است، ازجمله در سوره هود می خوانیم: «و اتبع الذین ظلموا ما اترفوا فیه وکانوا مجرمین؛(۱۱) و آنان که ستم می کردند، از تنعم و کامجویی پیروی کردند و گناه کار بودند.»

در آیه دیگر درباره اصحاب شمال و گناهکاران آمده است: «انهم کانوا قبل ذلک مترفین؛(۱۲) آنها، پیش از این ]در عالم دنیا[ مست و مغرور بودند.»بنابراین از نظر مکتب جاوید اسلام، دلباختگی نسبت به امور دنیا و زرق و برق آن- که در قالب تجمل گرایی ظاهر می شود- محکوم است نه بهره گیری معتدل و حساب شده از نعمت های این جهان.
● پیامدهای تجمل گرایی
تجمل گرایی آثار ویرانگر و منفی فراوانی را به دنبال دارد که به چند نمونه آن، اشاره می شود:
۱) طغیان و سرکشی
رفاه، تجمل گرایی و غرق شدن در دریای لذایذ و نعمت های دنیوی، و دورشدن از معنویات، باعث طغیان و سرکشی انسان می شود؛ لذا در آیات قرآن می خوانیم: «و ما ارسلنا فی قریه من نذیر الا قال مترفوها انا بما ارسلتم به کافرون؛(۳۱) و در هیچ شهر و دیاری، بیم دهنده و انذارگری، ارسال نکردیم مگر اینکه ثروتمندان عیاش آنها]که سرمست ناز و نعمت بودند[ گفتند: ما به آنچه فرستاده شده اید، کافریم.»
در آیه دیگری می خوانیم: «و اذا أردنا أن نهلک قریه امرنا مترفیها ففسقوا فیها فحق علیها القول فدمرناها تدمیرا؛(۴۱) و هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای مترفین]و ثروتمندان مست و شهوت پرست[ آنجا، بیان می داریم، سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدت درهم می کوبیم.»

از آیات یادشده و دیگر آیات قرآن، به خوبی استفاده می شود که انسان حریص و دنیا طلب، هنگامی که در میدان رقابت تجمل گرایی قرار می گیرد، برای رسیدن به مقصود و بهره گیری از لذت های حیوانی، تمام حد و حصرها و موانع را کنار زده، هیچ ضابطه و معیاری را نمی شناسد. براساس فرمایش پیامبر(ص): «حب الشیء یعمی و یصم؛(۱۵) علاقه به چیزی، انسان را کور و کر می کند]و قدرت درک واقعیت را از او می گیرد[.»
گرایش افراط گونه به دنیا و ظواهر فریبنده آن، باعث می شود بزرگانی چون طلحه و زبیر، با آن سابقه تاریخی، در برابر امیرمؤمنان حضرت علی(ع) قرار گرفته، بیعت خود را نادیده بگیرند و جنگ خونین جمل را سازماندهی کنند.
۲) انحطاط اجتماعی
از جمله آثار زیان بار تجمل گرایی، انحطاط اجتماعی است. مونتسکیو درباره تجمل گرایی و تأثیر منفی آن در جامعه می گوید: «در این زمان است که تقوای ملی با چه سرعتی روبه انحطاط می رود. زمانی که مردم روم به تجمل روی آوردند، در سلطنت «تی بر» نمایندگان سنا پیشنهاد کردند که قوانین سابق مربوط به تجمل، دوباره برقرار شود. شاه که مردی بااطلاع بود با این تقاضا مخالفت کرد و گفت: دولت با وضع فعلی نمی تواند دوام بیاورد.»(۶۱)
ابن خلدون درباره تأثیر تجمل گرایی می گوید: «تجمل خواهی و اعیان منشی مایه بدبختی و انقراض جوامع است. جوامع هراندازه بیشتر در تجمل خواهی و اعیان منشی فرو رود، به همان اندازه به مرز سقوط، نزدیک تر می شود. روند سقوط نیز به این صورت است که اسراف گری و تجمل طلبی به تدریج سبب فقر و تهی دستی جوامع و حکومت ها می شود و هرقدر تجمل و اسراف، زیاد شود، به همان اندازه، تهی دستی نیز افزایش می یابد تا جایی که ثروت موجود، دیگر جوابگوی اسراف و تجمل نخواهد بود. بدین ترتیب قومی که به این کار عادت کرده اند به تدریج ضعیف و زبون می گردند و تا مرز نابودی پیش می روند.»(۷۱)
جرجی زیدان مسیحی، درباره انحطاط مسلمانان می گوید: «پس از آنکه اعراب به کشورگشایی پرداختند، سیم و زر و غلام و کنیز به جزیره العرب روان گردید و اندک اندک، اعراب مسلمان به فساد و هرزگی گراییدند.»(۸۱)
امام راحل(ره) می فرماید: «طبع کاخ نشینی با تربیت صحیح، منافات دارد؛ با اختراع و تصنیف و تألیف و زحمت، منافات دارد. اگر سراسر دنیا هم بخواهید گردش کنید و پیدا کنید، اگر موفق بشوید، یکی دو تا و چندتاست. تمام مصنفین از این کوخ نشینان بودند تقریباً و تمام مخترعین از همین کوخ نشینان بودند تقریباً ... ما باید بکوشیم که اخلاق کاخ نشینی را از این ملت بزداییم. اگر بخواهیم ملت جاوید بماند و اسلام را آن طوری که خدای تبارک و تعالی می خواهد، در جامعه ما تحقق پیدا کند، مردم را از خوی کاخ نشینی به پایین بکشید.» (۹۱)
در قرآن کریم می خوانیم: «واذا مس الانسان ضر دعا ربه منیباً الیه ثم اذا خوله نعمه منه نسی ما کان یدعوا الیه من قبل و جعل لله انداداً لیضل عن سبیله قل تمتع بکفرک قلیلاً انک من اصحاب النار؛(۰۲) هنگامی که انسان را زیانی رسد، پروردگار خود را می خواند و به سوی او باز می گردد اما هنگامی که نعمتی از خود به او عطا کند آنچه را که به خاطر آن قبلا خدا را می خواند از یاد می برد و برای خدا همتا قرار می دهد تا مردم را از راه او منحرف سازد. بگو: چند روزی از کفرت بهره گیر که از دوزخیان خواهی بود.»
در آیه دیگری می فرماید: «الذین یستحبون الحیاه الدنیا علی الاخره و یصدون عن سبیل الله و یبغونها عوجا اولئک فی ضلال بعید؛(۲۱) همان ها که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و (مردم را) از راه خدا باز می دارند و می خواهند راه حق را منحرف سازند، آنها در گمراهی دوری هستند.»
۳) وابستگی اقتصادی
در دنیای امروز، اقتصاد و سرمایه، جایگاه خاص و ویژه ای را در عرصه های مختلف زندگی، و معادلات بین المللی به خود اختصاص داده است؛ به گونه ای که اگر کشوری از لحاظ اقتصادی، استقلال داشته باشد، می تواند در عرصه های جهانی و بین المللی، با قوت و قدرت، وارد شود اگر هم طرح و برنامه ای داشته باشد، از سوی دیگران با احترام خاص مورد استقبال قرار می گیرد؛ ولی اگر از لحاظ اقتصادی ضعیف و وابسته باشد، طرح ها و برنامه هایش نیز خریدار نخواهد داشت. امام علی(ع) خطاب به فرزندش فرموده است: «انسانی را که طالب معیشت خود است ملامت مکن؛ زیرا در فقر و تنگدستی، خطاهای او زیاد می شود. ای فرزندم! فقیر، حقیر است، سخن او شنیده نمی شود و مقام او شناخته نمی گردد. فقیر اگر راستگو باشد، دروغ گویش خوانند و اگر زاهد باشد و پرهیزگار، او را نادان گویند...»(۲۲)
از جمله پیامدهای تلخ و ناگوار تجمل گرایی، ضعف و وابستگی اقتصادی است. کشوری که مردم آن به تجمل گرایی روی آورده و بازار مصرفشان را به ویژه لوازم گران قیمت خارجی، اشغال کرده، در واقع وابستگی اقتصادی شان را عملا با دست خود امضا کرده اند و باید بخش کلان سرمایه ملی شان، صرف واردات کالاها و لوازم مدل جدید کشورهای خارج شود و کارخانه های داخلی به خاطر نبود بازار مصرف، چاره ای جز تعطیلی نخواهند داشت.
قرآن کریم می فرماید: «ولا توتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما و ارزقوهم فیها واکسوهم و قولوا لهم قولا معروفا؛ (۲۳) اموال خود را که خدا آن را مایه پایداری و برپا بودن شما قرار داده است، به دست سفیهان نسپارید!» افرادی که در بازار رقابت منفی تجمل گرایی گرفتار شده و سرمایه های ملی را صرف واردات لوازم و تجهیزات مدل جدید خارجی می نمایند، در واقع، افراد جاهل و نادانی هستند که با دست خود سلطه بیگانگان را فراهم می سازند. به فرموده امام رضا(ع): «خداوند قیل و قال (گفتار بیهوده) و تباه سازی اموال و درخواست فراوان را دوست ندارد.» (۲۴) ضعف در اقتصاد، سستی در دین، و نابودی فرهنگ و هویت ملی اسلامی را به دنبال خواهد داشت: «فلولا الخبز ماصلینا ولاصمنا؛ (۲۵) اگر نان نباشد، نه می توانیم نماز بخوانیم و نه می توانیم روزه بگیریم.»
۴) گسترش فحشا و منکرات
ورود در بازار رقابت تجمل گرایی، گناهانی چون: غرور، حسد، کینه توزی، شهوت پرستی و بی عفتی را به دنبال خواهد داشت. یک دسته به خاطر سرمایه و امکانات فراوان به شهوت رانی پرداخته و به قول خودشان از هر چمنی گلی را برمی دارند و عده ای کثیر از انسان های فقیر و بی بضاعت، به خاطر اینکه در بازار تجمل گرایی و رقابت از قافله رفاه طلب، عقب نمانند، شرف و حیثیت خویش را حراج نموده و به خودفروشی روی می آورند.

قرآن کریم می فرماید: «اعلموا انما الحیاه الدنیا لعب و لهو و زینه و تفاخر بینکم و تکاثر فی الاموال و الاولاد... و ما الحیاه الدنیا الامتاع الغرور؛ (۲۶) بدانید که زندگی دنیا بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است... و دنیا جز متاع فریب نیست.»
کم نیستند انسان هایی که در این بازار غرور و نیرنگ در دام وسوسه های شیطانی افتاده، ارزش و هویت انسانی خویش را از دست می دهند؛ لذا حکیمان گفته اند: «فساد با تجمل مقرون است و اغلب، دنبال آن می آید و تجمل هم دنبال فساد می آید. اگر حرکات قلب را آزاد بگذارید، یعنی جلو هوا و هوس را رها کنید، چگونه می توانید از ضعف روحی جلوگیری کنید؟»(۲۷)
۵) پشت کردن به ارزش ها
از جمله آثار شوم تجمل گرایی، پشت کردن به ارزش ها و امور معنوی و اخلاقی است. افراد و اشخاصی که شیفته و مجذوب ثروت و سرمایه می شوند، تمام توان و همت خود را صرف جمع آوری زرق و برق دنیا می کنند، در قاموس آنها، مفاهیم ارزشی مثل: زهد، تقوا، ساده زیستی، انفاق، ایثار و... هیچ جایگاهی نخواهد داشت. قرآن می فرماید: «الذین یستحبون الحیاه الدنیا علی الاخره و یصدون عن سبیل الله و یبغونها عوجا اولیک فی ضلال بعید؛(۲۸) کسانی که زندگی دنیا را به آخرت، ترجیح می دهند و مردم را نیز از راه خدا منحرف می کنند و در پی آن هستند که برای سنت و دین خدا کجی ایجاد کنند، ضلالت برای آنان حتمی است.»

در جای دیگر می خوانیم: «و قال موسی ربنا انک اتیت فرعون و ملاه زینه و اموالا فی الحیاه الدنیا ربنا لیضلوا عن سبیلک؛(۲۹) موسی گفت: پروردگارا! تو، فرعون و اشراف وابسته او را در زندگی دنیا، زیور و دارایی داده ای که با آن، مردمان را از راه تو گمراه کنند.» وابستگی شدید به زرق و برق دنیا، انسان را برده و مطیع خود می سازد؛ زیرا انسان برای اینکه به زندگی خود، رونق و صفا بخشد، به تنعم و تجمل رو می آورد و به تدریج با امور و اشیایی که وسیله تنعم و تجمل و یا ابزار قوت و قدرت خویش قرار داده، خو گرفته و شیفته آن می شود و رشته هایی نامرئی او را خوار و ذلیل نموده و به زانو درمی آورد. در نتیجه خدا و آخرت را به کلی از یاد می برد: «یعلمون ظاهرا من الحیاه الدنیا و هم عن الاخره هم غافلون؛(۳۰) آنان تنها ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت بی خبرند.» پیامبر اکرم(ص) به ابن مسعود فرموده اند: «ای ابن مسعود! پس از من، اقوامی می آیند که طعام های پاکیزه و رنگارنگ را می خورند... و خانه ها و کاخ هایی بنا می کنند و مساجد را به زیورآلات تزیین می کنند. تمام همت آنان برای دنیا است که به آن دل بسته و اعتماد کرده اند. شرف آنان به درهم ها و دینارهاست و تلاش شان برای شکم است. آنان بدترین بدها هستند که فتنه از آنان برمی خیزد و به خودشان برمی گردد».(۳۱)
امام رضا(ع) درباره این گونه افراد فرموده است: «مال دنیا جمع نمی شود مگر با پنج خصلت، بخل بسیار و آرزوهای دراز و چیرگی آزمندی]بر انسان[ و ترک صله رحم ]و رسیدگی به بستگان تنگ دست[ و دنیاپرستی و فراموش کردن آخرت.»(۳۲)

بنابر آنچه بیان شد، اگر بخواهیم در طول حیات و زندگی چند روزه دنیا گرفتار طغیان و سرکشی، انحطاط اجتماعی، وابستگی اقتصادی، گسترش فحشا و منکرات و پشت کردن به ارزش های الهی و انسانی نشویم، چاره ای نداریم جز اینکه از نعمت ها و مواهب الهی به صورت درست و حساب شده استفاده و بهره برداری کنیم و از اسراف، تبذیر و تجمل گرایی دوری نماییم.