İSLAM MƏDİNƏDƏ
Qüreyş, xalqın islamı qəbul etməsinin qarşısını ciddi cəhdlə aldıqları və Məkkə əhalisi müsəlmanlara işgəncə verdikləri bir halda Məkkənin beş yüz kilometrliyində yerləşən Yəsrib şəhərində başqa hadisələr baş verməkdə idi. Orada müsəlmanların gələcəyini aydınlaşdıran və “də’vətin” Məkkədən köçərək o şəhərdə mərkəzləşməsinə səbəb olacaq hadislər baş verirdi.
Yəsrib böyük və abad bir kənd idi. Əkinə yararlı olduğu üçün qədim zamandan cənubdan bir dəstə əhali oraya gedib məskunlaşmışdılar. Bu, Peyğəmbərin (s) hicrətindən sonra, “Mədinətun-nəbi” (yə’ni peyğəmbər şəhəri), sonralar isə sadəcə olaraq Mədinə adlanan şəhərdir. Yəsrib Məkkədən fərqli olaraq özünəməxsus ictimai duruma malik idi. Məkkədə mövcud olan təbəqələrin müxtəlifliyi bu şəhərdə gözə çarpmırdı, çünki bu şəhərin təcrübəli tacirləri yox idi, onlar əkinçiliklə məşğul olurdular. Al-verlə məşğul olanlar və sənətkarlar da əhalinin az bir hissəsini təşkil etdiyindən belə bir mühitin yaranmasına lüzum yox idi.
Yəhudilər əkinçilik sahəsində təcrübə əldə etdiklərinə görə, Xeybər kəndinin əkinə yararlı olan torpaqlarını və şəhərin ətrafındakı əkin sahələrini ələ keçirmişdilər. Tarixçilərin yazdığına görə onlarla şəhərin bütpərəst ərəbləri arasında ara-sıra münaqişələr baş verirdi. Yəhudilər onlara deyirdilər ki, tezliklə İsrail nəslnidən bir peyğəmbər gəlib bizə başçılıq edəcək və o zaman biz sizə hakim olacağıq. Beləliklə Yəsrib əhalisinin təfəkküründə peyğəmbərin zühuru üçün zəminə yaranmışdı. Digər tərəfdən isə şəhərdə məskunlaşmış pərakəndə qəbilələr arasında toqquşmalar da baş verirdi.
Hicrətə yaxın illərdə Ous və Xəzrəc qəbilələri arasında böyük bir müharibə baş verdi. O müharibə yövmi Buas adı ilə məhşurdur. Bu müharibədə hər iki qəbilə kəskin mühbarizələrdən təngə gəlmişdi və artıq onlar barışıq istəyirdilər. Lakin qəbilə adət-ən’ənələrinə görə münaqişəyə son qoyub barışıq əldə etmək üçün ölənlərin sahiblərinə qan pulu ödənilməli idi. Bu ödənişin miqdarını isə hamının razılığı ilə seçilmiş hakim tə’yin etməli idi. Bundan əlavə o şəxs heç bir dəstəyə qoşulmayan və münaqişələrdə iştirak etməyən bir adam olmalıydı. Yəsribdə belə bir şəxsi tapmaq mümkün deyildi. Birincisi, qəbilələrin başçılarının bir çoxu müharibəyə qarışmış, ikincisi isə heç bir qəbilənin başçısı özünü başqasından aşağı səviyyədə görmək istəmirdi.
Deyilənlərə görə Yəsrib əhalisi qəbilələr arasında baş vermiş müharibələrdə bitərəf mövqe tutmuş, nisbətən qüdrətli olan Abdullahh ibni Ubəyy əbi Səlulu şəhərə hakim seçmək istəyirdilər. Hətta deyilənlərə görə onun üçün bir tac da hazırlamışdılar. Lakin bu dövrdə Məkkədə başqa hadisə baş verdi.
Peyğəmbər (s) adəti üzrə həcc mövsümündə ziyarətə gəlmiş qəbilələrin yanına gedər, onları islama də’vət edərdi. Bir dəfə Xəzrəc qəbiləsindən altı nəfər onu gördükdə Məhəmməd (s) özünün peyğəmbər olmasını onlara çatdırdı. Onlar Peyğəmbərin (s) söylədiklərini dinlədilər, onun də’vətini təqva, saflıq və barışıq müjdəsi verdiyindən səmimi qarşılayaraq dedilər: Biz öz xalqımızın yanına dönüb sənin gətirdiyin din barəsində onları xəbərdar edəcəyik, bəlkə də sənin gəlişinlə müharibənin kökü bizim şəhərdən kəsilə. Sən əgər bizləri birləşdirə bilsən, bizim nəzərimizdə ən alicənab şəxsə çevriləcəksən.
Bu altı nəfər Yəsribə dönərək Məhəmməd (s)-ın də’vətini xalqa yetirdilər. Şəhər əhalisinin böyük əksəriyyəti bu xəbəri eşitcək sevindilər. Bir tərəfdən peyğəmbər zühur edəcəyi hekayəti ilə tanış olanlar istəyirdilər ki, Məhəmməd (s)-ı öz şəhərlərinə də’vət etməklə böyük şərəfə nail olub yəhudiləri də qabaqlayalar. Digər tərəfdən isə qəbilə tərəfindən deyil Allah tərəfindən seçilmiş bir kəsin hakimiyyətini qəbul edərdilər. Bundan əlavə o bu şəhərin sakini olmamış və heç bir müharibə və toqquşmalarda iştirak etməmişdi.
Bir il sonra isə həcc mövsümündə Mədinə əhalisindən on iki nəfər Əqəbədə O həzrətlə bey’ət etdilər. Onların bey’əti aşağıdakılardan ibarətdir: Allaha şərik qoşmamaq, oğurluq etməmək, zina etməmək (qeyri-qanuni cinsi əlaqədə olmamaq), övladlarını öldürməmək, heç bir kəsə töhmət vurmamaq, Məhəmməd (s)-ın onlara tövsiyə etdiyi xeyir işləri yerinə yetirmək. Peyğəmbər (s) Musa ibni Uməyri onlarla Yəsribə yola saldı ki, əhaliyə Qur’an öyrədib əhalinin islam dininə olan rəğbəti barədə mə’lumat əldə etsin.
Bir il sonra isə (peyğəmbərliyin 13-cü ili) həcc mövsümü sona çatdıqdan sonra yetmiş üç kişi və iki qadın yenidən Əqəbədə toplaşdılar. Peyğəmbər əmisi Abbas ibni Əbdül-Müttəliblə birlikdə onların yanına getdi. Yazırlar ki, ilk olaraq Abbas çıxış edib dedi: Ey Xəzrəc əhalisi! Məhəmməd (s) bizdəndir, qüdrətimiz çatana qədər onu əhalinin əzab-əziyyətindən qoruduq, indi o sizin yanınıza gəlmək istəyir. Əgər onu himayə edib müxaliflərin işgəncəsindən qorumaq gücünə malik olsanız çox gözəl, belə olmayan surətdə isə indidən ondan əl çəkin. Onlar Abbasın cavabında belə dedilər: Səni dinlədik; Ey Allahın elçisi indi Allah və sənin nəzərində bəyənilmiş işləri bizə de! Peyğəmbər bir neçə Qur’an ayəsi oxuduqdan sonar dedi: Sizinlə bey’ət edirəm ki, məni öz yaxın adamınız kimi himayə edəsiniz. Mədinə əhalisinin nümayəndələri onunla bey’ət etdilər ki, sənin düşməninlə düşmən, dostunla dost olacaq, səninlə müharibə edənə qarşı vuruşacağaıq. Elə bu səbəbə görə də bu bey’ətul-hərb (savaş bey’əti) adlanmışdır. Bu bey’ətdən sonra Peyğəmbər (s) müsəlmanlara Yəsribə getmək üçün icazə verdi. Onlar Yəsribə getdikdə isə şəhər əhalisi onları çox gözəl qarşıladılar. İslam tarixində Məkkədən Mədinəyə hicrət edənlər mühacir, onları Mədinədə qarşılayanlar isə ənsar (yardımçı, kömkçi) adlandırılmışlar.
DARUN-NƏDVƏ FİTNƏSİ
(SUİ QƏSDİ)
Qüreyş başçıları islam dinin yayılması üçün yeni bir məkanın mövcud olmasından və ən əsası Mədinə əhalisinin Peyğəmbərlə (s) əhd-peyman bağladıqlarını eşitdikdən sonra daha çox qorxuya düşdülər. Çünki Peyğəmbər (s)-a və onun ardıcıllarına verdikləri işgəncələrdən sonra onlardan intiqam alacaqlarından qorxurdular. Onlara qarşı müharibə etməsə də belə, böyük təhlükə hesab olunurdu, çünki Yəsrib Məkkəyə yaxın olan ən böyük şəhərlərdən idi. Qüreyş tacirləri mallarını satmaq üçün oraya gedərdi və hər kəsin orada öz müştərisi var idi. Əgər bu şəhər əldən çıxsaydı onlara böyük iqtisadi zərbə dəymiş olardı. Belə bir məğlubiyyətdən yaxa qurtarmaq üçün onlar məcbur idilər ki, qəbilə arasında bağlanmış əhd-peymanı nəzərə almayaraq Məhəmməd (s)-ı öldürsünlər. Ancaq onu öldürmək çox da asan deyildi, çünki bəni Haşim dinc qalmayıb onun intiqamını alacaqdılar. Çarə tapmaq üçün Darun-nədvədə toplantı təşkil etdilər. Sonra qərara aldılar ki, hər qəbilədən bir cavan adam birlikdə Məhəmməd (s)-a hücum edərək onu öldürsünlər. Belə olan halda onu öldürən bir nəfər olmayacaq və bəni Haşim intiqam almaq üçün ayağa qalxa bilməz, çünki onlar bütün tayfalarla vuruşmaq qüdrətinə malik olmazlar. Məcbur olub qan pulunu almağa razılaşacaqlar.
Qüreyş sui-qəsdi həyata keçirmək istədikləri gecə Peyğəmbər (s) Allahın əmri ilə Məkkəni tərk etdi. Əli (ə)-ı öz yerində saxlayaraq Əbu Bəkrlə birlikdə Yəsribə tərəf yola düşdü. Üç gün Məkkə yaxınlığında yerləşən Saur adlı mağarada qaldılar. Ardınca gələnlər onu tapmaq ümidini itirdikdən sonra o Həzrət dolayı yollarla Yəsribə tərəf üz tutdu.
PEYĞƏMBƏR MƏDİNƏDƏ
Peyğəmbər (s)-ın rəbiul-əvvəl ayının hansı günündə Məkkədən çıxaraq neçə gündən sonra Mədinəyə çatması haqda tarixçilər arasında fikir ayrılığı vardır. İbni Hişam onun getdiyi yol haqda yazır: Rəbiul-əvvəl ayının 12-də bazar ertəsi günü, o Həzrət günorta vaxtı Qubaya çatır. İbni Kəlbi isə onun rəbiul-əvvəl ayının biri Məkkədən hərəkət edib həmin ayın 12-də cümə günü Qubaya çatdığını qeyd edir. Ancaq bə’ziləri rəbiul-əvvəl ayının 8-də oraya yetişdiyini qeyd etmişlər. Son dövrün islam və avropa tarixçiləri yazırlar ki, onun bu səfəri 9 gün çəkmiş, peyğəmbərliyin 14-cü ili rəbiul-əvvəl ayının 12-i (622-ci il 4 Sentyabr) Mədinə yaxınlığındakı əraziyə - Qubaya çatmışdır. Sonradan Ömərin xilafəti dövrünə aid olan mövzuda qeyd edəcəyik ki, Peyğəmbərin (s) Məkkədən Mədinəyə hicrəti müsəlmanların tarixinin ilk başlanğıcı tə’yin edilmişdir. Ancaq ilin əvvəlini, qəməri tarixinin ilk ayı olan Məhərrəm ayı ilə başlamışlar. Peyğəmbər (s) Qubada olduğu vaxt ərzində bir məscid tikmişdir ki, bu günümüzə qədər Quba məscidi olaraq məşhurdur. Görəsən bu həmin məsciddirmi ki, Qur’an onun barəsində belə deyir:
İlk gündən binası təqva (Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinmək) üzərində qurulmuş məscid namaz qılınmağa daha layiqdir. Orada paklanmağı sevən insanlar vardır. Allah pak olanları (özlərini cismən təmizləyənləri, mə’nəvi qüsurlardan, çirkinliklərdən qorunmağa çalışanları) sevər! (Tövbə 108)
Şeyx Tusinin dediyinə görə bu barədə iki nəzəriyyə vardır. İbni Abbas, Həsən və Ətiyyənin dediyinə görə bu ayə Quba məscidi barəsindədir. İbni Ömər və ibni Musəyyibin fikrincə o Mədinə məscididir. Ömər ibni Şəbəhin fikrincə binası təqva üzərində qurulan Peyğəmbər (s)-ın məscididir, təqva və razılıq binası üzərində qurulan isə Quba məscididir.
Təbəri öz təfsirində hər iki nəzəriyyəni nəql etmişdir. O, Səhl və Sə’ddən hədis nəql edərək yazır ki, Peyğəmbər (s) dövründə iki nəfər bu məsələ barəsində mübahisə edərək onun yanına gedirlər. O isə buyurur: Bu mənim məscidimdir (yə’ni Peyğəmbər (s) məscidi). Deyilənə görə ayə Mədinə məscidinə aiddir, çünki Peyğəmbərin (s) o qədər vaxtı yox idi ki, Qubada olduğu müddətdə məscid tiksin. Sonrakı illərdə tayfalar arasında baş qaldırmış rəqabətə əsasən bu ərazidə yaşayan bəni Əmr ibni Ouf tayfası öz məscidlərini islam dünyasının ilk məscidi kimi qələmə vermişlər.
Əli (ə) Peyğəmbər (s)-ın hicrətindən sonra yalnız üç gün Məkkədə qaldı. Xalqın Peyğəmbər (s)-a tapşırdıqları əmanətləri öz sahiblərinə qaytararaq sonradan Peyğəmbərin yaxın ailə üzvləri ilə birlikdə (Fatimə (s)-da onlarla birlikdə idi) Mədinəyə yollandı. Qubada Kulsum ibni Hədəmin evində Peyğəmbərə (s) qoşuldu.
Peyğəmbər (s) cümə günü bəni Nəccardan olan bir dəstə adamla Mədinəyə yollandı. İlk cümə namazını isə bəni Salim ibni Oufla birlikdə qıldı. Şəhərə daxil olduqda hər qəbilə və hər ailə başçıları Peyğəmbəri (s) öz evlərinə aparmaq şərəfinə nail olmaq istəyirdilər. Məhəmməd (s) dedi: Mənim dəvəm harada yerə əyləşsə orada yaşayacağam. Deyilənlərə görə onu evlərinə də’vət edənlərə cavab verdi ki, mənim dəvəm özü bilir harada əyləşmək lazımdır. Bu hadisə Məkkədə qara daşın yerinə qoyulmasında edilən hakimliyə bənzəyirdi. Orada böyük qan tökülməsinin qarşısını aldı, burada isə birinin onu qonaq qəbul edib üstün olmasının, başqalarının isə bu şərəfdən məhrum olub təəssüflənərək başıaşığı olmasının qarşısını aldı. Dəvə bəni Malik ibni Nəccar əhalisinin evləri qarşısında yerə əyləşdi. (Sonralar elə orada bu günkü məscid olan Peyğəmbər məscidini tikdilər). O ərazi iki yetim uşağa məxsus idi ki, orada xurma qurudardılar. Peyğəmbər (s) o ərazini o iki uşağa qəyyumluq edən Məa’z ibni Ə’rafdan satın aldı. Elə oradaca bir məscid tikdi. Əbu Əyyub Ənsari Peyğəmbər (s)-ın ləvazimatlarını evinə apardı. Peyğəmbərə (s) otaq tikənə qədər Əbu Əyyubun yanında qaldı. Məhəmməd (s) məscidin tikilişində müsəlmanlarla birlikdə işləyirdi. Məscidin bir tərəfində eyvan da tikdilər ki, onun ehtiyac içində olan dostları orada yaşasınlar. Burada yaşayanlar islamda “eyvan səhabələri” ləqəbi ilə məhşurlaşdılar. Onlar Peyğəmbərin seçilmiş səhabələri idilər.
