عصيان و ياغی گری و طغيان ، از اوصاف اهل دوزخ و عبادت و متانت و آرامش ، از اوصاف اهل بهشت است ؛ بخل و كينه و حسد و نفاق و دورويی از اوصاف دوزخيان و جود و نرمی دل و يك رنگی و يك دلی ، از اوصاف بهشتيان است .

امور منفی و شيطانی ـ كه در دنيا گريبان گير برخی از مردم است ـ در قيامت به صورت انواع عذاب ها ، گريبان گير آنان است و امور مثبت و الهی ـ كه در دنيا زينت گروهی از مردم است كه حسنات اخلاقی و مهرورزی است ـ در آخرت به شكل انواع نعمت ها جلوه می كند .

نظام هستی بر اين پايه مقرر شده كه همه بدی ها در قيامت به صورت عذاب ظهور كند و همه خوبی ها در محشر به صورت بهشت درآيد و به عبارت ديگر در نظام استوار هستی ، بدی ها آتش و عذاب و خوبی ها نعمت و آسايش است .

پس كسی كه آلوده به گناه است نسبت به خود در بی رحمی و بی مهری است و كسی كه آراسته به حسنات است نسبت به خود در محبّت و مهرورزی است .

خداوند در قيامت با دوزخيان در كمال بی مهری و با درشتی و خشونت سخن می گويد چنان كه در قرآن مجيد آمده :

دوزخيان به خدا می گويند :

رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ * قَالَ اخْسَئُوا فِيهَا وَلاَ تُكَلِّمُونِ ¹⁵ .

پروردگارا ! ما را از دوزخ بيرون آر ، پس اگر [ به بدی ها و گمراهی ها [ بازگشتيم ، بی ترديد ستمكار خواهيم بود . * [ خدا [می گويد : [ ای سگان ! [در دوزخ گم شويد و با من سخن مگوييد !

و با بهشتيان در كمال مهر و محبّت و نرمی و عاطفه سخن می گويد تا جايی كه در قرآن مجيد آمده :

سَلاَمٌ قَوْلاً مِن رَّبٍّ رَّحِيمٍ ¹⁶ . با سلام [ ی پرارزش و سلامت بخش ] كه گفتاری از پروردگاری مهربان است .

و فرشتگان از هر جانب به آنان وارد شوند و گويند :

سَلامٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ . . . ¹⁷ . [ و به آنان گويند : ] سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان [ در برابر عبادت ، معصيت و مصيبت ] . . .

و خود نيز با يكديگر با مهر و محبّت سخن می گويند و از گذشته مثبت و خوب خود با هم حرف می زنند : وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ يَتَسَاءَلُونَ*قَالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنَا مُشْفِقِينَ*فَمَنَّ اللّه ُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ*إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ ¹⁸ .

و به يكديگر روی می كنند [ و از احوالات گذشته ] از هم می پرسند . * می گويند : ما پيش تر [ در دنيا [در ميان كسان خود [ از عذاب امروز [ ترسان بوديم ؛ * ولی خدا بر ما منت نهاد و ما را از عذاب مرگبار حفظ كرد . * از پيش او را [ برای نجات از عذاب [می خوانديم ؛ زيرا كه او نيكوكار و مهربان است .

دوزخيان در دوزخ با يكديگر به خشونت و بدزبانی سخن می گويند و يكديگر را به شدت طرد می كنند :

. . . كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا . . . ¹⁹ .

. . . هرگاه گروهی وارد شوند ، هم مسلكان خود را لعنت كنند . . .

گروهی از دوزخيان از خدا برای دوزخيان ديگر كه در دنيا سبب گمراهی آنان شدند عذاب دو چندان درخواست می كنند ،

. . .فَآتِهِمْ عَذَابَاً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ . . . ²⁰ .

. . . پروردگارا ! اينان ما را به گمراهی كشيدند ، پس عذابشان را از آتش دو چندان گردان . . .

همنشينی بهشتيان با چهار گروه

انسانی كه بر اساس آگاهی و معرفت زندگی می كند ، به خود مهر می ورزد و مهرورزی اش به صورت بنای زيبای اطاعت از خدا و پيامبر صلي الله عليه و آله ظهور می كند ، اطاعتی كه سبب می شود او را در قيامت با چهار گروه كه از خاصگان حضرت محبوب اند ، برای هميشه همنشين كند .

وَمَن يُطِعِ اللّه َ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَيْهِم مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً ²¹ .

و كسانی كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند ، در زمره كسانی از پيامبران و صدّيقان و شهيدان و شايستگان خواهند بود كه خدا به آنان نعمت [ ايمان ، اخلاق و عمل صالح ] داده ؛ و اينان نيكو رفيقانی هستند .

آری ؛ عشق و مهر ، مايه تبديل و تغيير است ، عاصی را مطيع ، خائن را امين ، خشن را لطيف ، سردار دشمن را حرّ بن يزيد ، دزد گردنه را فضيل ، مطرب خوش گذران را بُشر حافی ، طاغی را آرام و بد اخلاق را خوش اخلاق می نمايد .

پستی در قيامت به خاطر پستی اعمال

انسان ، وقتی به سبب عشق به حقايق و محبّت به خدا و پيامبران تغيير و تبديل يافت ، محبوب خدا و مورد اكرام حضرت حق می شود و هنگامی كه بی مهر و بی محبّت و خشك و خشن نسبت به خود و به ديگران زيست ، مورد غضب و نفرت خدا قرار می گيرد .

اگر كسی نزد خدا پست شمرده شود ، به خاطر پستی و رذالت خود اوست . پستی شخصيت و پستی عمل و پستی اخلاق نتيجه اش پست شمرده شدن نزد خداست .

كَلاَّ بَلْ لاَ تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلاَ تَحَاضُّونَ عَلَی طَعَامِ الْمِسْكِينِ *وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلاً لَمّاً * وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً ²² .

اين چنين نيست كه می پنداريد ، بلكه [ زبونی ، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای اين است كه ] يتيم را گرامی نمی داريد * و يكديگر را بر طعام دادن به مستمند تشويق نمی كنيد * و ميراث خود را [ با ميراث ديگران بی توجه به حلال وحرام بودنش] يك جا و كامل می خوريد * وثروت را بسيار دوست داريد .

نه اين كه خدا بدون علت و بدون سبب آنان را پست شمرده و مستحق خزی دنيا و عذاب دانسته بلكه اينان به يتيم اكرام ننمودند و ديگران را تشويق به اطعام تهيدستان نكردند و ميراث زنان و كودكان و خواهران و برادران خود را هرچه بود خوردند و با حرص و آز به ثروت عشق ورزيدند و چيزی از آن را در راه خدا انفاق ننمودند .

دعوت به بهشت

حضرت دوست بندگانش را در كمال مهر و محبّت به اموری كه ذاتاً چيزی جز مهر و محبّت نيست ، دعوت فرموده و به آنان در صورتی كه دعوتش را اجابت نمايند اعلام عشق و محبّت كرده است :

سَارِعُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِن رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماوَاتُ وَالاْءَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللّه ُ يُحِبُّ الُْمحْسِنِينَ ²³ .

و به سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی كه پهنايش [ به وسعتِ [ آسمان ها و زمين است بشتابيد ؛ بهشتی كه برای پرهيزكاران آماده شده است ؛ * آنان كه در گشايش و تنگ دستی انفاق می كنند ، و خشم خود را فرو می برند ، و از [ خطاهایِ ] مردم در می گذرند ؛ و خدا نيكوكاران را دوست دارد .

دعوت به آمرزش و دعوت به بهشت ، دعوتی برخاسته از عشق و محبّت است ، انفاق به مردم در آسايش و سختی و فرو خوردن خشم و گذشت از مردم جز عشق و مهرورزی چيزی نيست .

حضرت حق با اينگونه دعوت ها نشان می دهد كه عاشق بندگان است و عشق دارد كه بندگانش در حالات و اعمال عاشقانه قرار گيرند و نهايتاً جزء محسنان شوند تا مستغرق دريای بی پايان محبّت او گردند .

آری ؛ خدا مهر است ، دعوت او مهر است ، قرآن او مهر است ، پيامبر او هم پيامبر مهر است و اهل بيت او ، اهل بيت مهراند ، ما هم بياييم به اين منابع مهر متصل شويم تا جلوه گاهی كامل و تام از مهر شويم و اين مهر الهی و معنوی و انسانی را برای همه هزينه كنيم و در برابرش پاداشی چون بهشت كه پهنايش آسمان ها و زمين است به دست آوريم .

آخرت آباد با دنيای پاك و آباد

از پيامبر بزرگ اسلام صلي الله عليه و آله روايت شده است :

« الدُّنْيا مَزْرَعَةُ الآخِرَةِ » ²⁴ . دنيا كشتزار آخرت است .

انسان ، هنگامی كه از طريق اعتقاد و عمل به دريای بی ساحل رحمت حق متصل شود ، بی ترديد آنچه را در دنيا می كارد جز دانه قابل رشد و شايسته محصول در آخرت نخواهد بود و مهجور از قرآن و بی توجه به احكام و واقعيات آن كتاب هرچه را می كارد ، دارای ثمری اندك ، آن هم فقط محدود به دنيا خواهد داشت و برای آخرت هيچ محصولی نصيب او نخواهد شد .

قرآن مجيد درباره اين دو طايفه می فرمايد :

مَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الاْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُوْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الاْآخِرَةِ مِن نَصِيبٍ ²⁵ .

كسی كه زراعت آخرت را بخواهد ، بر زراعتش می افزاييم و كسی كه زراعت دنيا را بخواهد ، اندكی از آن را به او می دهيم ، ولی او را در آخرت هيچ بهره و نصيبی نيست .

مايه آخرت خواهی بی ترديد ريشه در قرآن خواهی و عمل به قرآن دارد . اهل قرآن اهل آخرتند و در سراسر زندگی دنيای پاكشان كه دنيايی قرآنی است ، برای آخرت می كارند و در آخرت برداشتی ابدی خواهند داشت و اين همه نتيجه رحمت خداست كه از آثار أتم و أكملش قرآن و توفيق ايمان به قرآن و فهم قرآن و عمل كردن به قرآن است .

درخواست مهر و رحمتِ دنيا و آخرت

اهل قرآن كه هم اهل رحمت خدايند و هم با تمام وجود انتظار و توقع رحمت خدا را دارند ـ كه انتظار و توقع مثبتی است ـ به تعليم قرآن از جان و دل و از راه حركت و كوشش تا زنده هستند از خدا درخواست می كنند :

. . . رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ²⁶ .

. . . پروردگارا ! به ما در دنيا نيكی و در آخرت هم نيكی عطا كن، و ما را از عذاب آتش نگاه دار .

علامه مجلسی در توضيح اين آيه شريفه نقل می كند :

حسنه در دنيا ، مهر و رحمت نيكويی است كه همه امور دنيايی انسان به آن نظام يابد و در آخرت ، مهر و رحمت و نعمتی است كه همه امور آخرت به سبب آن اصلاح شود²⁷ .در سفری كه به شهر همدان رفته بودم حكيم الهی مرحوم آيت اللّه حاج شيخ هادی تألهی روايتی از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به اين مضمون نقل فرمودند كه :

هرگاه مال دنيا از طريق كسب و كار و زراعت نصيب او می شد ، به آن مال می گفت : تا نزد منی مالك تو نيستم ، هنگامی كه از نزد من به اختيار و علاقه خود من در راه خدا قرار گرفتی و تبديل به عملی مثبت شدی مالك تو خواهم بود .

اميرالمؤمنين عليه السلام كه از حسنات كامل دنيا از جانب خدا برخوردار بود ، نسبت به مال چنين نگاه مثبتی داشت كه نظام حقيقی آن را در اين می دانست كه به صورت مثبت در راه خدا قرار گيرد و از تكاثر و انباشته شدن روی هم كه محصول تلخ بخل است پاك بماند .

اميرالمؤمنين عليه السلام از طريق امور معنوی هم ، آن چنان امور آخرت خود را به اصلاح و آبادی رسانيد كه پس از پيامبر صلي الله عليه و آله احدی از اولين و آخرين ، آخرتی چون آخرت او نخواهد داشت .

ما بايد به اين حقيقت هم توجه داشته باشيم كه حضرت حق بی ترديد در امور دنيايی و آخرتی ، انسان را امتحان می كند تا اگر انسان به اراده و اختيار خود با امتحان صحيح برخورد كند ، حسنه دنيا و آخرت از افق وجودش طلوع نمايد .

ثروت و مال ، امتحان الهی است ، اگر انسان بخل نورزد و از مال و ثروت به وسيله انفاق و صدقه و پرداخت حقوق مالی و رسيدگی به محرومان بهره گيرد ، در حقيقت از امتحان حق سرفراز بيرون آمده و به حسنه دنيايش تحقق داده است .

آنان كه نسبت به امتحانات و آزمايشات الهی بی تفاوت اند يا برخورد صحيحی با امتحان حق ندارند يا عكس آنچه را كه از آنان خواسته اند عمل كنند ، در حقيقت مانع تحقق حسنه دنيا و آخرت خود می شوند و ضربه غير قابل جبرانی به خود می زنند .

ای كاش همه انسان ها در صراط مستقيم حق بودند تا با ارادهو اختيار خود نسبت به همه امتحانات الهيه برخورد صحيح می كردند و از اين راه حسنه دنيا و آخرت خود را تأمين می كردند و علاوه بر آن ، از اين كه برای ديگران سختی و مشكل ايجاد نمايند پرهيز می نمودند .

حضرت امام صادق عليه السلام در توضيح آيه شريفه :

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ²⁸ . ما را به راهِ راست هدايت كن .

فرمودند :

« أرشِدْنَا لِلُزُومِ الطَّريقِ المُؤَدِّی إلَی مَحَبَّتِكَ وَالمُبَلِّغِ إلَی ( رِضوَانِكَ وَ ) جَنَّتِكَ وَالمَانِعِ مِن أنْ نَتَّبِعَ أهوَاءَنَا فَنَعْطَبَ أوْ نَأخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِكَ ²⁹ .»

ما را به پايبندی نسبت به راهی كه به محبتت می كشاند و به رضوان و خشنودی و بهشتت می رساند و مانع از پيروی خواسته های بی محاسبه و بيجايمان می شود كه سبب فساد و نابوديمان می گردد يا مانع از تكيه كردن به آراء باطلمان خواهد شد كه موجب هلاكتمان می شود ، راهنمايی كن .

و نيز حضرت در روايتی مصداق « صراط مستقيم » را اميرالمؤمنين عليه السلام و شناخت آن حضرت به شمار می آورد³⁰ و به عبارت ديگر كسی كه در همه امورش آن وجود مبارك را مقتدا و پيشوا قرار دهد و به همان راهی برود كه او رفت ، در صراط مستقيم قرار گرفته است .

1 ـ ثواب الأعمال : 286 ؛ وسائل الشيعة : 20/232 ، باب 129 ، حديث 25509 ؛ بحار الأنوار : 73/366 ؛ باب 67 ، حديث 30 .

2 ـ « عَنْ أَبِی عَبْدِاللّه ِ عليه السلام قَالَ : لِلزَّانِی سِتُّ خِصَالٍ ثَلاَثٌ فِی الدُّنْيَا وَ ثَلاَثٌ فِی الآخِرَةِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الدُّنْيَا فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِنُورِ الْوَجْهِ وَ يُورِثُ الْفَقْرَ وَ يُعَجِّلُ الْفَنَاءَ وَ أَمَّا الَّتِی فِی الآخِرَةِ فَسَخَطُ الرَّبِّ جَلَّ جَلاَلُهُ وَ سُوءُ الْحِسَابِ وَ الْخُلُودُ فِی النَّار » . الكافی : 5/541 ، باب الزانی ، حديث 3 ؛ وسائل الشيعة : 20/309 ، باب 1 ، حديث 25692 ؛ بحار الأنوار : 76/22 ، باب 69 ، حديث 17 .

3 ـ اسراء ( 17 ) : 32 .

4 ـ تفسير ابوالفتوح رازی .

5 ـ الكافی : 2/578 ، باب دعوات موجزات لجميع الحوائج ، حديث 2 .

6 ـ زخرف ( 43 ) : 67 .

7 ـ تفسير القمی : 2/287 ؛ تفسير الصافی : 2/537 ؛ بحار الأنوار : 67/277 ، باب 56 .

8 ـ تفسير الصافی : 2/537 .

9 ـ واقعه ( 56 ) : 15 ـ 16 .

10 ـ رعد ( 13 ) : 23 .

11 ـ ضحی ( 93 ) : 5 .

12 ـ تفسير الفرات : 570 ، حديث 734 ؛ بحار الأنوار : 8/57 ، باب 21 ، حديث 72 .

13 ـ الأمالی شيخ طوسی : 56 ، مجلس 2 ، حديث 81 ؛ بحار الأنوار : 8/37 ، باب 21 ، حديث 14 ( با كمی اختلاف ) .

14 ـ فضائل الشيعة : 42 ؛ بحار الأنوار : 8/59 ، باب 21 ، حديث 77 ( با كمی اختلاف ) .

15 ـ مؤمنون ( 23 ) : 107 ـ 108 .

16 ـ يس ( 36 ) : 58 .

17 ـ رعد ( 13 ) : 24 .

18 ـ طور ( 52 ) : 25 ـ 28 .

19 ـ اعراف ( 7 ) : 38 .

20 ـ اعراف ( 7 ) : 38 .

21 ـ نساء ( 4 ) : 69 .

22 ـ فجر ( 89 ) : 17 ـ 20 .

23 ـ آل عمران ( 3 ) : 133 ـ 134 .

24 ـ مجموعة ورام : 1/183 ؛ عوالی اللآلی : 1/267 ، فصل 10 ، حديث 66 ؛ بحار الأنوار : 67/225 ، باب 54 .

25 ـ شوری ( 42 ) : 20 .

26 ـ بقره ( 2 ) : 201 .

27 ـ بحار الأنوار : 88/93 ، الايضاح .

28 ـ حمد ( 1 ) : 6 .

29 ـ احتجاج : 2/368 ؛ وسائل الشيعه : 27/49 ، باب 6 ، حديث 33179 ؛ بحار الأنوار : 47، 47/238 ، باب 7 ، حديث 23 .

30 ـ « عَنْ أَبِی عَبْدِاللّه ِ فِی قَوْلِ اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ قَالَ : هُوَ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام وَ مَعْرِفَتُهُ وَ الدَّلِيلُ عَلَی أَنَّهُ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ وَ هُوَ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام فِی أُمِّ الْكِتَابِ فِی قَوْلِهِ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ » . معانی الأخبار : 32 ، حديث 3 ؛ بحار الأنوار 24/11 ، باب 24 ، حديث 4 .