از آیات مختلف قرآن و تعبیرات گوناگونی که درباره مبدأ آفرینش انسان آمده به خوبی استفاده می‌شود که انسان در آغاز خاک بوده[1]، پس با آب آمیخته شده و به صورت گل درآمده[2] و بعد به صورت گل بدبو (لجن) درآمده[3] پس حالت «چسبندگی پیدا کرد[4] و بعداً به صورت خشکیده درآمد و حالت «صَلْصَالٍ کالْفَخَّارِ»[5] به خود گرفت.
این مراحل از نظر زمانی چه اندازه طول کشید و انسان در هر مرحله‌ای چقدر توقّف کرد و این حالت‌های انتقالی تحت چه عواملی به وجود آمد این‌ها مسائلی است که از علم و دانش ما مخفی است و تنها خدا می‌داند و بس، آنچه مسلّم است این است که تعبیرات مزبور بیان‌گر واقعیتی است که با مسائل تربیتی انسان پیوند مهمّی دارد و آن اینکه مادّه اولیه انسان بسیار بی‌ارزش و بی‌مقدار و از حقیرترین موادّ روی زمین بوده، امّا خداوند بزرگ از چنین مادّه بی‌ارزشی چنان مخلوق باارزشی
ساخت که گل سرسبد جهان آفرینش شد و در ضمن اشاره‌ای است به این معنی که ارزش واقعی انسان را همان «روح الهی» و نفخه ربّانی که در آیات قرآن کریم[6] به آن اشاره شده تشکیل می‌دهد تا با شناخت این حقیقت انسان راه تکامل خود را به خوبی دریابد و بداند از کدامین مسیر باید برود تا ارزش واقعی خود را در عالم هستی بازیابد.
[1] « یا أَیهَا النَّاسُ إِن کنتُمْ فِی رَیبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکم مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَقَةٍ وَغَیرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَینَ لَکمْ وَنُقِرُّ فِی الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَی أَجَلٍ مُّسَمّی ثُمَّ نُخْرِجُکمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکمْ وَمِنکم مَّن یتَوَفَّی وَمِنکم مَّن یرَدُّ إِلَی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکیلاَ یعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَیئاً وَتَرَی الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِن کلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ » « ای مردم ! اگر درباره برانگیخته شدن [ پس از مرگ ] در تردید هستید ، پس [ به این واقعیت توجه کنید که ] ما شما را از خاک آفریدیم ، سپس از نطفه ، سپس از علقه ، سپس از پاره گوشتی با آفرینشی کامل یا غیر کامل آفریدیم تا برای شما روشن کنیم [ که ما به برانگیختن مردگان تواناییم ] ؛ و آنچه را می‌خواهیم تا مدتی معین در رحم‌ها مستقر می‌کنیم ؛ آن گاه شما را به صورت کودک [ از رحم مادر ]بیرون می‌آوریم تا آنکه به قدرت فکری و نیرومندی جسمی خود برسید . و برخی از شما [ پیش از فرتوتی ] قبض روح می‌شود ، و برخی از شما را به پست‌ترین دوره عمر [ که ایام پیری است ] برمی‌گردانند تا در نتیجه از دانشی که داشتند چیزی ندانند . و [ از نشانه‌های دیگر قدرت ما اینکه ]زمین را [ در زمستان ] خشک و افسرده می‌بینی ، پس چون آب [ باران ] را بر آن نازل می‌کنیم ، می‌جنبد و برمی‌آید و از هر نوع گیاه‌تر و تازه و بهجت انگیزی می‌رویاند » حج 22 : 5 .
[2] « هُوَ الَّذِی خَلَقَکم مِن طِینٍ ثُمَّ قَضَی أَجَلٌ مُسَمّی عِندَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ » « اوست که شما را از گِلی مخصوص آفرید ، سپس برای عمر شما مدتی مقرّر کرد ، و اجل حتمی و ثابت نزد اوست ، [ شگفتا ! که ] باز شما [ با این همه دلایل آشکار در یکتایی و ربوبیت و خالقیت او ] شک می‌کنید » انعام 6 : 2 .
[3] « وَإِذْ قَالَ رَبُّک لِلْمَلائِکةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ » « باز خواهند گفت : یقیناً ما چشم‌بندی شده‌ایم ، بلکه گروهی جادو شده هستیم » حجر 15 : 28 .
[4] « فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَم مَّنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِن طِینٍ لاَّزِبٍ » « پس از منکران معاد بپرس : آیا آفرینش آنان سخت‌تر و دشوارتر است یا آنچه [ مانند فرشتگان ، آسمان‌ها ، زمین ، کوه‌ها و . . . ]آفریده‌ایم ؟ [ به یقین آفرینش آنان کاری ناچیز است چون ] ما آنان را از گِلی چسبنده آفریده‌ایم » صافّات 37 : 11 .
[5] « خَلَقَ الاْءِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ کالْفَخَّارِ » « انسان را از گلی خشکیده مانند سفال آفرید » الرّحمن 55 : 14 .
[6] « وَإِنَّ رَبَّک هُوَ یحْشُرُهُمْ إِنَّهُ حَکیمٌ عَلِیمٌ » « و مسلماً پروردگار توست که محشورشان می‌کند ؛ زیرا او حکیم و داناست » حجر 15 : 25 .
