برای روشن شدن مفهوم اصول و فروع اخلاقی لازم است "اخلاق" تعریف شود.اخلاق جمع خُلْق بر وزن قفل، به معنی قوا و سجایا و صفات درونی است که با چشم دل دیده می شود، نه با چشم سر. اگر چه در تعریف اخلاق میان دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد،لیکن دانشمندان اسلامی در این مطلب اشتراک نظر دارند که "مجموعه صفات روحی و خصوصیات درونی و ملکات باطنی که منشأ و مبدأ افکار وعقاید و گفتار و کردار و رفتار خوب یا بد می باشد، اخلاق نامیده می شود".
توضیح: انسانیت انسان به روح او است. هدف غایی و مقصد نهایی روح، تعالی جویی و تقرّب به حضرت احدیت است. قوا و توانایی هایی که روح برای تکامل و تعالی جویی در اختیار دارد، زیاد است، لیکن همة قوای ظاهری و باطنی زیرمجموعه و تحت فرمان چهار قوه و فرمانده قرار دارند که عبارتند از: عقل، وَهْم، شهوت و غضب. این چهار قوه اصول و مبانی اولیه اخلاق، سرمنشأ همة صفات رذیله و بدی ها و ریشة همه سجایا و خیر و خوبی ها هستند.منظور از تهذیب نفس یا تزکیة روح، در بحث اخلاق، به معنی تربیت نمودن و رشد و هدایت نمودن قوای چهارگانه و شکوفا ساختن استعدادهای آن ها در جهت تکامل و نیل به سعادت و کمال مطلق و تقرّب به حضرت حق تعالی است.کار عقل، فهم و ادراک حقایق کلی است. از این جهت آن را "قوة عاقله" یا "عقل نظری" می گویند و با تهذیب آن، صفت "حکمت" به وجود می آید و آن نیز بر دو قسم است: حکمت نظری و حکمت عملی. از تهذیب قوة "وهم" یا عقل عملی، ملکة عدالت پدید می آید. از تهذیب قوة غضب، شجاعت روحی و قدرت نفسانی ظاهر می‌گردد. از تهذیب قوة شهود، حیا و عفت حاصل می شود.
چهار صفت (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت) اصول و مبانی اخلاق حسنه شمرده می شوند و سایر صفات و خُلقیات، به عنوان فروع اخلاقی، و ناشی از این چهار صفت هستند. حکمت ها و احادیث اخلاقی اسلام -غالباً و بلکه همة آن ها - بیان کنندة فروع اخلاقی یا اخلاقی عملی هستند.
