قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : فى الاْءِنْسانِ مُضْغَةٌ إِذا هِىَ سَلِمَتْ وَصَحَّتْ سَلِمَ بِها سائِرُ الْجَسَدِ ، فَإذا سَقُمَتْ سَقُمَ لَها سائِرُ الْجَسَدِ وَفَسَدَ وَهِىَ الْقَلْبُ .پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: در انسان پاره گوشتى است ، زمانى كه سالم و صحيح باشد به خاطر آن بقيه جسد سالم است و اگر بيمار باشد به خاطر بيماريش بقيه جسد بيمار است و آن قلب است . عَنِ النَّبىِّ صلى الله عليه و آله : إِذا طابَ قَلْبُ الْمَرْءِ طابَ جَسَدُهُ ، وَإِذا خَبُثَ الْقَلْبُ خَبُثَ الْجَسَدُ.نبىّ اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : زمانى كه قلب مرد پاك باشد ، جسدش پاك و هرگاه قلب پليد باشد ، جسدش پليد است . در اين روايت به اين معنا اشاره شده كه نيكى هاى اعضا و جوارح و بدى هايش بستگى به نيكى و بدى قلب دارد . عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : شَرُّ الْعَمى عَمَى الْقَلْبِ .امام صادق عليه السلام فرمود : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، فرمود :
بدترين كورى ، كورى قلب است . فيما أَوْصى بِهِ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام اِبْنَهُ : يا بُنَىَّ !إِنَّ مِنَ الْبَلاءِ الْفاقَةَ وَأَشَدُّ مِنْ ذلِكَ مَرَضُ البَدَنِ ، وَأَشَدُّ مِنْ ذلِكَ مَرَضُ الْقَلْبِ . وَإِنَّ مِنَ النِّعَمِ سِعَةَ الْمالِ ، وَأَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ صِحَّةُ الْبَدَنِ ، وَأَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ تَقْوَى الْقُلُوبِ .در وصيت ها و سفارشات اميرالمؤمنين عليه السلام به فرزندش آمده : پسرم ، از جمله بلاها تنگدستى است ، وشديدتر از آن مرض بدن و از آن شديدتر مرض قلب است و از جمله نعمت ها مال فراوان و بهتر از آن سلامت بدن و بهتر از آن تقواى قلب است . عَنْ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ : القُلُوبُ ثَلاثَةٌ : قَلْبٌ مَنْكُوسٌ لا يَعْثُرُ عَلى شَىْ ءٍ مِنَ الْخَيْرِ وَهُوَ قَلْبُ الْكافِرِ ، وَقَلْبٌ فيه نُكْتَةٌ سَوْداء فَالْخَيْرُ وَالشَّرُّ فِيهِ يَعْتَلِجانِ فَما كانَ مِنْهُ أَقْوى غَلَبَ عَلَيْهِ ، وَقَلْبٌ مَفْتُوحٌ فيهِ مِصباحٌ يَزْهَرُ فَلا يُطْفَأُ نُورُهُ إِلى يَوْمِ القِيامَةِ وَهُوَ قَلْبُ الْمُؤْمِنُ .امام باقر عليه السلام فرمود : قلب سه نوع است : قلب از حقيقت برگشته كه آگاهى به خير ندارد و آن قلب كافر است و قلبى كه در آن نقطه سياهى است و خير و شر در آن در جنگند ، هريك قوى تر باشد بر ديگرى غلبه مى كند و صاحبش موصوف به همان مى گردد و قلبى كه باز است ، در آن چراغ فروزنده اى است كه تا قيامت نورش خاموش نمى گردد و آن قلب مؤمن است . قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِنْ عَلاماتِ الشَّقاءِ : جُمُودُ الْعَيْنِ ، وَقَسْوَةُ الْقَلْبِ ، وَشِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبَ الرِّزْقِ ، وَالاْءِصْرارِ عَلَى الذَّنْبِ .رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : از علائم شقاوت : خشكى چشم و سنگدلى و حرص شديد در طلب رزق و اصرار بر گناه است . عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَنانٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحابِهِ ، عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ لِرَجُلٍ : إِعْلَمْ يا فُلانُ ! إِنَّ مَنْزِلَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْجَسَدِ بِمَنْزِلَةِ الإِمامِ مِنَ النّاسِ الواجِبِ الطَّاعَةِ عَلَيْهِمْ . أَلا تَرى أَنَّ جَميعَ جَوارِحِ الْجَسَدِ شُرَطَةٌ لِلْقَلْبِ وَتَراجِمَةٌ لَهُ مُؤَدِّيَةٌ عَنْهُ ، الأُذُنانُ وَالْعَيْنانُ وَالأَنْفُ وَالْفَمُ وَاليَدانُ وَالرِّجْلانُ وَالْفَرْجُ ، فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذا هَمَّ بِالنَّظَرَ فَتَحَ الرَّجُلُ عَيْنَيهِ وَإِذا هَمَّ بِالإِسْتِماعِ حَرَّكَ أُذُنَيْهِ وَفَتَحَ مَسامِعَهُ فَسَمِعَ ، وَإِذا هَمَّ الْقَلْبُ بِالشَّمِّ اسْتَنْشَقَ بِأَنْفِهِ فَأَدَّى تِلْكَ الرَّائِحَةَ إِلَى الْقَلْبِ ، وَإِذا هَمَّ بِالنُّطْقِ تَكَلَّمَ بِاللّسانِ ، وَإِذا هَمَّ بِالْحَرَكَةِ سَعَتِ الرِّجْلانِ ، وَإِذا هَمَّ بِالشَّهْوَةِ تَحَرَّكَ الذَّكَرُ ، فَهذِهِ كُلُّها مُؤَدِّيَةٌ عَنِ الْقَلْبِ بِالتَّحْريكِ ، وَكَذلِكَ يَنْبَغى لِلاْءِمامِ أَنْ يُطاعَ لِلْأَمْرِ مِنْهُ .محمّد بن سنان از بعض اصحاب از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه حضرت به مردى فرمود : جايگاه قلب از جسد همانند جايگاه امام واجب الاطاعة در بين مردم است ، نمى بينى كه تمام جوارح جسد عاملان و كارمندان قلب و مترجم و ادا كننده عمل از طرف اويند ؟
دو گوش و دو چشم و بينى و دهان و دو دست و دو پا و عضو شهوت همه كارگزاران قلبند . هنگامى كه قلب اراده ديدن كند ، انسان دو چشمش را براى ديدن باز مى كند و هرگاه اراده شنيدن كند دو گوش براى شنيدن باز مى شود و وقتى بخواهد ببويد با بينى مى بويد و بينى است كه آن بو را به قلب مى رساند و زمانى كه بخواهد بگويد با زبان مى گويد و وقتى بخواهد حركت كند با پا حركت مى نمايد و وقتى نيّت شهوت كند عضو شهوت را وادار به شهوت رانى مى كند ، اين اعضاء و جوارح هستند كه به تحريك قلب ، به فعاليّت آمده و هرچه او بخواهد برايش انجام مى دهند ، سزاوار است كه امام به خاطر جايگاهى كه از امر دارد بدين گونه اطاعت شود . عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام ، عَنْ حكيمٍ أَنَّهُ قالَ : قَلْبُ الْكافِرِ أَقْسى مِنَ الْحَجَرِ .امام صادق عليه السلام از حكيمى نقل مى كند كه گفت : قلب كافر سخت تر از سنگ است . عَنْ عَلِىِّ بنِ جَعْفَرٍ ، عَنْ أَخيهِ ، عَنْ أَبيهِ عليهم السلام قالَ :أَوْحَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلى مُوسى عليه السلام ! يا مُوسى ! لا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمالِ ، وَلا تَدَعْ ذِكْرى عَلى كُلِّ حالٍ ، فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمالِ تُنْسى الذُّنُوبَ ، وَأَنَّ تَرْكَ ذِكْرى يُقْسِى الْقُلُوبَ.على بن جعفر از برادرش از پدر گراميش حضرت صادق عليهم السلام نقل مى كند :خداوند به موسى وحى كرد : به زيادى مال خوشحال مشو ، ياد مرا در هيچ حالى از دست مده ، كثرت مال گناهان را از ياد مى برد و ترك ياد من دل ها را سخت و قسى مى نمايد .
قالَ رَسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله : ناجى داوُدُ رَبَّهُ فَقالَ :إِلهى ! لِكُلِّ مَلِكٍ خَزانَةٌ فَأَيْنَ خَزَانَتُكَ ؟قالَ جَلَّ جَلالُه : لى خَزانَةٌ أَعْظَمُ مِنَ الْعَرْشِ ، وَأَوْسَعُ مِنَ الْكُرْسِىِّ ، وَأَطْيَبُ مِنَ الْجَنَّةِ وَأَزْيَنُ مِنَ الْمَلَكُوتِ : أَرْضُهَا الْمَعْرِفَةُ ، وَسَماءُهَا الإيمانُ ، وَشَمْسُهَا الشَّوْقُ ، وَقَمَرُهَا الْمَحَبَّةُ ، وَنُجُومُها الْخَواطِرُ ، وَسَحابُها الْعَقْلُ ، وَمَطَرُها الرَّحْمَةُ ، وَأَثْمارُهَا الطَّاعَةُ ، وَثَمَرُهَا الْحِكْمَةُ ، وَلَها أَرْبَعَةُ أَبْوابٍ :العِلْمُ وَالْحِلْمُ وَالصَّبْرُ وَالرِّضا ، أَلا وَهِىَ الْقَلْبُ .
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : داوود با خداوند مناجات كرد و عرضه داشت :خداوندا ! براى هر پادشاهى خزينه اى است ، خزينه تو كجاست ؟
خطاب رسيد : براى من خزينه اى است از عرش بزرگ تر ، از كرسى وسيع تر ، از بهشت خوشبوتر ، از ملكوت زيباتر ، زمينش معرفت ، آسمانش ايمان ، خورشيدش شوق ، ماهش محبّت ، ستارگانش خاطره هاى روشن ، ابرش عقل ، بارانش رحمت ، ميوه هايش اطاعت ، نتيجه اش حكمت و داراى چهار در است : علم و حلم و صبر و رضا ، بدان كه آن خزينه ، قلب است .
فيض ، آن عارف عالى مقام گويد :
غم خانه دلى باشد كان بى خبر است از تو چون جاى تو باشد دل غم خانه چرا باشد
بيگانه كسى باشد كو با تو نباشد يار آن كس كه تواش يارى بيگانه چرا باشد
ديوانه كسى بوده است كو عشق نفهميده است آن كس كه بود عاشق ديوانه چرا باشد
فرزانه كسى باشد كو معرفتى دارد آنكو نبود عارف فرزانه چرا باشد
نورت چو به دل تابد راهى به تو دل يابد شمع رخ حوران را پروانه چرا باشد حق است
رو سوره يوسف خوان تا بشنوى از قرآن حق است حديث عشق افسانه چرا باشد
« فيض » است زحق خرّم هرگز نخورد او غم چون يافت عمارت دل ويرانه چرا باشد
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان
