با ترسیم و تعریفى که از سوى پیشوایان دینى براى مرگ شده، درمى یابیم که مرگ براى مؤمن چیزى نیست که از آن بترسد، بلکه ترس از مرگ باید براى کسانى باشد که در زندگى آنان جز اعمال ناشایست دیده نمى شود. خطاکار هر لحظه تصوّر مى کند ممکن است مأموران قانون براى مجازات به تعقیب او بیایند. وى پیش از تسلیم شدن به قانون آرامش ندارد و پس از آن که بازداشت شد، هر قدم که به دادگاه نزدیک تر مى شود، دلهره او بیشتر مى شود، چون که مى داند رسیدن به دادگاه و سپس بازداشتگاه یعنى آغاز تحمل مجازات خطاهاى گذشته، همین طور گناهکار به علّت خطاهایى که مرتکب شده مى داند با رسیدن مرگ، باید به کیفر گناهان خود برسد، از این رو از مرگ و مردن مى ترسد.اما مؤمنان و انسان هاى شایسته چون مرگ را تغییر منزل مى دانند و از رسیدگى به پرونده اعمال خود هراسى ندارند، از مرگ نمى ترسند.با نگاهى کوتاه روایاتى که در این موضوع از معصومان(ع) به دست ما رسیده بهتر مى توانیم چهره مرگ را ترسیم کنیم:
1 - پیامبر اکرم(ص) فرمود: "مرگ هدیه مؤمن است".
2 - امیرالمؤمنین(ع) فرمود: "میان ما و بهشت یا جهنّم چیزى جز مرگ نیست".
3 - پیامبر(ص) فرمود: "مردم دو دسته هستند: گروهى (با مرگ خود جامعه را) راحت مى کنند. گروهى (با مرگ) راحت مى شوند.
مؤمن با مردن از گرفتارى هاى دنیا راحت مى شود و به دریاى رحمت خدا و ثواب الهى وارد مى شود، اما با مردن ستمکار، مردم، حیوانات و درختان از او آسوده مى شوند و براى (رسیدن به مجازات) اعمال گذشته خود فرستاده مى شود".
4 - امام صادق(ع) فرمود: هر مؤمنى در هنگام مرگ پیامبر(ص) و على(ع) را مى بیند و خوشحال مى شود و هر مشرکى هم در آن هنگام آنان را مى بیند، اما سبب ناراحتى او خواهد شد.
5 - به امام صادق(ع) گفته شد: مرگ را براى ما توصیف کنید، حضرت فرمود: "(مرگ) براى مؤمن همانند بوییدن خوشبوترین بوییدنى ها است که بوى آن او را به خواب ببرد و از همه رنج ها و ناراحتى ها راحت شود امإ؛ ح ح براى کافر همانند نیش مار و عقرب یا شدیدتر از آن است".
از مجموعه سخنان پیشوایان دینى به این نتیجه مى رسیم که:
مرگ هدیه براى مؤمن و فاصله تا بهشت و سبب راحتى از گرفتاریهاى دنیا و همانند بوییدن خوشبوترین بوییدنى ها است. مؤمن در حال مرگ پیامبر(ص) و على(ع) را مى بیند و خوشحال مى شود، بنابراین عامل ترس نیست تا مؤمن از آن بترسد؛ اما مرگ براى کافران و گناهکاران همچون گزیدن مار و عقرب و فاصله رسیدن به عذاب و کیفر گناهان است و از این رو از آن مى ترسد.پاسخ ین سؤال را از زاویه دیگر نیز مى توان بررسى نمود و عوامل مختلف و متعدد را در مورد آن مى توان مورد ارزیابى قرار داد.بسیارى از اندیشوران، چه مسلمان و چه غیر مسلمان کوشیده اند تا پاسخى معقول و موجه به این پرسش اساسى دهند که فرصت طرح و بررسى آن در این جا نیست. ما تنها به نظر ابن سینا در این باب اشاره کرده و به تحلیل آیات و روایات در پاسخ به این سؤال مى پردازیم.در دیدگاه ابن سینا موجبات ترس از مرگ یکى از امور ذیل ست:
1 - با مرگ، حقیقت و زندگى ظاهرى و دنیوى برچیده مى شود.
2 - این که نمى دانیم چه وقت مى میریم.
3 - مرگ پدیده اى ناشناخته است و از آن تجربه نداریم و برایمان امرى مبهم است
4 - تجربه مرگ انفرادى و فردى است، نه جمعى.
5 - مرگ موجب جدایى انسان از متعلقات دوستان و خویشاوندان مى شود
6 - با رسیدن مرگ، هه آرزوها و آمال بشرى برباد مى رود.
ترس از مرگ در فرهنگ قرآنى و روایى به اعتبار و از جهت تفاوت انسان ها علت هاى گوناگونى دارد. در یک منظر کلى مى توان انسان ها را از این جهت به سه گروه ناقصان، متوسطان و کاملان تقسیم کرد.
اما دلیل وحشت از مرگ در انسان هاى ناقص این است که انسان به حکم فطرت خود حُبّ به بقا و میل به جاودانگى داشته و از فنا، زوال و نیستى متنفر مى باشد. از این رو به عالمى که عالم حیات تلقى مى شود، عشق ورزیده و از عالمى که به پندار خود عالم نیستى است، تنفر دارد.بنابراین چنین افرادى به دلیل این که ایمان به عالم آخرت نداشته و قلوبشان به حیات ازلى و بقاى سرمدى اطمینان نیافته است، به دنیا علاقه مند و به حسب فطرت از مرگ هراسان و گریزانند.خدا عقیده این گروه از انسان ها را چنین بیان مى کند."ان هى الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین؛ زندگانى دنیایى ما چیزى نیست. مى میریم و زندگى مى کنیم و دیگر برانگیخته نخواهیم شد".
عامل ترس از مرگ در انسان هاى متوسط چیز دیگرى است. متوسطان که ایمانشان به عالم آخرت و حیات قیامت کامل نیست، به دلیل غفلت از آخرت و عالم بالاتر و برترى و توجه به امور دنیوى و تلاش در آبادانى آن از مرگ مى ترسند.
ریشه این غفلت متابعت از خواسته هاى نفسانى و مخالفت با خدا یا آرزوهاى دراز است.
اما گروه سوم که انسان هاى کامل و مؤمنان مطمئن هستند،از مرگ کراهت ندارند، ولى از آن وحشت و خوف دارند اما ترس آن ها مثبت و ارزش مند است، چرا که خوف آن ها از حضور در مقابل عظمت خداوند بوده و مانند ترس وابستگان به دنیاى مادى نیست. خداوند در قلب اولیاى الهى تجلى کرده و مرگ را چون زندگى، امتحان بزرگ الهى مى دانند. شوق دیدار خداوند دارند و از این جهت از مرگ هراسان نیستند، بلکه از آن استقبال مى کنند.
بنابراین هر ترس و وحشت از مرگ بد و منفى یا خوب و مثبت نیست. اگر ترس از مرگ بر اثر غفلت و محدودیت نظر و اندیشه به دنیاى مادى باشد، وحشتى منفى و نابخردانه است. اما اگر وحشت از مرگ براساس خوف از عظمت حق تعالى و ترس از چگونگى رویارویى با خدا باشد، در عین حال که شوق وصال به پروردگار و راحتى از زندگى سخت مادى نیز در آن باشد، ترس مثبت است. ثانیاً با تفاوت انسان ها و نوع نگرش ها عوامل ترس از مرگ متفاوت و گوناگون خواهد بود.
