سلام و مصافحه

پیوند های اجتماعی، نیازمند«تحكیم» است.
استوار سازی این رشته ها با كلّی گویی به دست نمی آید. باید نمونه های عملی و مصداقهای خاصّ و روشن ارائه شود، تا مرزهای دوستی و پیوند های عاطفی استوار تر گردد و پایدار بماند. «سلام» و دست دادن یكی از این امور است. سلام، چراغ سبز آشنایی است. وقتی دو نفر به هم می رسند، نگاه ها كه به هم می افتد، چهره ها كه رو در رو قرار می گیرد، نخستین علامت صداقت و مودت و بر داری، «سلام دادن» است و در پی آن، دست دادن و«مصافحه». دو نفر را تصور كنید كه به یكدیگر می رسند، آشنا و دوست هم هستند. در این برخورد، بهتر است نخستین كلامشان چه باشد؟ آیا مناسب تر از «سلام» چیزی سراغ دارید؟
مفهوم سلام
سلام، اطمینان دادن به طرف مقابل است كه: هم سلامتی و تندرستی تو را خواستارم، هم از جانب من آسوده باش و مطمئن، كه گزندی به تو نخواهد رسید. من خیر خواه تو هستم، نه بد خواه و كینه ورز و دشمن. سلام نوعی درود و تحیّت اسلامی است كه دو مسلمان به هم می گویند. این معنای شعار اسلامی سلام است.
دست دادن و دست هم را صادقانه به گرمی فشردن، نشان دیگری از محبت و صمیمیت و خیر خواهی است . دلها را به هم نزدیكتر و محبتها را بیشتر می سازد. تماس دو دست، قلبها را نیز به هم نزدیكتر می كند،
اگر منافقانه و دروغ و فریب نباشد! «دست در دست، چو پیوند دو قلب گرمتر می گردد،
دل آزرده دوست، نرمتر می گردد...» باری... سلام، نام خداست و تحیّت الهی. سفارش پیامبر است و امامان. تا آنجا كه فرمودند: اگر كسی پیش از سلام، شروع به سخن كرد، جواب ندهید: «من بدء بالكلام قبل السلام فلا تجیبوه»[1] در حدیث دیگری امام صادق(ع) از قول خداوند نقل می كند كه: بخیل، كسی است كه از سلام دادن به دیگری بخل ورزد: «البخیل من بخل بالسّلام»[2] راستی... سلام دادن به دیگری نه تنها چیزی از قدر و جایگاه انسان نمی كاهد و هیچ گونه ضرر و زیان مادی، پولی، آبرویی و.... ندارد، بلكه محبت آور و صفابخش است و خدا پسند و سیره رسول خدا (صلی الله علیه واله) و روش و منش اولیاء الهی است. به علاوه، نشانه ای از تواضع و فروتنی و نداشتن كبر است. انسانهای متواضع، نه تنها زیان نمی بینند، بلكه عزّت و محبوبیّت هم پیدا می كنند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «من التواضع ان تسلم علی من لقیت»؛[3] از نشانه های فروتنی این است كه به هر كس بر خوردی، سلام دهی. پیامبر اكرم‌ (صلی الله علیه و اله) نیز فرمود: «اذا تلاقیتم، فتلاقوا بالتسلیم و التصافح»؛[4] هر گاه یكدیگر را دیدار كردید، با «سلام» و «دست دادن» با هم دیدار كنید.
ادب و آداب سلام
سیره رفتاری پیامبر خدا آن بود كه به هر كه می رسید ـ حتی كودكان ـ ابتدا به او سلام می كرد، بخصوص در مورد سلام كردن به كودكان می فرمود: پنج صفت است كه تا زنده ام، آنها را رها نخواهم كرد، یكی هم سلام دادن به كودكان است، تا پس از من«سنت» گردد.[5] این خصلت خجسته، از اخلاق حسنه و روحیه پاك و تواضع او سر چشمه می گرفت. اینها درست؛ ولی ادب اقتضا می كند كه كوچكترها به بزرگترها سلام كنند. در حدیث آمده است كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و اله)فرمود:
كوچك به بزرگ سلام كند،
یك نفر به دو نفر،
و جمعیت كم به جمعیت فراوان،
و سواره بر پیاده،
و رهگذر، بر كسی كه ایستاده است.
و ایستاده بر كسی كه نشسته است.[6]
و البته كه اگر جز این باشد، نشان تواضع نخواهد بود!
سلام را باید آشكارا، بلند و با صدای رسا ادا كرد. احادیث فراوانی با عنوان « الجهر با السلام» و « افشاء سلام»آمده كه سفارش اكید دارد كه سلامها، رسا و بلند باشد، نه زیر لب و آهسته و نامفهوم و ناقص. جواب سلام نیز باید همین گونه باشد، یعنی بلند و واضح، تا طرف بشنود. اگر در بر خورد با دیگران یا ورود به جلسه و جمعی، یا رسیدن به خانه و محل كار، سلام بگویید، ولی آهسته، شاید سلامتان را نشوند. با اینكه شما سلام داده اید، ولی به دلیل سرو صدا یا جمع نبودن حواس یا هر عامل دیگر سلامتان را نشنوند، شما را بی ادب و بی اعتنا خواهند شمرد و متكبّر خواهند پنداشت. یا اگر سلام دیگری را جواب دهید؛ امّا آهسته و زیر لب، به گونه ای كه نفهمد و نشنود، شاید پیش خود فكر كند مسأله ای، خصومتی و... پیش آمده، یا شما سرسنگین و متكبّر شده اید كه حتی جواب سلامش را هم نمی دهید یا با دشواری و بی علاقگی جواب می دهید.
راه جلوگیری از این سوء تفاهمها و بد گمانیها، رعایت همان دستور دینی در معاشرتها است، یعنی آشكارا سلام كردن. امام صادق( علیه السلام) می فرماید: ‹‹هرگاه یكی از شما سلام می دهد، سلامش را آشكارا بگوید. نگویدكه «سلام دادم، ولی جوابم ندادند»، شاید سلام داده ولی آنان نشنیده باشند! و هر گاه یكی از شما جواب سلام می دهد، جواب را آشكارا و بلند بگوید، تا آن مسلمان دیگر نگوید كه « سلام كردم ولی جوابم را ندادند!›› [7] اگر سلام مستحب است، جوابش واجب است. البته بیشترین ثواب نیز از آن كسی است كه شروع به سلام كند. آن كه سلام می دهد، پاسخش را باید گرمتر و بیشتر داد، چرا كه سلام نوعی تحیت و هدیه از سوی یك مؤمن است و هدیه را باید پاسخی بهتر ارائه داد، تا نشان قدر شناسی باشد. و این تعلیم قرآن كریم است كه تحیّت دیگران را به گونه ای بهتر پاسخ دهید: «... فحیّوا باحسن منها» [8]
یا مثل همان را باز گردانید.
دست دادن
گفتیم كه «مصافحه» هم، «دوستی آور»، «كدورت زدا» و «محبت آفرین» است. ما علاقه خود و صمیمیت را با دست دادن ابراز می كنیم.
بر عكس، اگر با كسی كدورت و دشمنی داشته باشیم، از دست دادن با او پرهیز می كنیم. و به همین خاطر، این دستور مقدس و پر بركت اسلامی، در تحكیم رابطه های دوستی و اخوّت، ثمر بخش است.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: هر دو نفر مؤمنی كه با هم دست بدهند، دست خدا میان دست آنان است و دست محبت الهی بیشتر با كسی است كه طرف مقابل را بیشتر دوست بدارد.[9]
و نیز امام صادق (علیه السلام) فرمود:
هنگامی كه دو برادردینی به هم می رسند و با هم دست می دهند، خداوند با نظر رحمت به آنان می نگردد و گناهانشان، آن سان كه برگ درختان می ریزد، فرو می ریزد، تا آنكه آن دو از هم جدا شوند.[10]
شیوه مصاحفه
دست دادن نیز، همچون سلام، ادب و آدابی دارد. یكی از آنها پیوستگی و تكرار است. در یك سفر و همراهی و دیدار، حتی چند بار دست دادن نیز مطلوب است. ابو عبیده نقل می كند: همراه امام باقر (علیه السلام) بودم. اول من سوار می شدم، سپس آن حضرت. چون بر مركب خویش استوار می شدیم، سلام می داد و احوالپرسی می كرد، چنان كه گویی قبلاً یكدیگر را ندیده ایم. آنگاه مصافحه می كرد. هر گاه هم از مركب فرود می آمدیم و روی زمین قرار می گرفتیم، باز هم به همان صورت، سلام می كرد و دست می داد و احوالپرسی می كرد و می فرمود: «با دست دادن دو مؤمن، گناهانشان همچون برگ درختان فرو می ریزد و نظر لطف الهی با آنان است، تا از هم جدا شوند.»[11] از آداب دیگر مصافحه، فشردن دست، از روی محبّت و علاقه است، اما نه در حدی كه سبب رنجش و درد گردد.[12] جابر بن عبدالله می گوید: در دیدار با رسول خدا (صلی الله علیه و اله) بر آن حضرت سلام كردم. آن حضرت دست مرا فشارداد و فرمود: دست فشردن، همچون بوسیدن برادر دینی است.[13] همچنین هنگام مصافحه، طول دادن و دست را زود عقب نكشیدن از آداب دیگر این سنّت اسلامی است. در مصافحه، پاداش كسی بیشتر است كه دستش را بیشتر نگه دارد.[14]
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله) نیز این سنّت نیكو را داشت كه چون با كسی دست می داد، آن قدر دستِ خود را نگه می داشت، تا طرف مقابل دست خود را سست كند و عقب بكشد.[15]
باری... محبت قلبی را باید آشكار ساخت. علاقه، گنجی نهفته در درون است كه باید آن را استخراج و آشكار كرد، تا از بر كاتش بهره برد. روشنترین خیر و بركتش، تقویت دوستیها و تحكیم آشناییها و رابطه ها است. به دستور اسلام، هرگاه مؤمنی را ملاقات می كنید، مصافحه كنید، خوشرویی و چهره گشاده و بشّاش و خندان به هم نشان دهید.[16] از آثار دیگر مصافحه، «كینه زدایی» است. پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله) فرمود:
«تصافحوا، فان التصافح یذهب السخیمه»[17] و «تصافحوا فانه یذهب بالغل»؛[18]
مصافحه كنید و دست دهید، چرا كه آن، كینه و كدورت را می زداید.
دست دادن با زنان
بر اساس«مكتبی» بودن مرز دوستیها و رابطه ها و معاشرتها، دست دادن با نامحرم، حرام است و صِرف دوستی و رفاقت و آشنایی و همكار بودن یا ملاحظات سیاسی و دیپلماسی در سفرهای خارجی و دیدارهای رسمی، دلیل نمی شود كه كسی با نا محرم و اجنبی، مصافحه كند. روشنفكر مآبی در این مسأله جایی ندارد. رسول خدا فرمود: با زنان دست نمی دهم[19](البته زنان نامحرم). ودر حدیث نبوی دیگری آمده است:
«اگر زنی بخواهد با مرد نا محرم دست بدهد (كه نباید دست دهد)و ناچار باشد، یا بخواهد با او«بیعت» كند، از پشت لباس (با وجود حایل و پوشش دست، دستكش) مانعی ندارد.»
البته معیار عمل، فتوای مجتهدی است كه از او تقلید می كنید و هر مسلمان متعهّد، باید برای عمل خود ملاك و حجّت شرعی داشته باشد.
________________________________________
[1] . سفینه البحار، محدث قمی، ج 1، ص 645.
[2] . میزان الحكمه، ری شهری، ج 4، ص 535.
[3] . خصال صدوق، ص 11.
[4] . سفینه البحار. ج 1، ص 465.
[5] . بحار الانوار(بیروت)، ج 73، ص10.
[6] . میزان الحكمه، ج 4، ص538.
[7] . اصول كافی( عربی) كلینی، ج2، ص645.
[8] . نساء، آیه 86.
[9] . اصول كافی، ج 2، ص 179.
[10] . همان، ص 183.
[11] . همان، ص 179.
[12] . بحار الانوار،ج73،ص26
[13] . همان،ص23.
[14] . همان،ص28.
[15] . همان، ص 30.
[16] . میزان الحكمه، ج 5، ص355.
[17] . بحار الانوار، ج 74، ص158.
[18] . میزان الحكمه، ج 5، ص 354.
[19] . كنزالعمّال، حدیث475.