خلقت معنوى انسان‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

انسان در دايره خلقت از عجايب مخلوقات حضرت حق است. او به عنوان خليفه خدا در روى زمين قرار داده شده و هر گونه نيازى كه دارد بر سر سفره آفرينش جهت او آماده و مهيّا گشته است. براى او بدن، قلب، نفس، عقل، صدر و روح قرار داده شده كه هر يك مدار علمى و محور دانشى و دنيايى بس عظيم است.

با پيشرفتى كه در علوم مختلفه نصيب انسان شده كسى از عهده تشريح وضع انسان در دو جهت باطن و ظاهرش برنمى آيد. چنانكه اين مختصر بخواهد به هر يك از نواحى وجود انسان اشاره كند، مجلّداتى بس مفصّل بايد تهيّه ببيند، در اين صورت از آنچه در نظر دارد، باز مى ماند. روى اين حساب به شرح فرازهايى كه نشانى از ناتوانى ظاهر انسان به خاطر وضع ساختمان ظاهرش نشان مى دهد بسنده، مى شود.

انسان، بدون واقعيّت هاى باطنيش و منهاى اتصالش به ملكوت عالم و به دور از انعكاس حقايق هستى در آيينه قلبش و جداى از حالات معنوى و ربطش به فيوضات ربّانيّه و عنايات الهيّه و بريده از مسائل عالى تربيتى، بدون شك از كوچكترين و ضعيف ترين موجودات خانه هستى است.

او اگر به وضع ظاهرش كه چيزى جز مقدارى پوست و گوشت و خون و پى و عصب نيست بنگرد كه اولش نطفه و پايانش جيفه اى بيش نيست، از بند غرور و كبر، حسد و حرص، منيّت و ساير اوصاف حيوانى رسته و براى جبران ضعف و ناتوانيش در بارگاه لاحول و لاقوة الّا باللّه به گدايى برخاسته و تمام ضعف و ناتوانى خود را با حضرت او كه غنىّ بالذّات است جبران خواهد كرد.

او از نظر وضعيّت ظاهر و بناى ساختمان مادّيش در برابر عظمت آسمان ها، ستارگان، كهكشان ها، سحابى ها، درياها، صحراها، كوهها و موجودات زنده قوى چيز قابل ذكرى نيست.

او در برابر هجوم حوادث، از قبيل زلزله، بادهاى سخت، سيلاب ها، گرما و سرما، امراض مختلفه و حيوانات قوى، مغلوب و منكوب و بيچاره و بى نواست. او اگر تكيه بر غير خود در تمام امور نداشته باشد، زمين خورده بدبختى است كه در برابر كمترين حادثه ياراى مقاومت نخواهد داشت.

(نظامى گنجوى)

خلقت انسان در قرآن

قرآن كريم در آيات زيادى به ضعف او و اين كه مايه اصلى ساختمان ظاهرش آبى بدون ارزش است اشاره مى كند، باشد كه از خواب خرگوشى و غفلت حيوانى برخيزد وبه داد خود برسد و با عنايات و الطاف حضرت حق، بيچارگى خود را جبران نمايد.

اللّهُ الَّذى خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَيْبَةً يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ هُوَ الْعَليمَ الْقَديرُ» «1»

خداست كه شما را از ناتوانى آفريد، سپس بعد از ناتوانى قدرت و نيرو داد، آن گاه بعد از نيرومندى و توانايى، ناتوانى و پيرى قرار داد؛ هرچه بخواهد مى آفريند و او دانا و تواناست.

يُريدُ اللّهُ أنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَ خُلِقَ الْانْسآنُ ضَعيفاً» «2»

خدا مى خواهد [با تشريع ازدواج با زنان مؤمن، و ازدواج با كنيزان مؤمن، و ازدواج موقت، بار مشكلات زندگى و مشقت هاى روابط نامشروع جنسى را] بر شما سبك كند؛ و انسان [در برابر مشكلات و شهوات جنسى ] ناتوان آفريده شده است.

يا أيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إنَّ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لايَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ* ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِه إنَّ اللّهَ لَقَوِىٌّ عَزيزٌ» «3»

اى مردم! [براى شما و معبودانتان ] مَثَلى زده شده است؛ پس به آن گوش فرا دهيد، يقيناً كسانى كه به جاى خدا مى پرستيد، هرگز نمى توانند مگسى بيافرينند اگر چه براى آفريدن آن گرد آيند و اگر مگس، چيزى را از آنان بربايد، نمى توانند آن را از او بازگيرند، هم پرستش كنندگان و هم معبودان ناتوانند.* خدا را آن گونه كه سزاوار اوست، نشناختند، بى ترديد خدا نيرومند و تواناى شكست ناپذير است.

اگر اين انسان ناتوان تحصيل معرفت مى كرد، گردن زير بار بت پرستى خم نمى نمود، راستى كه بت و بت پرستى هر دو ضعيف و ناتوانند.

قالَ رَبِّ إنّى وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّى وَ اشْتَعَلَ الرِّأْسُ شَيْباً وَلَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيّاً» «4»

گفت: پروردگارا! به راستى استخوانم سست شده و [موىِ ] سرم از پيرى سپيد گشته، و پروردگارا! هيچ گاه درباره دعا به پيشگاهت [از اجابت ] محروم و بى بهره نبودم.

وَوَصَّيْنَا الْانْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ امُّهُ وَهْناً عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فى عامَيْنِ أنِ اشْكُرْلى وَ لِوالِدَيْكَ إلَىَّ الْمَصيرُ» «5»

و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش كرديم، مادرش به او حامله شد [در حالى كه ] سستى به روى سستى [به او دست مى داد] و باز گرفتنش [از شير] در دو سال است [و سفارش كرديم ] كه براى من و پدر و مادرت سپاس گزارى كن؛ بازگشت [همه ] فقط به سوى من است.

در دعاهايى كه از ائمّه معصومين عليهم السلام و اولياى الهى رسيده و به طور دائم به ضعف وناتوانى انسان اشاره شده و اين كه اين ناتوانى و سستى جز با قوّت و قدرت حضرت حقّ قابل جبران نيست و اگر عنايت او نباشد ذرّه اى خوبى و درستى به وسيله خود انسان قابل جلب و قابل حفظ نمى باشد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: نوح پيغمبر هرگاه داخل صبح مى شد ده بار و هرگاه به شب مى رسيد ده بار به خواندن اين دعا مبادرت مى ورزيد:

اللَّهُمَّ إنّى اشْهِدُكَ أنَّهُ ما أصْبَحَ بى مِنْ نِعْمَةٍ وَ عافِيَةٍ فى دينٍ أوْ دُنْياً فَمِنْكَ، وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ، لَكَ الْحَمْدُ و لَكَ الشُكْرُ بِها عَلَىَّ حَتى تَرْضى وَ بَعْدَ الرِّضا. «6»

خداوندا! تو را گواه مى گيرم كه هر نعمت و عافيتى در دين يا دنيا به من برسد از جانب توست، تو را شريكى نيست، حمد و سپاس نسبت به عنايات تو بر عهده من است، آن اندازه حمد وسپاس تا از من خرسند شوى و پس از خرسندى نيز ادامه داشته باشد.

نوح عليه السلام مى خواهد بگويد: خدايا! در جلب هيچ نعمت و عافيتى مرا قدرت و قوّت نيست، اين تويى كه با الطاف بى پايانت، منِ ضعيف و ناتوان را نوازش مى دهى و اين منم كه با توفيق تو به حمد و سپاس اقدام مى كنم.

و نيز حضرت مى فرمايد: اميرمؤمنان على عليه السلام هرگاه داخل صبح مى شد پيوسته ذكر سبحان اللَّه المَلِك القُدّوس مى خواند و سپس اين دعا را زمزمه مى كرد:

اللّهُمَّ إِنّى أعُوذُ بِكَ مِنْ زَوالِ نِعْمَتِكَ، وَ مِنْ تَحْويلِ عافِيَتِكَ، وَ مِنْ فُجاءَةِ نِقْمَتِكَ، وَ مِنْ دَرَكِ الشَّقاءِ، وَ مِنْ شَرِّ ما سَبَقَ فِى اللَّيْلِ وَ النَّهارِ.

اللَّهُمَّ إِنّى أسْألُكَ بِعِزَّةِ مُلْكِكَ، وَ بِشِدَّةِ قُوَّتِكَ، وَ بِعِظَمِ سُلْطانِكَ، وَ بِقُدْرَتِكَ عَلى جَميعِ خَلْقِكَ انْ تَفْعَلْ بى كَذا وَ كَذا. «7»

الهى! از زدوده شدن نعمت و از برگشت عافيت و از به ناگاه وارد شدن عقوبت و از دريافت شقاوت و از آنچه در شب و روز به سوى ما پيشى گرفته و مرا قدرتى در جلب اين خوبى ها و دفع اين بدى ها نيست به تو پناه مى برم.

الهى، از تو درخواست مى كنم به غلبه پادشاهيت و به شدّت نيرويت و به بزرگى سلطنتت و به توانايى تو بر آفريدگانت كه برايم همه نوع خيرى بخواهى.

قرآن مجيد از كلام حضرت ابراهيم بازگو مى كند كه او خود را فاقد همه چيز دانسته و دارايى خود را از حضرت حق مى ديد.

الَّذى خَلَقَنى فَهُوَ يَهْدينِ* وَ الَّذى هُوَ يُطْعِمُنى وَ يَسْقِينِ* وَ إذا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ* وَ الَّذى يُميتُنى ثُمَّ يُحْيِينِ* وَ الَّذى أطْمَعُ أنْ يَغْفِرَلى خَطيئَتى يَوْمَ الدَّينِ* رَبِّ هَبْ لى حُكْماً وَ ألْحِقْنى بِالصّالِحينَ* وَ اجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الْآخِرينَ* وَاجْعَلْنى مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعيمِ» «8»

همان كسى كه مرا آفريد و هم او مرا هدايت مى كند،* و آن كه او طعامم مى دهد و سيرابم مى كند* و هنگامى كه بيمار مى شوم، او شفايم مى دهد* و آن كه مرا مى ميراند سپس زنده ام مى كند* و آن كه اميد دارم روز جزا خطايم را بر من بيامرزد.* پروردگارا! به من حكمت بخش، و مرا به شايستگان ملحق كن.* و براى من در آيندگان نامى نيك و ستايشى

والا مرتبه قرار ده،* و مرا از وارثان بهشت پرنعمت گردان.

امير المؤمنين عليه السلام مى فرمايد:

أَوَ ليْسَ لَكُمْ فى آثارِ الْأوَّلينَ مُزْدَجَرٌ، وَ فى آبائِكُمُ الْماضينَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ؟! أوَلَمْ تَرَوْا إلَى الْماضينَ مِنْكُمْ لايَرْجِعُونَ، وَ إلَى الْخَلَفِ الْباقينَ لايَبْقُونَ؟ أوَلَسْتُمْ تَرَوْنَ أهْلَ الدُّنْيا يُصْبِحُونَ وَ يُمْسُونَ عَلى أحْوالٍ شَتّى ؟: فَمَيِّتٌ يُبْكى ، وَ آخَرُ يُعَزّى ، وَ صَريعٌ مُبْتَلى ، وَ عائِدٌ يَعُودُ، وَ آخَرُ بِنَفْسِهِ يَجُودُ، وَ طالِبٌ لِلدُّنْيا وَ الْمَوتُ يَطْلُبُهُ، وَ غافِلٌ وَ لَيْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ، وَ عَلى أثَرِ الْماضى ما يَمْضِى الْباقى؟!

أَلا، فَاذْكُرُوا هاذِمَ اللَّذّاتِ، وَ مُنَغِّصَ الشَّهَواتِ، وَ قاطِعَ الْامْنِيّاتِ، عِنْدَ الْمُساوَرَةِ لِلأعْمالِ الْقَبيحَةِ، وَ اسْتَعينُوا اللّهَ عَلى أَداءِ واجِبِ حَقِّهِ، وَ ما لايُحْصى مِنْ أعْدادِ نِعَمِهِ وَ إحْسانِهِ. «9»

آيا براى شما در آثار گذشتگان مايه خوددارى از گناه نيست؟ آيا براى شما در سرگذشت پدرانتان بينش و عبرتى نيست اگر اهل تعقّل باشيد؟ آيا نديديد كه گذشتگان از شما برنمى گردند و براى ماندگان بقايى نيست؟ مگر مردم دنيا را نمى نگريد كه شبانه روز داراى حالاتى گوناگون هستند؟ مرده اى است كه بر وى مى گريند و ديگرى را تسليت مى دهند، يكى مبتلا به بيمارى شده بر زمين افتاده و آن ديگر به عيادت مريض مى رود، يكى در حال جان كندن است و ديگرى به دنبال دنياست در حالى كه مرگ او را دنبال مى كند و يكى در بى خبرى است و خدا از او غافل نيست و به دنبال گذشته باقى مانده هم مى گذرد.

آگاه باشيد، از نابود كننده لذّات و بر هم زننده عيش ها و قطع كننده آرزوها، ياد كنيد آن زمان كه شتابان به سوى گناهان مى رويد. و براى اداى حق واجب خداوند و سپاس نعمت ها و احسان بى شمارش از او كمك بجوييد.

اگر تمام مردم دنيا به اين حقيقت يعنى ضعف همه جانبه خود و قدرت و قوّت بى نهايت در بى نهايت حضرت حق توجه داشتند، از شرك و كفر و فسق و فجور و سيّئات عمل و رذايل اخلاقى خلاص مى شدند، ولى افسوس كه اكثر مردم جهان دچارغفلت و غرور و كبر و بى خبرى و جهل و بى خردى هستند و به همين خاطر از ديدن ضعف خود و وهن خويش و قوّت و قدرت حضرت محبوب غافلند و از پى اين غفلت به انواع معاصى و مظالم دچارند.

شمس مغربى مى گويد:

(شمس مغربى)

پی نوشت ها:

______________________________

.(1)- روم (30): 54.

(2)- نساء (4): 28.

(3)- حج (22): 73- 74.

(4)- مريم (19): 4.

(5)- لقمان (31): 14.

(6)- مفتاح الفلاح: 16؛ تفسير العياشى: 2/ 280، حديث 17؛ ذيل آيه 3 سوره اسراء.

(7)- مفتاح الفلاح: 16- 17؛ المصباح، كفعمى: 81- 82.

(8)- شعراء (26): 78- 85.

(9)- نهج البلاغه: خطبه 98.