خلف وعده

از گناهانی كه به كبیره بودنش تصریح شده، وفا نكردن به عهد و پیمان است چنانچه در صحیحه حضرت عبدالعظیم ذكر شد و حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ بر كبیره بودنش به آیه‌ 25 از سوره‌ رعد استشهاد می‌فرماید «كسانی كه پیمان خدای را پس از بسته شدنش میگسلند و می‌برند آنچه خداوند امر به پیوند آن فرموده و در زمین فساد می‌كنند برای ایشان دوری از رحمت خداست و بر ایشان سرای بدی است كه دوزخ است.»[1] خداوند متعال در سوره‌ آل عمران می‌فرماید: كسی كه به عهدش وفا كند و خود را از شكستن پیمان و خیانت نگه داشته در دین تقوا داشته باشد جز این نیست كه خداوند صاحبان تقوا را دوست می‌دارد (پس محبت و كرامت خداوند بسته به وفای به عهد و تقوا در دین است) به درستی كه كسانی كه عهد خدایی و سوگندهای خود را در برابر قیمت ناچیزی از دست می‌دهند كرامتی ندارند و در قیامت نصیب و بهره‌ای برای‌شان نیست و در آن روز خدا با ایشان سخن نمی‌گوید و نظر رحمت نمی‌افكند و پاكشان نفرموده، بر ایشان عذاب دردناكی است.»[2] در جای دیگر می‌فرماید: «بدترین جنبنده‌های روی زمین نزد خداوند كسانی هستند كه كافر شدند و در كفر مصر و راسخ گردیدند، پس ایشان ایمان نمی‌آورند؛ كسانی كه از ایشان پیمان گرفتی پس عهد خود را شكستند در هر باری كه پیمان بستند و ایشان از شكستن پیمان نمی‌پرهیزند یا از عقوبت آنها نمی‌ترسند.»[3] این آیه درباره‌ یهودیان بنی‌قریظه نازل شده كه با رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ عهد كرده بودند به دشمنان اسلام كمك ندهند ولی نقض عهد كرده در جنگ بدر مشركین را به سلاح یاری كردند و بعد از آن به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ گفتند ما عهد را فراموش كرده بودیم برای بار دوم عهد بستند و باز در جنگ خندق پیمان را شكسته با ابوسفیان برای جنگ با پیغمبر متحد شدند. بالجمله بدترین موجودات روی زمین كسانی هستند كه از بازخواست خدا نمی‌ترسند و در پیمان شكنی بی‌باكند مانند یهود بنی‌قریظه كه با رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ عهد كردند كه خیانت نكنند و ضرری نرسانند و دشمنان آن حضرت را یاری نكنند و در عوض بر دین خود ثابت و مسلمانان در امان باشند و چون چند مرتبه نقض عهد كردند پس خداوند در این آیات امر فرموده با آنها قتال كنند.
در چند جای قرآن مجید وفای به عهد را واجب و روی آن تأكید فرموده می‌فرماید: «به پیمان (پیمانی كه خدا با شما بسته است از تكالیف شرعی و عهدی كه با یكدیگر می‌بندید و عهدی كه با خدا می‌بندید) وفا كنید به درستی كه پیمان مورد بازخواست خواهد بود».[4]
در جای دیگر می‌فرماید: «ای كسانی كه گرویده‌اید به تمام عقدهای خود وفا كنید[5] كه از آن جمله پیمان با خدایا بندگان خداست و درباره‌ی اهل صدق و تقوا می‌فرماید «آنان كه به پیمانشان چون پیمان بستند، وفا كنندگانند».[6] در سوره‌ی صف در مقام توبیخ می‌فرماید: «ای كسانی كه ایمان آورده‌اید چرا چیزی را كه انجام نمی‌دهید می‌گویید، بزرگ است از روی شدت غضب و خشم نزد خدا آنچه را انجام نمی‌دهید بگویید».[7] در تفسیر این آیه شریفه از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ مروی است كه فرمود: «مؤمن به برادر دینی خود كه وعده می‌دهد مانند نذر است یعنی باید حتماً وفا كرده شود لیكن در مخالفت آن كفاره نیست پس كسی كه با مؤمنی خلف وعده كند اول مخالفت خدا را كرده و خود را در معرض خشم او قرار داده است چنانچه در آیه گذشته فرمود.[8]
و امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «پیمان شكنی موجب خشم خدا و مردم است و خداوند می‌فرماید خشم خدا بزرگ است در اینكه می‌گوئید آن چه را به جا نمی‌آورید».[9] پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌فرماید: كسی كه پیمان شكن باشد دیندار نیست.[10]
و حضرت باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: چهار چیز است كه عقوبتش زودتر از هر چیز می‌رسد.
1ـ كسی كه به او احسان كنی و در عوض نیكی با تو بدی كند.
2ـ كسی كه تو به او ستم نكنی و او به تو ستم كند.
3ـ كسی كه در امری با او عهد كنی تو وفا كنی و او به تو مكر و خیانت كرده، به آنچه عهد كرده وفا نكند.
4ـ كسی كه به رحم خود صله كند و آن رحم از او ببرد.[11]
ابو مالك به حضرت سجاد ـ علیه السّلام ـ عرض كرد مرا از تمام آداب دین باخبر گردان. حضرت فرمود: گفتار درست و حكم كردن به عدل و وفای به عهد.[12]
آیات و روایات وارده در اهمیت وفای به عهد بسیار است و همین، مقداری كه ذكر شد كافی است.
اقسام نقض عهد و حكم آنها: عهد بر سه قسم است: عهدی كه خدا با بندگانش فرموده، عهدی كه مردم با خدا می‌كنند، پیمانی كه مردم با یكدیگر می‌بندند.
1ـ عهد خدا همان است كه در عالم ذر بین پروردگار عالم و بنی آدم واقع شده چنانچه در قرآن مجید و اخبار كثیره رسیده و خلاصه‌اش این است كه در عالم ذر كه مقدم بر دنیا است خداوند ارواح بشر را آفرید به طوری كه دارای ادراك و شعور و قابل مخاطبه و مكالمه بودند و از آنها به پروردگاری خویش اقرار گرفت و از ایشان پیمان گرفت كه بر این اقرار ثابت قدم بوده، برای او شریكی قرار ندهند و از دستورهای پیامبران سرپیچی نكرده شیطان را پیروی نكنند و خداوند هم عهد فرمود كه در مقابل پیمان ایشان، یاریشان بفرماید و رحمتش را شامل حالشان فرموده در بهشت جایشان دهد و اگر به عهد خود كه در عالم ذر متعهد شده‌اند اینجا وفاء نكنند از آنچه خداوند وعده فرموده بی‌بهره باشند، چنانچه می‌فرماید: «به آن عهدی كه با من كردید وفا كنید تا من هم به آنچه به شما عهد كرده‌ام، وفا كنم»[13] و نیز می‌فرماید: «آیا با شما ای فرزندان آدم پیمان نبستم كه ابلیس را نپرستید».[14]
از جمله پیمان‌های پروردگار عالم در عالم ذر موضوع ولایت امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ و ائمه‌ی طاهرین است كه از بشر پیمان گرفت چنانچه در روایات بسیاری به آن اشاره شده است و در تمام كتاب‌های آسمانی تذكر فرموده و جمیع انبیاء آن را تبلیغ فرموده‌اند.
بعضی از علماء عالم ذر را منكر شده‌اند و آیات و اخبار این موضوع را به عالم فطرت و آنچه خدا در عقول بشر به ودیعه گذاشته و الهام فرموده تأویل می‌كنند و می‌گویند خداوند توسط انبیاء و كتب آسمانی به آن پیمان‌های فطری اشاره می‌فرماید و تحقیق این مطلب از بحث كتاب خارج است. بهرحال شكستن پیمان خدا چه ظرف وقوع آن عالم ذر باشد یا عالم فطرت، گناه كبیره بلكه اكبر كبائر است و بیشتر آیات و اخباری كه در تأكید وجوب وفای به عهد و حرام بودن شكستن آن رسیده و عقوبت‌های سخت بر آن مترتب شده راجع به این قسم عهد است چنانچه پس از مراجعه به اخبار روشن می‌گردد.[15] بنابراین هر كس می‌خواهد به وعده‌های خداوند برسد باید به تمام عهدهایی كه با او شده وفاء‌كند.
استجابت دعا وعده‌ی خداست: از جمله وعده‌های خدا اجابت دعوات است بنابراین شرط وفای به این وعده وفا كردن بندگان به عهدهای اوست.
حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: هرگاه بنده، خدا را به نیَّت درستی بخواند و دلش برای خدا خالص شده باشد پس از آن كه به پیمان‌های خدا وفا كرده دعایش مستجاب می‌شود و هرگاه بنده‌ای خدا را بدون نیت و اخلاص بخواند دعایش مستجاب نمی‌شود آیا خدا نفرموده به عهد من وفا كنید تا من هم به عهدی كه با شما كرده‌ام وفا كنم. پس كسی كه عهد خدا را وفا كند به وعده‌هایی كه به او داده شده وفا می‌شود.[16]
2ـ قسم دوم عهدهای است كه شخص ابتدا با خداوند می‌كند و دارای احكامی است از آن جمله:
پیمان شكنی نفاق می‌آورد: در بزرگی این گناه همین بس كه نفاق را در قلب می‌رویاند و ساعت مرگ با كفر مرده و در زمره‌ی منافقین محشور می‌گردد چنانچه در قرآن مجید تذكر می‌فرماید: «از منافقین كسانی هستند كه با خدا عهد كردند اگر به آنها از فضلش مالی دهد هر آینه صدقه می‌دهیم و زكاتش را می‌پردازیم و از جمله نیكوكاران و شایستگان در اطاعت اوامر خدا می‌گردیم. پس چون خداوند از فضلش مال بسیاری به آنها داد، بخل كردند و روی گردانیدند از عهدی كه با خدا كرده بودند در حالی كه از اطاعت خدا اعراض كنندگانند پس از پی درآورد (این بخل و پیمان شكنی) نفاقی را كه در دلشان متمكن و راسخ است و از بین نمی‌رود تا روزی كه جزای عمل خود را ببینند (ساعت مرگ یا روز قیامت) به سبب آنچه با خدا خلاف عهد كردند از تصدیق و نیكو كاری و به سبب آنكه دروغ می‌گفتند».[17]
بنابراین پیمان شكنی و دروغ‌گویی سبب نفاق است كه در دل می‌ماند و با آن شخص می‌میرد.
پیمان با مردم: قسم سوم پیمان‌هایی است كه مردم با یكدیگر می‌بندند. ظاهر از عموم آیات و اخبار بسیار وجوب وفاء به این قسم از عهد و حرمت شكستن آن است مانند آیه شریفه «به پیمان وفا كنید جز این نیست كه پیمان پرسیده شده است.»[18]
و همچنین آیه «و اهل صدق و تقوی آنهایی هستند كه به پیمان‌های خود زمانی كه می‌بندند وفا كننده‌اند»[19] و از صفات رستگاران از دوزخ و داخل شوندگان به بهشت آن است كه «امانت‌ها و پیمان‌های خود را رعایت می‌كنند و به آن وفا می‌نمایند.»[20]
و در روایتی كه از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ گذشت فرمود: وعده دادن مؤمن به برادر دینی خود نذر لازم است و اگر خلف وعده كرد كفاره ندارد (در بعضی موارد به واسطه‌ی بزرگی گناه كفاره ندارد مانند قسم دروغ چنانچه ذكرش گذشت) تا آخر روایت كه معلوم می‌شود وفای به پیمان مردم هم واجب است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . والذین ینقضون عهد الله من بعد میثاقه و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یفسدون فی الارض اولئك لهم اللعنه و لهم سوء الدار (سوره‌ رعد، آیه 25).
[2] . بلی من او فی بعهده و اتقی فان الله یحب المتقین ـ ان الذین یشترون بعهد الله و ایمانهم ثمناً قلیلاً اولئك لاخلاق لهم فی الاخره ولا یكلمهم الله ولا ینظر الیهم یوم القیمه ولا یزكیهم و لهم عذاب الیم (سوره آل عمران، آیه 76 و 77).
[3] . ان شر الدواب عند الله الذین كفروا فهم لایؤمنون الذین عاهدت منهم ثم ینقضون عهدهم فی كل مره و هم لایتقون (سوره انفال، آیه 57).
[4] . واوفوا بالعهد ان العهد كان مسئولاً (سوره اسراء، آیه 36).
[5] . یا ایها الذین آمنوا اوفوا بالعقود (سوره مائده، آیه 1).
[6] . و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا (سوره بقره، آیه 177).
[7] . یا ایها الذین آمنوا لم تقولون مالا تفعلون كبر مقتا عند الله ان تقولوا مالا تفعلون (سوره صف آیه 2 و 3).
[8] . عبده المؤمن اخاه نذر لا كفاره له فمن اخلف فبخلف الله بدء و لمقته تعرض و ذلك قوله تعالی یا ایها الذین آمنوا لم تقولون مالا تفعلون كبر مقتاً عندالله (وسائل الشیعه، كتاب الحج، باب 109، ص515، ج8).
[9] . الخلف یوجب المقت عندالله و عند الناس قال الله تعالی كبر مقتاً عند الله ان تقولوا مالا تفعلون. (نهج البلاغه فی عهده ـ علیه السّلام ـ الی مالك الاشتر).
[10] . قال ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ لادین لمن لا عهد له (بحار الانوار).
[11] . عن ابی جعفر ـ علیه السّلام ـ قال ـ علیه السّلام ـ اربعه اسرع شئ عقوبه رجل احسنت الیه و یكافئك بالاحسان الیه اسائه و رجل لاتبغی علیه و هو یبغی علیك و رجل عاهدته علی امر فمن امرك الوفاء به و من امره الغدر بك و رجل یصل قرابته و یقطعونه (خصال).
[12] . عن ابی مالك قال قلت لعلی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ اخبرنی بجمیع شرایع الدین قال ـ علیه السّلام ـ قول الحق و الحكم بالعدل و الوفاه بالعهد (خصال).
[13] . اوفوا بعهدی اوف بعهدكم (سوه‌ه بقره، آیه 38).
[14] . الم اعهد الیكم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان (سوره یس، آیه 60).
[15] . الذین ینقضون عهد الله قال ـ علیه السّلام ـ ای عهد الله المأخوذ علیهم لله بالربوبیه و لمحمد ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بالنوبه و لعلی ـ علیه السّلام ـ بالامامه و لشیعتهم بالمحبه و الكرامه من بعد میثاقه قال ـ علیه السّلام ـ ای احكامه و تغلیظه. (تفسیر علی بن ابراهیم قمی).
و عن الباقر ـ علیه السّلام ـ فی قوله تعالی و اوفوا بعهدی اوف بعهدكم قال ـ علیه السّلام ـ اوفوا بولایه علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ اوف لكم بالجنه (تفسیر عیاشی).
[16] . فی صحیحه القمی عن جمیل عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ ان العبد اذا دعا الله تعالی بنیه صادقه و قلب مخلص استجیب له بعد وفائه بعهد الله عزّوجلّ و اذا دعا الله بغیرنیه و اخلاص لم یستجب له الیس الله یقول افوا بعهدی اوف بعهدكم فمن و فی و فی له (سفینه البحار، ج1، ص499).
[17] . سوره توبه، آیات 76 تا 78.
[18] . واوفوا بالعهد ان العهد كان مسئولاً (سوره اسراء، آیه 36).
[19] . و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا (سوره بقره، آیه 177).
[20] . والذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون (سوره مؤمنون، آیه 8).

منبع : پایگاه اندیشه قم