معیارها، در تشکیل خانواده.

منابع مقاله:

خانواده در قرآن، بهشتی، احمد؛

وقتی از معیارها سخن می گوییم، در درجه اول باید توجه داشته باشیم که اعضای اولیه خانواده، یک زن و یک مرد می باشند و هر دو عضو تشکیل دهنده هستند و بنابراین، هر دو باید در انتخاب یکدیگر کمال دقت را به کار برند و مخصوصاً از معیارها غفلت نورزند.

زن و مرد باید توجه داشته باشند که چه می خواهند و چرا می خواهند پیمانی را امضا کنند که برای آنها ایجاد تکلیف و مسؤولیت می کند و بسیاری از آزادی های آنها را از بین می برد!.

آنها باید به این حقیقت آگاه باشند که زندگی زناشویی برای هر یک از زوجین ایجاد حق می کند و خواه ناخواه باید در برابر حقوق متقابل یکدیگر تسلیم شوند و بپذیرند که در برابر هر حقی، وظیفه ای و در برابر هر وظیفه ای، حقی ایجاد می شود و ارزش انسان به وظیفه شناسی و ادای تکالیف است.

بنابراین، نه فقط مرد باید مواظب باشد که با امضای پیمان زناشویی به چه زنی حق می دهد و در برابر چه زنی موظف و مکلف می شود، بلکه زن نیز باید مواظب این جهت باشد و هیچ یکِ آنها گرفتار ظواهر فریبنده و جلوه های بی محتوا یا کم محتوا نشوند و با معیارهای مادی، خود را به دام مسؤولیت نیفکنند، بلکه به معیارهایی متکی شوند که ارزش تحمل مسؤولیت را داشته باشند.

زن و مرد، هر کدام به تنهایی همچون الکتریسیته مثبت و منفی هستند. نه الکتریسیته مثبت به تنهایی نورافکن و حرارت بخش و انرژی زاست و نه الکتریسیته منفی! اینها هنگامی نور می دهند و حرارت می بخشند و مولد انرژی هستند که یکدیگر را بیابند. اینها هر کدام به تنهایی بی موج و بی حرکتند و حتی نشانی از هستی خود به ما نمی دهند؛ اما همین که تلاقی کردند، آشکارا از هستی خود خبر می دهند و فواید بی شماری از خود ظاهر می سازند.

نشاط و فروغ زندگی و تموج انسانیت انسان، هنگامی تحقق می یابد که این دو، براساس نیازهای روحی و جسمی و میل ترکیبیِ طبیعیِ یکدیگر را بیابند و با تمام وجود مجذوب یکدیگر شوند.

بنابراین، چه ناآگاه زنان و مردانی که فقط بر ثروت یا جمال جسمانی تکیه می کنند و یا تنها اشباع و ارضای غریزه جنسی را در نظر می گیرند و به دست خود، خویشتن را از همه مزایای زندگی خانوادگی بی بهره و محروم می سازند!.

اینها فکر می کنند کامجویی بشر فقط به رنگ پوست و درهم و دینار تأمین می شود و دل بهانه جوی انسان با سرابی از این گونه امور، سیراب و اشباع می گردد!.

واقعیت این است که این گونه زنان و مردان، در حقیقت، خویشتن خویش را نشناخته و به عمق نیازهای وجودی خود پی نبرده اند و نه تنها جنس مخالف خود را کشف نکرده، بلکه خود را هم کشف نکرده اند!.

مولوی در اوایل مثنوی، در داستان شاه و کنیزک، نکته های لطیف و ظریفی آورده و نشان داده است که تجملات و زرق و برقِ کاخ شاهی و سیم و زر و جواهرِ قیمتی و نقش و نگارها، هیچ کدام نتوانسته است قلب بی قرار کنیزک را صید کند و در کمند عشق شاه بیندازد.

مرغ جانش در قفس چون می تپید

داد مال و آن کنیزک را خرید.

چون خرید او را و بر خوردار شد

آن کنیزک از قضا بیمار شد.

آن یکی خر داشت و پالانش نبود

یافت پالان، گرگ خر را در ربود.

کوزه بودش آب می نامد به دست

آب را چون یافت، خود کوزه شکست.

سرانجام معلوم می شود که بیماری کنیزک از بیماری های جسمی نیست، بلکه از بیماری هایی است که منشأ آن، کمبودها و عقده های روانی است.

دید از زاریش کو زار دل است

تن خوش است و او گرفتار دل است.

عاشقی پیداست از زاری دل

نیست بیماری چو بیماری دل.

مادر یزید بن معاویه، زنی مسیحی و بیابان نشین بود که معاویه به خاطر زیبایی اش و با استفاده از نفوذ و قدرت خویش، او را از پدرش خواستگاری کرده و به همسری گرفته بود.

معاویه گمان کرده بود دختر ماهرویی که در هوای لطیف و آزاد و معتدل کوهستان ها و صحراهای سبز و خرم سوریه رشد کرده، در کاخ طاغوتی وی خود را کامیاب و سعادتمند می یابد و او را به عنوان یک همسر ایدآل می پذیرد و به او دل می بندد؛ اما معاویه هنگامی متوجه رؤیاهای پوچ خود شد که او را محزون و بی تاب دید و به او گفت: تو در سلطنتی بزرگ هستی و قدر آن را نمی دانی.

میسون بی درنگ، در پاسخ وی اشعاری سرود که ترجمه فارسی آنها، چنین است:.

خانه ای که در تنگنای آن، روح ها خفقان پیدا می کنند، پیش من از کاخی بلند، محبوب تر است.

پوشیدن لباس درشت و روشنی دیده، پیش من از پوشیدن لباس های شفاف محبوب تر است.

خوردن خشکه نانی در خانه ای شکسته، پیش من از خوردن گرده نان (تازه) محبوب تر است.

صدای بادهایی که از هر بیابانی می وزد، پیش من از آهنگ دف و چنگ، محبوب تر است.

سگی که در کنار من عوعو کند، پیش من از گربه ای که الفت می گیرد، محبوب تر است.

شتری که کینه توز و دشوار است، پیش من از استر رام محبوب تر است.

مردی کریم و لاغر اندام از عموزادگان، پیش من از مردی مقتدر و سختگیر محبوب تر است.(9).

میسون با اشاره ای می فهماند که زندگی کاخ نشینی و تشریفات عریض و طویل درباری، او را خوشبخت نکرده، زیرا (قرة العین) خود را نیافته است.

اصطلاح فارسی (قرة العین) چشم روشنی است، لیکن در آن تعبیر عربی، لطفی نهفته است که در این تعبیر فارسی، آن لطف، نهفته نیست اگر چه بی لطف هم نیست.

قرةالعین، کسی است که چشم را به سوی خود می کشاند. انسان دلش می خواهد بیشتر به او نگاه کند و از دیدنش خسته نمی شود. شعر فارسی زیر، به همین حقیقت توجه دارد:.

نه آن چنان به تو مشغولم ای بهشتی روی!.

که یاد خویشتنم در ضمیر می آید.

ز دیدنت نتوانم،.

که:.

دیده، بر دوزم،.

اگر معاینه بینم که تیر می آید.

همسران ایدآل قرة العین یکدیگرند، زیرا یکدیگر را بر حسب میل طبیعی و نیازهای اصیل و اساسی خویش یافته و مجذوب یکدیگر شده اند.

جالب این است که اسلام به این حقیقت توجه کامل داشته است. پیشوای عالی قدر اسلام فرمود:.

یکی از چیزهایی که مرد مسلمان را اصلاح می کند، این است که زنی داشته باشد که وقتی به او نگاه می کند، شادگردد و هنگامی که از خانه خارج می شود، شوهر را در قلب و در اعماق وجود خود حفظ کند و هرگاه به او دستوری می دهد، اطاعت کند.(10).

مسلماً قضیه یک بعدی نیست. زن هم نیاز به شوهری دارد که جایی در دل وی باز کند و به دیدنش شاد گردد؛ چگونه می شود متوقع بود که زن در غیاب شوهر، در کمند علاقه به او، حافظ خانه و ناموس و زندگی اش باشد، ولی آن شوهر، به اصطلاح (قرة العین) وی نباشد!.

قرة العین، همان کسی است که دیدنش موجب نشاط و شادی گردد. نه تنها زنان و شوهران باید قرّة العین یکدیگر باشند، بلکه فرزندان نیز برای پدران و مادران، و دوستان صمیمی برای یکدیگر و مرادها برای مریدها این چنینند.

سنخیت و تضاد.

برای این که زن و مردِ مسلمان بتوانند در چارچوب مکتب خویش همسر ایدآلی بیابند و همچون دو قطب غیر همنام، مغناطیس یکدیگر را جذب کنند، به چند معیار اساسی باید توجه شود.

این نکته مسلم است که مغناطیس، هیچ گاه، سنگ، خاک، چوب یا پارچه به خود جذب نمی کند، همچنان که دو قطب مثبت یا دو قطب منفی مغناطیس نیز یکدیگر را جذب نمی کنند و به همین جهت است که برای حصول جذب و انجذاب، از جهتی سنخیت یا تجانس و از جهتی تضاد یا عدم تجانس شرط است.

در مسأله گزینش همسر نیز قاعده همین است. یک نوع عدم تجانس، به مقتضای آفرینش، میان زن و مرد هست که همچون الکتریسیته مثبت و منفی، یکدیگر را کامل و منشأ اثر می سازند و همچون قطب مثبت و منفیِ دو آهن ربا، یکدیگر را می ربایند و به وحدت می رسند.

اما از سوی دیگر، چند نوع تجانس و سنخیت هم لازم است که در قرآن و احادیث اسلامی روی آنها تکیه شده است و ما آنها را زیر چهار عنوان ذکر می کنیم:.

1. سنخیت در انسان بودن.

تجانس و سنخیت، از انسان بودن شروع می شود. زن و مرد، هر دو انسانند. چقدر در اشتباه بوده اند کسانی که مرد را انسان و زن را واسطه میان انسان و حیوان - یا حیوانِ شبیه انسان - تصور کرده اند! اینها نه تنها زن را نشناخته و به او توهین کرده اند، بلکه مرد را هم نشناخته اند و ارزش او را پایین آورده اند!.

چگونه ممکن است یک انسان سالم و طبیعی، مجذوب یک حیوان بشود یا حیوانی را به خود جذب نماید! به طور حتم یا مرد باید از انسانیت خود تنزل کند یا زن باید از حیوانیت خود بگذرد، تا بتوانند در حوزه جاذبه یکدیگر قرار گیرند و مجذوبِ هم شوند. فلاسفه ما می گویند: (السِنخِیَّةُ عِلّةُ الاِنْضِمامِ؛ برای هم آغوش شدن و به یکدیگر پیوستن و به وحدت رسیدن، سنخیت لازم است.).

در پدیده جذب و انجذاب، همچنان که سنخیت شرط است، تضاد نیز شرط است. تردیدی نیست که الکتریسیته، با الکتریسیته هم آغوش می شود و آهن با آهن ربا! جز این که مثبت با منفی و منفی با مثبت. مولوی این سنخیت در جذب و انجذاب را به این صورت مطرح کرده است:.

ذره ذره کاندرین ارض و سماست

جنس خود را همچو کاه و کهرباست.

ناریان مر ناریان را طالبند

نوریان مر نوریان را جاذبند.

بدین ترتیب، بهترین دلیل بر این که زن و مرد از لحاظ انسانیت تفاوتی با هم ندارند، همین قاعده سنخیت در جذب و انجذاب است.

درحیوانات نیز قاعده همین است، در میان آنها نیز تا سنخیت نباشد، مسأله جفت گیری مطرح نیست.

مگر انسان چه خصوصیتی دارد که مستثنا باشد! به چه دلیل، در تجاذب جنسی حیوانات، سنخیت شرط است و در تجاذب جنسی انسان ها عدم سنخیت! آیا آنهایی که این گونه فکر می کنند می خواهند بگویند: بر قلم صنع خطا رفته است!.

حافظ هم روزگاری گرفتار چنین اندیشه غلطی شده بود. او در دوران جوانی خود گفت:.

پیر ما گفت: خطا بر قلم صنع نرفت!.

آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد!.

ولی سرانجام به برکت تقوا و حکمت عملی متوجه شد که خودش خطا کرده، نه قلم صنع و به همین جهت، چنین گفت:.

نیست بر دایره یک نقطه خطا از کم و بیش.

که من این مسأله بی چون و چرا می بینم (11).

آیا اینها هم حاضرند به تقوا و حکمت عملی روی آورند و حافظ وار این حقیقت را بی چون و چرا بپذیرند که بر دایره عظیم هستی، حتی یک نقطه خطا وجود ندارد!.

گمان نزدیک به اطمینان من این است که روی سخن خداوند در آیه قرآنی زیر، به همین گونه افراد است:.

یِا أیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدةٍ وَخَلَقَ مِنْها زَوْجَها؛(12).

ای مردم! در برابر پروردگارتان که شما را از یک نفس آفریده و جفتش را هم از خودش آفریده است، تقوا پیشه کنید.

آری، آنان که زن و مرد را از لحاظ انسان بودن از جنس و سنخ یکدیگر نمی دانند، هم به زن اهانت کرده اند و هم به مرد، و این، بر خلاف تقواست.

2. سنخیت در ایمان.

همان طوری که انسان بودن، فطری و طبیعی انسان است و محال است که میان انسان و غیر انسان، جذب و انجذاب و ترکیب و توحید، صورت گیرد، ایمان به خدا هم فطری انسان است و بنابراین، غیر ممکن است که یک انسان مؤمن - که به یگانگی خداوند معتقد است - بتواند با یک انسان مادی یا مشرک، که از فطرت پاک و انسانی خود منحرف شده و فاصله گرفته است، با یک جذب و انجذابِ کامل، به وحدت برسد و از راه ترکیب، دوگانگی را به یگانگی مبدل کند؛ بر همین اساس است که قرآن کریم می فرماید:.

وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتّی یُؤْمِنَّ وَلأمَة مُؤْمِنَة خَیْر مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أعْجَبَتْکُمْ وَلا تَنْکِحُوا المُشْرِکینَ حَتَّی یُؤْمِنُوا وَلَعَبْد مُؤْمِن خَیْر مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أعْجَبَکُمْ؛(13).

با زنان مشرک ازدواج نکنید تا این که ایمان بیاورند و کنیز با ایمان از زن مشرک بهتر است، اگر چه آن زن مشرک (از لحاظ زیبایی) مایه شگفتی شما باشد، و به مردان مشرک زن ندهید تا این که ایمان بیاورند و بنده با ایمان از مرد مشرک بهتر است، اگر چه آن مرد مشرک مایه شگفتی شما باشد.

وقتی مرد یا زن با ایمان نتوانند با مشرک ازدواج کنند، مسلماً با افراد مادی هم نمی توانند ازدواج کنند؛ زیرا به هر حال، مشرک به خدایی معتقد است، ولی مادی به هیچ چیز معتقد نیست.

قرآن نه تنها چنین ازدواجی را منع کرده است، بلکه خاطرنشان می کند که میان این گونه افراد، جاذبه ای وجود ندارد.

الزَّانی لایَنْکِحُ إلاّ زانِیَةً أوْ مُشْرِکَةً وَالزّانِیَةُ لایَنْکِحُها إلاّ زانٍ أوْ مُشْرِک؛(14).

مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک و زن زناکار نیز جز با مرد زناکار یا مشرک، نمی آمیزد.

کسانی هستند که به خدا معتقدند، اما به نبوت و رسالت اعتقاد ندارند ازدواج با اینها نیز صحیح نیست؛ زیرا ایمان به خدا بدون اعتقاد به نبوت، سازندگی ندارد و به همین جهت، باز سنخیتی میان مسلمان و این گونه افراد وجود ندارد.

کسانی هم هستند که ایمان به خدا و نبوت دارند، اما به نبوت کسی معتقدند که اسلام، پیامبری او را قبول ندارد. ازدواج با اینها نیز بدون تردید صحیح نیست؛ زیرا فاصله، زیاد و سنخیت، ناچیز است.

اما یهودیان و مسیحیان، هم به خدا معتقدند و هم به نبوت حضرت موسی و عیسیی که قرآن نیز رسالت آنها را تأیید کرده است که اینها را اهل کتاب می نامند و مسلماً سنخیت میان مسلمان و اهل کتاب، زیاد است؛ زیرا در اعتقاد به مبدأ و معاد و رسالت و بسیاری از فروع و برنامه های عملی، با هم تشابه دارند؛ مانند: نماز و روزه و... مطابق بعضی از روایات، با زرتشتیان نیز باید معامله اهل کتاب کرد.

به همین جهت است که قرآن، هنگامی که در سوره مائده - که آخرین سوره ای است که بر پیامبر نازل شده و مطابق روایات رسیده، احکام این سوره ناسخ است و نه منسوخ - امور حلال را می شمارد، می فرماید:.

الْیَوْمَ اُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَطَعامُ الَّذینَ أوتُوا الکِتابَ حِلّ لَکُمْ وَطَعامُکُمْ حِلّ لَهُمْ وَالمُحْصَناتُ مِنَ المُؤْمِناتِ وَالمُحْصَناتُ مِنَ الّذینَ اُوتُوا الکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ؛(15).

امروز چیزهای پاکیزه و طعام اهل کتاب( از قبیل گندم و نخود و برنج و لوبیا) و زن های پاکدامنِ مؤمن و اهل کتاب بر شما حلال شده است.

مطابق این آیه شریفه، ازدواج مرد مسلمان با زن یهودی و مسیحی، بلا اشکال است؛ فقط بعضی گفته اند: این حکم به وسیله آیه 221 سوره بقره - که قبلاً نقل شد - نسخ شده است؛ زیرا اهل کتاب، جزء مشرکان هستند؛ اما پاسخ این است که: اولا به اهل کتاب مشرک گفته نمی شود و ثانیاً، سوره بقره قبل از سوره مائده نازل شده است و نمی تواند ناسخ احکام سوره مائده باشد.

بعضی نیز گفته اند: این حکم به وسیله آیه زیرنسخ شده است:.

لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الکَوافِرِ؛(16).

زنان کافر را نگاه داری نکنید.

این نیز صحیح نیست؛ زیرا اولاً سوره ممتحنه قبل از سوره مائده نازل شده است و ثانیاً مقصود از این آیه این است که اگر مردی مسلمان می شود، در صورتی حق دارد زن خود را نگاه داری کند که مسلمان شود؛ اما اگر مسلمان نشود، نباید او را نگاه بدارد.

مفسر عالی قدر حضرت علاّمه طباطبایی - رضوان الله علیه - در تفسیر المیزان، ذیل آیه 5 سوره مائده می فرمایند:.

(نظر به این که این آیه در مقام امتنان و تخفیف است، به وسیله آیه: لاتَنْکِحُوا المُشْرِکاتِ وآیه: لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الکَوافِرِ قابل نسخ نیست.).

بدین ترتیب، از خود قرآن دلیلی بر منع ازدواج با زنان اهل کتاب نداریم و تفاوتی میان ازدواج دایم و منقطع هم نیست، لیکن، روایات در این باره مختلف است.

فتاوای فقها نیز مختلف است؛ صاحب جواهر - رحمة الله علیه - روایات منع را حمل بر کراهت کرده است. بعضی میان ازدواج دایم و منقطع فرق گذاشته، ازدواج منقطع را تجویز و ازدواج دایم را منع کرده اند. بعضی هم در مورد ازدواج دایم، توصیه به احتیاط کرده اند و به هر حال، بر مقلدان است که مطابق رساله های عملیه مراجعِ فتوا عمل نمایند.

نکته ای که در یکی از روایات آمده، این است که امام صادق(ع) فرمود:.

من دوست نمی دارم که مرد مسلمان با زن یهودی و مسیحی ازدواج کند، زیرا بیم آن است که فرزندش یهودی یا مسیحی شود.(17).

به نظر می رسد که نکته مهم همین است؛ یک زن مسلمان، سعی می کند که فرزند خود را مسلمان بار بیاورد و یک زن غیرمسلمان نیز می کوشد که فرزند خود را غیرمسلمان پرورش دهد؛ بنابراین، توجه به این حقیقت، بسیار ضروری است. اگر کسی طالب ایمان و سعادت فرزندان خود باشد، هرگز با زن غیرمسلمان ازدواج نمی کند، مگر این که فرزند نخواهد یا مطمئن باشد که بتواند وظیفه دینی خود را در قبال او به خوبی انجام دهد.

ازدواج زن مسلمان با مرد یهودی و مسیحی، بدون هیچ تردیدی ممنوع است؛ زیرا با توجه به ویژگی هایی که در خُلق و خوی زن و مرد هست و تأثیری که زنان از شوهران می پذیرند، نه تنها نمی توانند تعهد اسلامی خود را نسبت به فرزندان انجام دهند، بلکه خودشان نیز در معرض خطرند.

3. سنخیت در احصان.

کلمه (احصان) به معنای منع است و در قرآن کریم، اسم مفعول این کلمه؛ یعنی (محصنات) در چهار معنا به کار رفته است:.

1. زنان پاکدامن و عفیفی که خود را از آلودگی و روابط نامشروع منع و محافظت می کنند.(18).

2. زنان شوهرداری که درحصار شوهر هستند و ازدواج با آنان ممنوع است.(19).

3. زنان آزادی که دخالت دیگران در سرنوشت آنها ممنوع است.(20).

4. منظور از احصان، اسلام است و طبق این معنا، محصنات به زنان مسلمان گفته می شود.

در این جا منظور ما از سنخیت در احصان، همان معنای اول است و در حقیقت، خواسته ایم از اصطلاح قرآن خارج نشویم.

در قرآن مجید، نه تنها به احصان زن توجه شده، بلکه در مورد مرد نیز اهمیت احصان گوشزد گردیده است.

دیدیم که در آیه پنجم سوره مائده، هنگامی که حلال ها شمرده می شدند. از زنان مسلمان و اهل کتاب که هر دو به محصنات توصیف شده اند، به عنوان کسانی که ازدواج با آنها حلال است، یاد شد؛ اما در همان آیه، بلافاصله، مرد را نیز محدود به احصان کرده و می فرماید:.

إذا ءاتَیْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِنینَ غَیْرَ مُسافِحینَ وَلا مُتَّخِذی أخْدانٍ؛.

در صورتی شما می توانید با محصنات مسلمان یا اهل کتاب ازدواج کنید که کابین آنها را بدهید و خود به احصان و پاکدامنی آراسته شوید و از زنا و رفیقه بازی خودداری کنید.

آیه سوم سوره نور نیز این مطلب را به این صورت بیان کرد که: اصولا جذب و انجذابی میان مرد زناکار و زن پاکدامن و زن زناکار و مرد پاکدامن نیست، بلکه تنها زناکاران هستند که درحوزه تجاذب یکدیگر قرار می گیرند؛ زیرا به گفته شاعر:.

کبوتر با کبوتر باز با باز

کند هم جنس با هم جنس پرواز.

دلیل آن هم کاملا روشن است؛ آنهایی که آیینه روحشان به زنگار بی عفتی و هرزگی آلوده نیست، در اعماق وجودشان نسبت به آنانی که روحی آلوده به گناه و هرزگی دارند، احساس تنفر می کنند.

زنان پاکدامن، در نظر جامعه سرفراز و عزیزند و زن های هرزه، از چشم مردم افتاده و در منجلاب انزوا و بدبختی دست و پا می زنند؛ مردها هم همین طورند.

طبع پاکی که به گناهان آلوده نشده، طالب پاکی است؛ چنین طبعی جز مجذوب پاکی نمی شود و جز پاکی را به خود جذب نمی کند و چه در این زمینه زیبا و دلنشین است تعبیر قرآن! که می فرماید:.

اَلخَبیثاتُ لِلخَبیثینَ وَالخَبیثُونَ لِلخَبیثاتِ وَالطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ؛(21).

زن های پلید برای مردهای پلید و مردهای پلید برای زن های پلید و زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاکند.

مولوی داستانی نقل به این مضمون می کند که:.

آن حکیمی گفت: دیدم در تکی

می دویدی زاغ با یک لک لکی.

در عجب ماندم بجستم حالشان

تا چه قدر مشترک یابم نشان.

چون شدم نزدیک، من حیران و دنگ

خود بدیدم هر دوان بودند لنگ!.

معلوم می شود که تا سنخیت نباشد، محال است که دو موجود متخالف، با یکدیگر اتحاد پیدا کنند. زاغ و لک لک با هم سنخیتی ندارند، لیکن عارضه لنگی توانسته است آنها را رفیق راه و همدم و مونس یکدیگر سازد.

مولوی به دنبال نقل داستان فوق چنین می گوید:.

با زبان معنوی گل با جعل

این همی گوید که ای گنده بغل.

گر گریزانی زگلشن بی گمان

هست آن نفرت کمال گلستان.

غیرت من بر سر تو دور باش

می زند کای خس از این جا دور باش.

ور بیامیزی تو با من ای دنی

این گمان آید که ازکان منی.

بلبلان را جای می زیبد چمن

مر جعل را در چمن خوشتر وطن.

حق مراچون از پلیدی پاک داشت

چون سزد بر من پلیدی را گماشت.

برای این که زن و مرد بتوانند در محیط خانواده، از سعادت واقعی برخوردار شوند، اسلام سنخیت در احصان را مورد توجه قرار داده و از این رهگذر، به دوام و استحکام خانواده ها نیز کمک فراوان کرده است.

4. کفائت.

باز هم بر این مطلب اصرار می ورزیم که مقصود از ازدواج، تنها آمیزش جسمی و تلاقی فیزیکی نیست، بلکه آمیزش و اتحاد جان ها و روان ها نیز مورد عنایت است.

چگونه ممکن است دو انسانی که هیچ تشابه روانی ندارند، بتوانند عمری را با تفاهم در زیر یک سقف بگذرانند و از کثرت و تباین، به وحدت کامل و توافق برسند!.

می گویند: شهید بلخی که یکی از علما بود، تنها نشسته بود و مطالعه می کرد، جاهلی بر او وارد شد و گفت: تنها نشسته ای! وی در جواب گفت: حال که تو آمدی، تنها شدم!.

هم نشینی با بعضی از افراد، زجری دارد که تنهایی ندارد. سعدی بر این نکته، واقف است که: (چندان که عالم را از جاهل نفرت است، جاهل را از عالم وحشت است!).

بسیارند کسانی که از کفائت زن و شوی، هم طبقه بودن آنها از لحاظ ثروت و مقامات مادی، می فهمند؛ این گونه برداشت ها نه منطقی است و نه اسلامی.

امام صادقژ: به اینها فرموده است که:.

اَلمُؤمِنُونَ بَعْضُهُمْ أکْفاءُ بَعْضٍ؛(22).

بعضی از مؤمنان کفو و همتای یکدیگرند.

مردم مؤمن با یکدیگر، کفائت دارند.

در تاریخ و احادیث اسلامی آمده است که پیامبر خداْ جویبر را که مرد تهیدستی بود، به خانه زیاد بن لبید که مردی متمکن بود، فرستاد و از او خواست که دختر خود را به وی بدهد.

زیاد به حضور پیامبر آمد و گفت: ما دخترانمان را به کسانی می دهیم که با ما کفائت داشته باشند.

پیامبر خداْ فرمود:.

جُوَیْبِر مُؤمِن، وَالمُؤْمِنُ کُفو لِلْمُؤْمِنَةِ، وَالمُسْلِمُ کُفْو لِلْمُسْلِمَةِ، فَزَوِّجْهُ یا زِیاد وَلا تَرْغَبْ عَنْهُ؛(23).

جویبر، مؤمن است و مرد مؤمن کفو و همتای زن مؤمنه و مرد مسلمان کفوِ زن مسلمان است. دختر را به او بده و به این کار بی میل نباش.

و با این ارشاد، ذلفا (دختر زیاد) که دختری شایسته بود، به همسری جویبر درآمد.

این مطلب که در این گونه روایات آمده، در مبحث (سنخیت در ایمان) نیز روشن شده است و چیز تازه ای نیست.

آنچه در این جا تازگی دارد، همان کفائتی است که از لحاظ رفعت و علوِّ مرتبه انسانیتِ شخص مطرح است و در این زمینه، در منابع اسلامی آمده است که:.

اگر خداوند فاطمه را برای علی خلق نمی کرد بر روی زمین از آدم به بعد، هیچ کس با او کفائت نداشت.(24).

مرحوم مجلسی اول، ذیل همین حدیث می گوید:.

البته بعضی از پیامبران جد فاطمه هستند و نمی توانند با او ازدواج کنند، ولی موسی و عیسی جد او نیستند؛ اما کفو او هم نیستند و این، دلیل است بر این که مقام حضرت زهرا از مقام آن پیامبران اولو العزم بالاتر است. چنان که بر برتری مقام علی(ع) هم دلالت دارد.

در این جا مقصود ما از کفائت زن و شوی، همین مفهوم لطیف است؛ علاوه بر این که زن و شوی در انسانیت و احصان، سنخیت و کفائت دارند، باید از لحاظ اخلاقی و درجه و مرتبه انسانیت نیز سنخیت داشته باشند. این مفهوم را ما به پیروی از روایات و رهنمودهای اسلام، باواژه کفائت مشخص کرده ایم.

امام صادق(ع) فرمود:.

اَلکُفْو أنْ یَکُونَ عَفِیفاً وَعِنْدَهُ یَسار؛(25).

کفائت شخص این است که پاکدامن باشد و بتواند هزینه ازدواج و خانواده را تأمین کند.

عفت و پاکدامنی یک امر اخلاقی است؛ کسی که عفیف نیست، از لحاظ اخلاقی دچار انحطاط است. پر واضح است که کسی که دچار انحطاط اخلاقی است، با کسی که در مرتبه فضیلت اخلاقی است، کفائت ندارد؛ در حدیث زیر، این حقیقت، واضح تر بیان شده است:.

پیامبر خداْ فرمود:.

اِذا جا ءَکُم مَنْ تَرْضَوْنَ خُلْقَهُ وَدینَهُ فَزَوِّجُوهُ وإلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَة فِی الأرْضِ وَفَساد کَبیر؛(26).

هرگاه کسی آمد که اخلاق و دینش را می پسندید، به او همسر بدهید و اگر ندهید، در روی زمین، فتنه و فسادی بزرگ است.

و نیز فرمود:.

النِّکاحُ رِقّ فَاِذا أنْکَحَ اَحَدُکُمْ وَلیدَهُ فَقَدْ أرَقَّها، فَلْیَنْظُرْ أحَدُکُمْ لِمَنْ یرقُّ کَریمَتَهُ؛(27).

زناشویی محدود کردن آزادی است، هنگامی که دختری را شوهر می دهید، آزادی او را محدود می کنید. ببینید آزادی دخت گرامی خود را به دست چه کسی محدود می کنید.

در کتاب های فقهی ما آمده است که:.

هرگاه ولی (پدر یا جد پدری)، دختری را از ازدواج با مردی که کفائت دارد، منع کند و دختر به این ازدواج مایل باشد، اجازه ولی لازم نیست؛ اما اگر او را از ازدواج با کسی که به نظر عرف، کفائت ندارد منع کند، دختر باید اطاعت کند، بلکه اگر او را از ازدواج با کسی منع کند که کفائت شرعی دارد، ولی برای خانواده ننگ و زشتی محسوب می شود، باید اطاعت کند.(28).

کفائتی که در این مسأله مورد نظر است، تنها کفائت از لحاظ ایمان و اسلام نیست، بلکه مربوط به جنبه های اخلاقی و فضایل و کمالات انسانی نیز هست.

یقینا کسانی که طالب سعادت بیشتر هستند و می خواهند فرزندانی لایق بپرورانند، به اهمیت این شرط بیشتر و بهتر توجه می کنند.

تا این جا هر چه گفتیم، درباره سنخیت ها بود. لازم است درباره تضاد یا عدم تجانس نیز مقداری بحث کنیم.

تضاد و عدم سنخیت.

ارزش یک زن و کمال او، در زن بودن و کامل بودن در جنبه های زنانگی و ارزش و کمال یک مرد، کامل بودن او در جنبه های مردانگی است. اگر مرد، گرایش زنانه و زن گرایش مردانه پیدا کند، کمال نیست، حتی از نظر اسلام، بعضی از صفات است که زیبنده مردان و بعضی از صفات است که زیبنده زنان است.

از آن جا که زن در محافظت مرد قرار می گیرد، باید مرد دارای غیرت ناموسی باشد و ناموس خود را از دستبرد و تجاوز ناپاکان حفظ کند؛ به همین جهت، غیرت، زیبنده مردان است، نه زنان.

امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:.

غَیْرَةُ المَرْأةِ کُفْر وغَیْرَةُ الرَّجُلِ إیمان؛(29).

غیرت زن، کفر است و غیرت مرد، ایمان.

و نیز فرمود:.

خِیارُ خِصالِ النِسِاءِ شرارُ خِصالِ الرِجالِ: الزَهْوُ وَالجُبْنُ وَالبُخْلُ، فَإذا کانَتِ اَلمَرأةُ مَزْهُوّةً لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِها، وَإِذا کانَتْ بَخِیْلَةً حَفِظَتْ مالَها وَمالَ بَعْلِها، وَإذا کانَتْ جَبانَةً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَی ءٍ یَعْرِضُ لَها؛(30).

بهترین صفات زنان، بدترین صفات مردان است: تکبر، ترس و بخل. پس، هرگاه زن متکبر باشد، خود را تسلیم هر ناکسی نمی کند و هرگاه بخیل باشد، مال خود و شوهرش را حفظ می کند و هرگاه ترس داشته باشد، خود را از بدنامی دور نگاه می دارد.

زن بودن، هنر می خواهد. همچنان که مرد بودن نیز هنر می خواهد. مردی که گرایش زنانه دارد، زن نمی شود، اما از مقام مردانگی هم سقوط می کند. همچنین زنی که گرایش مردانه دارد، مرد نمی شود، اما از مقام زنانگی نیز سقوط می کند و به قول آن بانوی دانشمند عرب دکتر بنت الشاطی: (تبدیل به جنس سوم می شود!).

اسلام به قدری روی این مسأله حساسیت دارد که حتی با این که زن یا مرد، لباس یکدیگر را بپوشند مخالف است. امام صادق(ع) می فرمود:.

رسول خدا زن و مرد را از این که در پوشیدن لباس، شبیه یکدیگر شوند، منع می کرد.(31).

پیامبر خداْ می فرمود:.

خداوند لعنت کند زنانی را که خود را همانند مردان می کنند و خداوند لعنت کند مردانی را که خود را همانند زنان می کنند.(32).

متأسفانه، یکی از گرفتاری های بشر عصر ما که ارمغان تمدن غربی است، حالت گریز غالبِ زنان غربی از زنانگی و گرایش آنان به طرف مردانگی است. این عارضه کما بیش در مردان غربی نیز پیدا شده است.

مساحقه زنان ناشی از همین عارضه است. طرز آرایش و لباس پوشیدن و ژست های برخی از زنان، ناشی از همین انحراف است.

قاعده این است که زن، براساس سنت آفرینش، مرد را به دنبال خود می کشد و او را مجذوب خود می کند، لذا مرد به خواستگاری زن می رود و پس از توافق، امر ازدواج صورت می گیرد و زندگی مشترک، تشکیل می شود.

هر چه مرد در مردانگی و زن در زنانگی خود قوی تر باشند، این کشش، طبیعی تر و ترکیب و اتحاد، کامل تر خواهد بود.

از قدیم گفته اند: (شب زفاف، کم از تخت پادشاهی نیست!).

زنی بهتر می تواند شکار مرد باشد و در شب زفاف، برتر از تخت پادشاهی در دل و جان مرد کشش و طلب به وجود بیاورد، که: از خصلت های زنانه قوی تری برخوردار باشد.

مردی شب زفاف را گران بهاتر از تخت پادشاهی می داند که در محیط پاک و بی آلایشی زیسته باشد و روابط نامشروع، بر جامعه اش حاکم نباشد و خود واقعاً مرد و دارای خصلت های مردانه باشد.

این جاست که هر چه زن و مرد از لحاظ مردانگی و زنانگی نامتجانس تر باشند و جاذبه های زنانه و میل و طلب مردانه، قوی تر باشد، سعادت و کامیابی آنها در زندگی بهتر تأمین می شود.

امام صادق(ع) فرمود:.

مِنْ أخْلاقِ الأنبیاءِ حُبُّ النِساءِ؛(33).

علاقه به زنان، از اخلاق پیامبران است.

بدیهی است، مردی که در مردانگی خود کامل باشد، به جنس مخالف علاقه مند است و پیامبران - که انسان کامل بوده اند - از این جهت الگو بوده اند و از راه مشروع، محبت خود را به جنس مخالف ابراز می داشته اند.

پیشوایان دینی ما، محبت مرد به زن را نشان زیادی ایمان دانسته اند؛ یعنی همان طوری که ایمان به خدا، برآوردن یک نیاز فطری است و کمال محسوب می شود، محبت به زنان نیز برآوردن یک نیاز فطری و کمال است.

امام صادق(ع) فرمود:.

ما أظُنُّ رَجُلاً یزدادُ فی الإیمانِ خَیْراً إی ازدادَ حُبّاً للنِساء؛(34).

گمان نمی کنم مردی از لحاظ ایمان بر خیر خود بیفزاید، مگر این که بر محبتش به زنان نیز افزوده می شود.

در همین رابطه است که در مورد صفات کمالیه زن نیز تعبیراتی حکیمانه در منابع اسلامی آمده است:.

پیامبر خداْ فرمود:.

أَفْضَلُ نِساءِ أمّتِی اَصْبَحُهُنَّ وَجهاً وَأقَلُّهُنَّ مهراً؛(35).

بهترین زنان امت من آنهایی هستند که صورتشان زیباتر و مهرشان کمتر باشد.

در حقیقت می خواهد بگوید: زیبایی صورت یا مهر کم، به تنهایی کمال نیست، بلکه وقتی با هم همراه می شوند، کمال است؛ زیرا معلوم می شود که زن نمی خواهد زیبایی صورت خود را به مهر بفروشد.

امام باقر(ع) فرمود:.

إذا أرادَ أحَدُکُمْ أنْ یَتَزَوَّجَ فلیَسأَلْ عَنْ شَعْرِهِا کَما یَسْأَلُ عَنْ وَجْهِها، فَإنَّ الشعْرَ أحَدُ الجَمالَیْنِ؛(36).

هنگامی که یکی از شما می خواهد ازدواج کند، از موی زن سؤال کند، همان گونه که از صورتش سؤال می کند، زیرا مو یکی از زیبایی هاست.

پیامبر خداْ فرمود:.

بهترین زنان شما، زنی است که فرزند بزاید و مهربان باشد و خودش را بپوشد و پاکدامن باشد؛ در میان خانواده اش عزیز و نزد شوهرش رام باشد، در برابر همسرش خود را جلوه بدهد و در برابر مردان بیگانه خود را حفظ کند، سخن شوهرش را بشنود و او را اطاعت کند و در خلوت، خود را در اختیار اوقرار دهد.(37).

درباره دو تعبیر درحدیث فوق کمی دقت کنیم که عبارتند از: پوشش و پاکدامنی. زنانی که پوشش ندارند ، کمتر در جذب مرد و ایجاد حالت طلب و عطش در مردان موفقند. پوشش به زنان، وقار و عظمت می بخشد و آنها را در دل مردان به صورت بت های افسانه ای قرار می دهد، اما زنانی که به اصطلاح دست و دل بازند و با جلوه گری ها و طنازی ها، اخلاق جاهلیت را در جامعه رواج می دهند(38)، بدانند که یک هزارم زنانی که پوشش دارند، در نزد مردان ارزش ندارند و به همین جهت، در کار خویش موفق هم نیستند و مردانی که به آنها دل می دهند، دلی همه جایی و وحشی دارند.

پاکدامنی نیز به گوهر وجود زن ارزش می دهد. زنان هر جایی و هرزه، خود را در حد مبلغ ناچیزی که دریافت می کنند، تنزل می دهند و به هیچ وجه نمی توانند برای خود جایی در دلی باز کنند.

آنها باید بدانند که فقط وسیله ای برای اطفای شهوات شیطانی مردان هوسباز هستند و هرگز کسی به آنها به عنوان شریک زندگی و یار و همدم و مونس نگاه نمی کند و روزی که جلوه جوانی خود را از دست دادند، متوجه می شوند که آن مردانی که مگس وار گرد شیرینی می چرخیدند، آنها را فراموش می کنند.

پینوشتها:

1.در این باره در کتاب: اقتصاد در مکتب توحید به همین قلم به تفصیل بحث شده است.

2.محمد تقی مجلسی، روضة المتّقین، ج 8، ص 83.

3.همان، ص 82.

4.نبأ (78) آیه 8.

5.روم (30) آیه 21.

6.فاطر (35) آیه 11.

7.شوری (42) آیه 11.

8.فتح (48) آیه 4.

9.

لبیت تَخفُقُ الارواحُ فِیهِ

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ قَصرٍ مُنیفِ.

وَلُبسُ عباءةٍ وَتَقَرَّعَیْنی

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ لُبسِ الشُفُوفِ.

وَأکْلُ کُسَیَرةٍ فی کِسْرِ بَیتٍ

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ أکْلِ الرَغیفِ.

وَاَصْواتُ الرِیاحِ بِکُلِّ فَجٍ ّ

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ نقْرِ الدُفُوفِ.

وَکَلب یَنبَحُ الطَرفَ دُونی

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ قِطٍّ ألُوفِ.

وَبَکر یَتبَعُ الأضعانَ صَعب

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ بَغلٍ وَقُوفِ.

وَخِرْق مِنْ بَنی عَمِّی نحیف

أحَبُّ إلَیَّ مِنْ عَلجٍ عَنیفِ.

(الجامع الشواهد، ج 2، ص 203؛ لغتنامه دهخدا (میسون)؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص 243؛ سفینة البحار: یزید.).

10.إنّ منَ القسمِ المصلحِ للمرءِ المسلمِ أنْ تکُونَ لهُ امراة إذا نظرَ إلیها سرَّتْهُ، وإنْ غابَ عنْها حِفظَتْهُ، وإنْ أمَرها أطاعَتْهُ. (شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، باب 9 (از ابواب نکاح) حدیث 7.).

11.هانری کوربن، ملاصدرا، ص 45.

12.نساء (4) آیه 1.

13.بقره (2) آیه 221.

14.نور(24) آیه 3.

15.مائده(5) آیه 5.

16.ممتحنه (60) آیه 10.

17.ما أحِبُّ للرجلِ المسلمِ أنْ یتزوَّجَ الیهودیّةَ والنصرانِیَّةَ مخافةَ أنْ یتهوّدَ ولدُهُ أو یتنصَّرَ.(وسائل الشیعه، کتاب النکاح، باب 1 (از ابواب مایحرم بالکفر) حدیث 5.).

18.مائده (5) آیه 5؛ انبیاء (21) آیه 91؛ تحریم (66) آیه 12؛ نساء (4) آیه 25؛ نور (24) آیه 4 و 23.

19.نساء (4) آیه 24.

20.همان، آیه 25.

21.نور (24) آیه 26.

22. روضة المتقین، ج 8، ص 128.

23.همان، ص 117 ض 122.

24.لولا أنّ اللّهَ خلقَ فاطمةَ لعلیٍّ ما کانَ لها علَی وجهِ الأرضِ کفو آدمُ فمنْ دونَهُ.روضة المتقین، ج 8، ص 123.

25.وسائل الشیعه، باب 28 (از ابواب مقدمات نکاح) حدیث 2 و 5.

26.همان.

27.همان، حدیث 8.

28.سید محمد کاظم یزدی، عروة الوثقی، فصل فی اولیاء العقد، مسأله 1.

29.نهج البلاغه، حکمت 119.

30.همان، حکمت 226.

31.ر .ک: شیخ مرتضی انصاری، مکاسب محرمه، النوع الرابع ... المسألة /2.

32.ر .ک: شیخ مرتضی انصاری، مکاسب محرمه، النوع الرابع ... المسألة /2.

33.روضة المتقین، ج 8، ص 87.

34.روضة المتقین، ج 8، ص 87.

35.همان، ص 95.

36.وسایل الشیعه، باب 21 (از ابواب مقدمات نکاح) حدیث 3.

37.روضة المتقین، ج 8، ص 102.

38.قرآن کریم می فرماید: وَلاتَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِیَّةِ الأولی؛.

از جلوه گری ها وطنازی هایی که از اخلاق جاهلیت است، خودداری کنید.(احزاب (33) آیه 33.).