گشودن درهای رحمت با نماز شب

اگر کمی به آیات و روایات توجه کنیم ، خواهیم دید که راه های بسیار خوبی برای رسیدن به خوبی ها فراهم می باشد که برای رسیدن به آنان ، تنها نیازمند اراده و سعه صدر می باشیم . یکی از این باب ها خواند نماز شب است که در آیات قرآن کریم ( آیه 16 سوره سجده ) و  روایات به آن اشاره و تأکید شده است .
*نامهاى سوره سجده
نام این سوره در بعضى از روایات و در لسان مشهور مفسران ؛ " سوره سجده " یا " الم سجده " است ، و گاه براى مشخص ساختن آن از سوره حم سجده آن را به نام " سجده لقمان" مى خوانند ، چرا كه بعد از سوره لقمان قرار گرفته است ، در بعضى از روایات نیز از آن به " الم تنزیل " یاد شده است .
فخر رازى و  آلوسى نیز نام سوره " مضاجع " را از جمله نامهاى آن ذكر كرده اند (به تناسب آیه 16 این سوره « تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ ... » ).
* شب زنده داران !
« تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ؛ پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى شود (و بپا مى خیزند و رو به درگاه خدا مى آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مى خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده ایم انفاق مى كنند ! » (سجده 16)
در تفسیر جمله ؛" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" (شبانگاه ، پهلوهاى آنها از بستر دور مى شود) دو تفسیر در روایات اسلامى وارد شده :
تفسیرى به نماز " عشاء" و اشاره به اینكه مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمى روند مبادا خواب آنها را بگیرد ، و نماز عشایشان از دست برود . (زیرا در آن زمان معمول بوده كه در آغاز شب به استراحت مى پرداختند و نماز مغرب و عشاء را- طبق دستور استحباب جدایى میان نمازهاى پنجگانه- از هم جدا مى كردند و هر كدام را در وقت فضیلت خود بجا مى آورند) هر گاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مى خوابیدند ممكن بود براى نماز عشا بیدار نشوند.   
این تفسیر را " ابن عباس" طبق نقل در المنثور از  پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله )  نقل كرده ، و در" امالى" شیخ نیز از  امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده است . ( در المنثور و امالى شیخ طبق تفسیر المیزان ، جلد 16 ، صفحه 283)
اما در بیشتر روایات و كلمات مفسران ، به برخاستن از بستر و براى اداء نماز شب تفسیر شده است .
در روایتى از امام باقر (ع) چنین مى خوانیم كه به یكى از یارانش فرمود : « أ لا اخبرك بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه :آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى كنم ؟ »
راوى عرض كرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود : « اما اصله الصلاة، و فرعه الزكاة، و ذروة سنامه الجهاد : ریشه اش نماز است و شاخه اش زكات ، و قله مرتفعش جهاد است .»
سپس افزود: آیا می خواهى تمام ابواب خیر را به تو معرفى كنم ؟ راوى مى گوید: بفرمائید فدایت شوم .
امام فرمود : « الصوم جنة، و الصدقة تذهب بالخطیئة، و قیام الرجل فى جوف اللیل بذكر اللَّه، ثم قرأ " تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" ؛ روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو كننده گناه است ، و بر خاستن انسان در دل شب او را به یاد خدا مى اندازد ، سپس آیه " تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ " را تلاوت فرمود .» (اصول كافى ، جلد 2  ، باب دعائم الاسلام ، حدیث 15 ، صفحه 20)
در روایتى از امام باقر (ع) چنین مى خوانیم كه به یكى از یارانش فرمود: « أ لا اخبرك بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه :آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى كنم ؟» راوى عرض كرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود: « اما اصله الصلاة، و فرعه الزكاة، و ذروة سنامه الجهاد : ریشه اش نماز است و شاخه اش زكات ، و قله مرتفعش جهاد است»
در تفسیر" مجمع البیان"  از" معاذ بن جبل" چنین نقل شده كه در غزوه " تبوك" در خدمت رسول خدا (ص) بودم ، گرما همه را سخت ناراحت كرده بود و هر كس به گوشه اى پناه مى برد ، ناگهان دیدم كه پیامبر (ص) از همه به من نزدیكتر است ، خدمتش رفتم عرض كردم: اى رسول خدا (ص) ! عملى به من بیاموز كه مرا وارد بهشت كند ، و از آتش دوزخ دور سازد .
فرمود : سؤال بزرگى كردى ، اما پاسخ آن براى كسى كه خدا بر او آسان كرده است مشكل نیست . سپس افزود : " تعبد اللَّه و لا تشرك به شیئا و تقیم الصلاة المكتوبة و تؤدى الزكاة المفروضة و تصوم شهر رمضان : خدا را پرستش كن و چیزى را شریك او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زكات واجب- حق مستمندان- را اداء كن و ماه رمضان را روزه بگیر".

بعد فرمود: و آیا می خواهى از ابواب خیرات به تو خبر مى دهم ؟ عرض كردم : اى پیامبر بفرمائید . فرمود : « الصوم جنة من النار و الصدقه تكفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه اللَّه ثم قرأ هذه الایه تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ : روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا كفاره گناهان است ، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا . سپس آیه" تتجافى جنوبهم" را قرائت فرمود" » . (مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث و تفسیر نور الثقلین ، جلد 4 ، صفحه 229)
گر چه هیچ مانعى ندارد كه آیه مفهوم وسیعى داشته باشد ، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب ، ولى دقت در مفهوم" تتجافى" معنى دوم را بیشتر در ذهن منعكس مى كند ، زیرا ظاهر جمله این است كه قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى شود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است .
گر چه در باره اهمیت این نماز پر بركت همان چند روایت فوق كافى به نظر مى رسد ، ولى این نكته قابل ذكر است كه در روایات اسلامى آن قدر اهمیت به این عبادت داده شده است كه در باره كمتر عبادتى چنین سخن گفته شده است .
دوستان حق، و رهروان راه فضیلت به این عبادت بى ریا كه قلب را روشنایى و دل را نور و صفا مى بخشد همواره اهمیت بسیار مى دادند .
پیامبر خدا فرمود: آیا می خواهى از ابواب خیرات به تو خبر مى دهم؟ عرض كردم اى پیامبر بفرمائید. فرمود: « الصوم جنة من النار و الصدقه تكفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه اللَّه ثم قرأ هذه الایه تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ: روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا كفاره گناهان است، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا . سپس آیه" تتجافى جنوبهم" را قرائت فرمود»استفاده از فرصت های داده شده!
ممكن است بعضى همیشه توفیق بهره گیرى از این عبادت پر بركت را نداشته باشند ، ولى چه مانعى دارد كه در بعضى از شبها كه این توفیق حاصل است بهره گیرند و در آن هنگام كه خاموشى همه جا را فرا گرفته ، و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، كودكان در خواب ، و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، برخیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند .
پیام های آیه:
1ـ سحر خیزى و دل كندن از رختخواب ، یكى دیگر از نشانه هاى مؤمنان است : « تَتَجافى جُنُوبُهُمْ » ...
2ـ عبادت هایى كه با نوعى ریاضت و خفا همراه باشد، ارزش بیشترى دارد: «تَتَجافى »
3ـ مؤمن ، نه مأیوس است، نه مغرور، هم بیم دارد، هم امید: «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً»
4ـ تواضع ، سحرخیزى و انفاق ، خصلت دائمى مؤمنان است : «لا یَسْتَكْبِرُونَ ...یَدْعُونَ ...یُنْفِقُونَ» (همه با صیغه ى مضارع آمده است.)                   
5ـ رابطه ى شبانه با خداوند ، باید با رسیدگى به محرومان همراه باشد : « یَدْعُونَ ... یُنْفِقُونَ»
6ـ مورد انفاق ، تنها مال نیست ، بلكه شامل علم و آبرو و دیگر سرمایه هاى انسان نیز مى شود : « مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ »
گر چه هیچ مانعى ندارد كه آیه ی  16 سوره سجده ، مفهوم وسیعى داشته باشد ، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود ، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب، ولى دقت در مفهوم "تتجافى" معنى دوم را بیشتر در ذهن منعكس مى كند، زیرا ظاهر جمله این است كه قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى شود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است .