کمال در پرتو تربیت روح و روان

موجوداتى که از آنها آثار مختلف بروز مى کند نبات و حیوان و انسان است، آثار نبات نمو و برومندى و تولید مثل و شاخ و برگ و میوه و گل هاى رنگارنگ و عطرهاى گوناگون و اقسام خواص شیمیایى و غیره است.در حیوان علاوه بر نمو و تولیدمثل، حس و حرکت و میل و نفرت و اراده وجود دارد، در انسان اضافه بر ماتب نبات و حیوان استدلال و استنباط و اختراع مى بینیم که به تعبیر جامع تفکر نامیده مى شود، و ناشى از قوه عاقله اى که خود او شانى از شوون حقیقت انسانى و روح و نفس اوست مى باشد.با چراغ علم و استدالال نمى توان به حقیقت نفس رسید، فقط از راه تفکر در آثار است که مى توان به عظمت و جامعیت این ودیعه الهى پى برد.به همین خاطر انسان صحنه دو قسم آثار و اعمال است: یکى محسوس و مشهود، مانند اعمال دوران خون و ترشح صفراء از کبد، و عملیات جهاز هاضمه و غیر آن. دوم غیر محسوس و نامشهود، مانند تفکر، خوشحالى تتابع افکار و نقش بندى هاى خیال که فقط به وسیله آثار و وجدان قابل درک مى باشد و به حکم اینکه اختلاف اثر دلیل بر اختلاف موثر است باید اینگونه اعمال را به دو مبدا و منشا نسبت داد آثار اول را به جسم و دوم را به روح و باید تحت دو عنوان این دو آثار را خواند آثار جسمانى و آثار روحانى.
در اعمال جسمانى انسان ها با تفاوت صورت و قیافه با حیوانات برابر ولى تمایز او و سایر موجودات به وسیله اعمال روحى است و همین منشا دوم است که شخصیت انسان را تشکیل مى دهد و آدمى را به سوى کمال حقیقى رهنمون مى گردد.انسان هر قدر از امور محسوسه و مادى غیر مناسب با خود دور، و پا بر شهوات حاد و هوى و هوس بگذارد با صفاتر، و بر درک حقایق عالیه علوم و وصول به سعادت و به آرامش خاطر توانا مى شود، و هر اندازه به طرف امور مادى و حیوانى تمایل پیدا کند به عالم حیوانیت نزدیک تر و بلکه چوب اسباب کارش آماده تر است پست تر از حیوان خواهد شد. انسان مانند آن حیوان کور- دلى نیست که در اعماق دریا مشغول ساختن جزیره مرجانى مى شود، در حالى که خودش نمى داند چکار مى کند، یعنى نمى فهمد که به زودى روى این جزیره انسان هایى اشرف تر از خودش زیست خواهند نمود، مبارزه در راه زندگى در انسان به خاطر قوه تفکر و عالم عالى روح باید از حدود مادیات قدم بر دایره روحیات نهد، انسان باید شرف خود را دریابد و براى رهایى خویشتن کوشش و مبارزه آغاز نماید و در این مبارزه نباید وجدان و اعمال روحى را فراموش کند.همواره باید از عمیق ترین انگیزه ها پیروى نماید، جرقه نورانى به قرب حق رسیدن در ظروف وجدانى و روحى نهفته است، آینده انسان وابسته به تکامل و شخصیت روحى اوست و انسان هنگامى داراى ضخصیت تکامل یافته خواهد بود که در جهات مختلف به برطرف کردن نقص خود بپردازد شخصیت انسان عبارت از عاطفه، عقل، وجدان، بیدارى فطرت، کمک به همنوع، ایجاد مساوات و برابرى، حسن نیت، صلح و سلامتى وقار، بزرگى شرف و غیرت، عصمت و عفت، منزلت و کرامت، راستى و درستى، احسان و عدل است.انسان فقط عبارت از سلول و اعصاب نیست که داراى یک کمال باشد آن هم کمال جسمى، تکامل واقعى انسانى یعنى کمال یافتن شخصیت او، انسان داراى هویت و شخصیت واقعى محفوظى است که در عین تمام تغییراتى که عارض به جسم او مى شود آن هویت پا برجاست و این هویت در ناحیه روان و روح است که مبدا آثار غیر محسوس و ظرف تمام کمالات و حقایق مى باشد، علماى علم بدن شناسى تبدّل کلى جسم را تا استخوان ها منتهى درجه هفت ماه تعیین کرده اند، ولى روح یعنى آن جهت مابه الامتیاز انسان از اول تا به آخر یعنى هنگام مفارقت از بدن هویت خویش باقى و برقرار است.آرى، بدن از نسوج ها و سلول هایى ترکیب یافته که دائماً در حال مرگ و حیاتند، ولى بدیهى است که شخصیت انسان باانساج و ترکیب و تجزیه و تحلیل شیمیایى سر و کارى ندارد.جسم و اعصاب و نیروى آن مانند ماشین هاى معمولى در نتیجه کار فرسوده شده و عادتاً تا چهل سالگى توانایى و نشاط دارند، ولى کمال روحى و عقلى از چهل سالگى شروع مى شود و هر قدر این نیروى معنوى بیشتر کار کند کامل تر مى شود و به هر نسبت که قواى مادى سستى گرفته و فرسوده شوند و شهوات و هوس ها کاسته گردند، ظهور و بروز نتایج عقل و روح بیشتر مى گردد و در این مسیر هم خستگى مفهومى ندارد.در ذات و سرشت انسان تنها نیروى شگرف روح است که قید و حدى نمى شناسد و زمان و مکان نمى داند و ابتدا و انتها را بلد نیست، و بالاخره فنا در ذاتش راه پیدا نمى کند، روان و روح تنها نیرویى است که آنچه عقل حس و درک نمى کند مى تواند دریابد و بدان بپیوندد.آرى، او تنها چیزى است که مى تواند به جاودانگى و ابدیت پیوسته و بدان راه پیدا کند و بالاخره چیزى است که مى تواند به خدا نزدیک شود، و این است منتهاى کمال روح که وسیله آن تربیت صحیح است و آن تربیت هم جز در مکتب الهى یافت نمى شود.