در برخي روشها و آيينها حوزه ي معتقدات ديني را صرفا قلمرو تسليم و ايمان مي دانند و دستگاه عقل و استدلال را از دستگاه تسليم و ايمان جدا و بي ارتباط فرض مي کنند و براي عقل، حق دخالت در اين قلمرو قائل نيستند . از نظر اين آيينها و اين روشها منبع و سرچشمه ي ايمان نيروي ديگري است غير از عقل و خرد، به عبارت ديگر مي گويند يک حس ديگر و غريزه ي ديگر از عقل در بشر هست که انسان فقط به حکم آن حس و آن غريزه به امور ديني اذعان و ايمان پيدا مي کند و احيانا آنچه به وسيله ي آن حس دريافت مي کند و به آن تسليم مي شود با آنچه مقتضاي عقل است ممکن است تنافي و ضديت پيدا کند ، و چون مرحله ي ايمان فوق مرحله ي عقل و خرد است چاره اي جز اين نيست که حکم عقل و خرد در اين گونه مسائل دور افکنده شود.
در آيين مسيحيت حاضر که از تثليث آغاز مي گردد، اين سخن زياد به گوش مي خورد که هر چند تثليث يا عقل سازگار نيست اما بايد به آن ايمان آورد زيرا مرحله ي ايمان فوق مرحله ي عقل است .
قرآن کريم براي دريافتهاي عقلي ارزش قائل است و نه تنها به عقل حق مي دهد که در حوزه ي مسائل ديني مداخله کند ، بلکه اصول دين و مخصوصا اصل الاصول دين يعني توحيد را حوزه ي منحصر عقل و خرد مي شناسد، يعني هيچ گونه تعبد و تقليد و تسليم و ايمان غيرمتکي به منطق را در اصول دين جايز نمي شمارد و هر مکلفي را ملزم به «تحقيق » در اين مسائل مي کند.
اگر في المثل از نظر مسيحيت اصول دين و بالاخص اصل اولي دين مسيحي يعني تثليث منطقه ي ممنوعه براي عقل اعلام شده است در اسلام اصول دين و بالاخص اصل اصول دين يعني توحيد منطقه ي انحصاري عقل اعلام شده است.
قرآن کريم اولا هميشه دم از تعقل و تفکر و تدبر مي زند. آياتي که به لعلکم تعقلون يا تتفکرون و امثال اينها ختم مي شود زياد است . براي نمونه دو آيه را ذکر مي کنيم .
يکي آيه ي 100 از سوره ي يونس :
و ما کان لنفس ان تؤمن الا باذن الله و يجعل الرجس علي الذين لا يعقلون .
يعني هيچ نفسي را نرسد ايمان بياورد مگر با اجازه ي الهي، و خداوند بر آنها که تعقل نمي کنند پليدي قرار مي دهد.
آيه ي ديگر آيه ي 22 از سوره ي انفال است:
ان شر الدواب عندالله الصم البکم الذين لا يعقلون .
بدترين جنبندگان در نزد خدا آن کران و لالاني هستند که تعقل نمي کنند.
علاوه بر اين ، قرآن در بيانات خود روشهاي عقلي را به کار مي برد، زيرا اولا بسياري از مطالب را با دلايلي عقلي اثبات مي کند، مانند ادله اي که براي اثبات توحيد يا معاد يا نبوت يا ابطال دليل مخالفين ذکر مي کند، و ثانيا تاريخ و سرگذشت بشر را با طرز منطقي مبني بر روابط علي و معلولي قضايا تفسير مي کند. در اين زمينه آيات زيادي هست و براي نمونه اين آيات ذکرمي شود :
الف . آيه ي 16 از سوره ي بني اسرائيل :
و اذا اردنا ان تهلک قرية امرنا مترفيها ففسقوا فيها فحق عليها القول فدمرناها تدميرا.
يعني آنگاه که بخواهيم اجتماعي را هلاک سازيم ( يعني مقدمه ي هلاک يک اجتماع اين است ) افراد متنعم و تن پرور و اسرافکار آنها را مأمور و مسئول قرار مي دهيم ( يعني آن طبقه زمام کارها را به دست مي گيرند و سررشته دار کارها مي شوند ) و آنها را به فسق و فجور و شهوتراني و خوشگذراني مي پردازند و سخن ما درباره ي آنها راست مي آيد و ما آنها را هلاک مي کنيم هلاک کردني .
ب . آيات 45- 46 سوره ي حج :
فکأين من قريه اهلکناها و هي ظالمه فهي خاويه علي عروشها و بئر معطله و قصر مشيد. افلم يسيروا في الارض فتکون لهم قلوب يعقلون بها او اذان يسمعون بها فانها لا تعمي الابصار و لکن تعمي القلوب التي في الصدور .
يعني چه بسيار آباديها که چون مردم آن ستمگر بودند ما آنها را نيست و نابود کرديم ، پس به حالي درآمدند که سقفها و ديوارها بر روي آن سقفها فرود آمد ، چاهها و قناتها و کاخهاي بلند همه بي سرپرست ماند. چرا در زمين سفر و گردش نمي کنند تا آنکه متنبه و هوشيار گردد و دلهاي دانا و گوشهاي شنوا پيدا کنند؟ آري چشمها کور نيست دلها که در سينه ها جاي گرفته است کور است .
اساسا اينکه قرآن تاريخ را درس و مايه ي عبرت مي داند از اين رو است که جريان تاريخ را بر طبق يک سنن قطعي و قوانين علي و معلولي مي داند و در آيات زيادي به اين مطلب که آنچه بر سر ملل گذشته از نيک و بد آمده است سنت الهي است تصريح مي کند، مثل اينکه در سوره ي انفال، آيه ي 53- 52 مي فرمايد:
کدأب ال فرعون و الذين من قبلهم کفروا بايات الله فاخذهم الله بذنوبهم الله قوي شديد العقاب . ذلک بان الله لم يک مغيرا نعمة انعمها علي قوم حتي يغيروا ما بانفسهم و ان الله سميع عليم .
يعني اين مانند خوي و روش فرعونيان که پيش از فرعونيان بوده اند مي باشد، با حقايق روشن الهي به عناد و انکار برخاستند ، خداوند آنها را به موجب همان اعمال ناشايست گرفت، انتقام الهي شديد است . مطلب اين است که خداوند نعمتي که به مردمي ارزاني داشته عوض نمي کند مگر آنکه آنها آنچه مربوط به حالات خودشان است عوض کنند و تغيير دهند. خداوند شنوا و داناست .
و ثالثا قرآن معمولا براي احکام و دستورهاي خود فلسفه و حکمت ذکر مي کند، يعني اين مقررات را ناشي و معلول مصلحتها و حکمتهائي مي داند و بين اين مقررات و آن حکمتها و مصلحتها رابطه ي علي و معلولي قائل است . اينک براي نمونه اين آيات ذکر مي شود؛
در آيه 45 از سوره ي عنکبوت درباره ي نماز مي گويد:
و اقم الصلوة ان الصلوة تنهي عن الفحشاء و المنکر.
يعني نماز را بپا دار، نماز از کارهاي زشت و ناپسند بازمي دارد.
در سوره ي بقره، آيه ي 183 درباره ي روزه مي گويد:
کتب عليکم الصيام کما کتب علي الذين من قبلکم لعلکم تتقون .
براي شما روزه مقرر شده است همچنان که براي امم پيشين نيز مقرر شده بود. اين براي اين است که در شما حالت «خودنگهداري» پيدا شود.
درباره ي شراب و قمار مي گويد:
انما يريد الشيطان ان يوقع بينکم العداوة و البغضاء في الخمر و الميسر.
يعني شيطان مي خواهد شراب و قمار را وسيله ي دعوا و دشمني وکينه توزي ميان شما قرار دهد.
پس کتابي که اولا مردم را به عقل و تعقل و انديشيدن تفکر و به علم - که محصول نيروي انديشه است - دعوت مي کند و سوق مي دهد ، و ثانيا بر پاره اي از مدعاهاي خود مثل توحيد و معاد برهان عقلي اقامه مي کند و دليل مخالفين را با استدلال عقلي ابطال مي کند و از آنها برهان و دليل مطالبه مي کند و مي گويد : قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقين و ثالثا تاريخ و سرگذشت بشر و علل و موجبات سعادت يا شقاوت وي را تعليل و تحليل مي کند و به طرز منطقي و معقولي رابطه ي هر معلولي را با علت رواني با اجتماعي خود بيان مي کند، و رابعا مقررات و دستورهاي خود را منبعث و ناشي از علتها و مصلحتها و حکمتها مي داند و به آنها اشاره مي کند ، حقا بايد کتاب عقل شناخته شود.
منبع : پایگاه راسخون
