يكي از موضوعاتي كه در اخلاق اسلامي به عنوان اساس ارزش در كارهاي اخلاقي مطرح مي‌شود عبارت است از نيّت كار و انگيزه‌اي كه انسان را وادار به انجام آن مي‌كند. مي‌توان گفت كه اين از ويژگي‌هاي نظام اخلاقي اسلام است كه نيّت را به عنوان اساس ارزش اخلاقي و منشأ خوبي‌ها و بدي‌ها معرفي مي‌كند. از آنجا كه منظور از نيّت در اين بحث همان انگيزه كار مي‌باشد، مي‌توان گفت اصولاً هيچ كار اختياري بدون يك نيّت و انگيزه انجام نمي‌گيرد و هر كار كه از روي اختيار انجام گرفت، يك داعي يا انگيزه‌اي براي انجام آن كار خاص در نفس فاعل آن وجود دارد كه سبب مي‌شود تا فاعل، آن كار خاص را ترك نكند و يا به جاي آن، كار ديگري غير از آن را انجام ندهد.
اكنون كه روشن شد هيچ كار اختياريِ بدون انگيزه‌اي در فاعل آن انجام نمي‌گيرد، اين پرسش مطرح مي‌شود كه آيا كار اخلاقي كه به خودي خود، صالح و شايسته است و حسن فعلي دارد، علاوه بر حسن فعلي بايد حسن فاعلي هم داشته باشد و يا اينكه حسن فاعلي لازم نيست، بلكه با هر نيّت و انگيزه‌اي كه انجام گرفت، داراي ارزش اخلاقي خواهد بود؟
در پاسخ به اين پرسش بايد گفت كه از نظر اسلام، براي اينكه كاري ارزش اخلاقي پيدا كند، حسن فعلي به تنهايي كافي نيست؛ بلكه همراه آن، حسن فاعلي نيز لازم خواهد بود؛ زيرا آثار كارهاي اخلاقي، يعني كمال و سعادت انسان بر حسن فاعلي و داشتن نيّت صحيح، مترتب مي‌شود.
تنوّع انگيزه‌هاي فاعل
از آنجا كه انسان در انجام كارهايش مي‌تواند انگيزه‌هاي متنوّع و گوناگون داشته باشد، اكنون جاي طرح و بررسي اين مسئله است كه كدام‌يك از انگيزه‌هاي انسان به كار او رنگ اخلاقي مي‌زند و چه نيّتي موجب ارزش اخلاقي مي‌شود؟
نيّت از ديدگاه اسلام
از ديدگاه اسلام، كار اخلاقي و ارزشمند، كاري است كه صرفاً براي تحصيل رضاي خداوند انجام گيرد. رضاي خداوند مراتبي دارد و انسان‌ها به صور گوناگون در جست‌وجوي رضاي خدا هستند؛ يعني اين خواسته در ايشان شكل‌هاي مختلفي دارد. گاه رضاي خداوند به اين لحاظ كه منشأ پاداش اخروي مي‌شود و يا به اين لحاظ كه منشأ نجات از عذاب مي‌شود، مورد توجه انسان است و انگيزه انجام دادن كارهايي به دست او خواهد شد؛ ولي گاهي هيچ يك از پاداش يا كيفر، مورد توجه وي نيست و انگيزه وي در انجام دادن كار، صرفاً رضا و خشنودي خداوند خواهد بود كه اين حقيقت، براي او مطلوبيت ذاتي دارد. چنين حقيقتي است كه در اولياي خداوند تحقق پيدا مي‌كند و به عنوان انگيزه كارها و عبادت‌ها روي آن تكيه مي‌كنند.
از ديدگاه اسلام، حد نصاب ارزش اخلاقي كار آن است كه براي رضاي خداوند انجام شود. به عبارت ديگر مقوّم ارزش اخلاقي "كار" اين است كه به منظور تحصيل رضايت و خشنودي خداوند انجام گيرد.
در اين قسمت با مطالب ذيل آشنا شديم:
1. هيچ يک از کارهاي اختياري انسان بدون نيّت و انگيزه انجام نمي‌شود؛
2. حسن فعلي براي ارزشي بودن يک کار کافي نيست؛
3. در نظام اخلاقي اسلام علاوه بر حسن فاعلي، حسن فعلي نيز لازم است؛ زيرا آثار کارهاي اخلاقي، (کمال و سعادت انسان) بر حسن فاعلي مترتب مي‌شود؛
4. از ديدگاه اسلام، بالاترين مراتب کار اخلاقي و ارزشمند، کاري است که صرفاً براي تحصيل رضاي خداوند انجام شود و هيچ‌يک از پاداش يا کيفر مترتّب بر آن، مورد توجه فاعل قرار نگيرد؛
5. ديدگاه بالا برگرفته از آيات قرآن کريم است که رضاي خداوند را مقوّم ارزش اخلاقي دانسته و در مقابل، انگيزه‌هاي پليد و شيطاني را عامل سقوط فعل از ارزش اخلاقي معرفي مي‌کند.
منبع : پایگاه نور پرتال
