آشنایی با آیه الله العظمی بروجردی (ره )

مرحوم آیه اللَّه بروجردى از فحول علما و برجستگان فقهاى امامیّه در عصر خویش و از مجتهدان طراز اوّل قرن چهاردهم قمرى و از مراجع على الاطلاق عصر ما بودند. ایشان فرزند علّامه فقید حاج آقا على بروجردى است که از خانواده جلیل و پر سابقه طباطبائى بروجردى می باشدو با سى واسطه به حضرت امام حسن مجتبى(ع) مى رسد . غالب اجداد آن جناب، از دانشمندان و نوابغ اسلامى و از اشراف مومنان و اجلّاى سادات ذوى العزّ والاحترام بودند. مرحوم آیه اللَّه بروجردى در سال 1292 قمرى در شهر تاریخى بروجرد دیده به جهان گشود و در شانزدهمین سال مرجعیّت عامّه و مطلقه شان در شهر مقدس قم در سال 1380 قمرى رحلت کرد . ایشان در جوار حضرت معصومه(س) در مسجد اعظم بنابر وصیّتشان به خاک سپرده شدند . از ارتحال این فقیه توانمند شیعه، ثلمه بزرگى واقع شد که چیزى آن را جبران نکرد و به محض انتشار خبر رحلت آن بزرگ مرجع تقلید شیعه امامیه، جهان اسلام عزادار شد و ایران که کشور شیعه است، دولت و ملتِ آن، هم صدا عزاى عمومى اعلام کردند و بیش از چهل روز در فراق آن شخصیّت بزرگِ اسلام، مجالس عزاداری بر پا کردند.

ویژگى هاى شخصیّتى آیه اللَّه بروجردى(ره)

آیه اللَّه بروجردى(ره) از هوش و ذکاوت سرشار و استعداد قوى و فوق العاده اى برخوردار بود و در مسائل سیاسى و اجتماعى بصیر و بسیار روشن بود و همواره در جریان مسائلى که در کشور مى گذشت قرار داشت و در عین حال با تامل و دوراندیشی بسیار عمل مى کرد. او از لحاظ تدبیر و مدیریت نیز فردى بسیار قوى و توانمند به شمار مى آمد. با آمدن ایشان به قم، حوزه علمیّه رونقِ دوباره گرفت. حوزه اى که بعد از ارتحال بنیانگذار آن مرحوم آیه اللَّه العظمى حائرى یزدى(ره) از هم پاشیده بود و در اثر نظام طاغوتىِ پهلوى اوّل ضربه زیادى خورده بود، بار دیگر تجدید قوا کرد و به اوج شکوفایى اش رسید و این موضوع نشات گرفته از سیاست و تدبیر خاصّى بود که آیه اللَّه بروجردى در اداره حوزه علمیّه از خود بروز داد. آرى، شیعیان جهان در زمان مرجعیّت ایشان از آبرو و حیثیّت تازه اى برخوردار شدند، به ویژه بعد از آن که نمایندگانى از سوى ایشان به کشورهاى آمریکا و اروپا اعزام شد و به ارشاد و هدایت شیعیان و مسلمانان آن کشورها پرداختند و در حقیقت مى توان گفت نشر علوم آل محمد(ص) در آن کشورها با اعزام این نمایندگان به آن جاها صورت گرفت. حضرت آیهاللَّه بروجردى علاوه بر مکانت و مراتب علمى - که به آن اشاره خواهد شد – داراى چهره اى نورانى و بسیار جذّاب بود به گونه اى که موجب جذب و جلب هر بیننده اى مى شد. او همیشه در کمال وقار و محبت و صفا با مردم برخورد مى کرد. شیخ حسن باقورى - از دانشمندان معروف مصر و وزیر اوقاف وقت آن کشور - زمانى که در قم با آیهاللَّه بروجردى ملاقات کرده بود، پس از مراجعت به مصر در پاسخ یکى از دانشمندان مصرى که از وى پرسیده بود: آیهاللَّه بروجردى پیشواى شیعیان را چگونه یافتى؟ گفت:

اعظم شخصیّه رایْتُه فی عُمری؛

آیهاللَّه بروجردى بزرگ ترین شخصیتى است که در عمرم دیده ام.

و این ملاقات چنان ثمربخش و مفید بود که در روحیّه آن دانشمند مصلح مصرى موثر واقع شد به نحوى که زمینه اى شد براى تماس هاى بعدى دانشمندان مصرى و ارتباط دارالتقریب مصر و پیشرفت هاى شیعه در آن کشور براى چاپ کتاب هایى مانند مختصرنافع محقق اوّل و تفسیر مجمع البیان.(1)

هم چنین از کسان دیگرى که با مرحوم آیهاللَّه بروجردى ملاقات کرد دکتر آرشه تونگ دبیر کل سازمان بین المللى مبارزه با الکل بود - که همراه دکتر چهرازى به حضور وى رسید-. دکتر آرشه تونگ کسى است که با بیشتر رجال و شخصیّت هاى سیاسى جهان مصاحبه کرده و دیدگاه آنان را درباره الکل و مسکرات پرسیده است. وى در مصاحبه با آیهاللَّه بروجردى، پرسید: چرا در اسلام مشروبات الکلى تحریم شده است؟ ایشان فرمود:

انسان به سبب داشتن عقل، اشرف مخلوقات شناخته شده است و منظور از خلقت وى همان پیمودن راه تکامل در خداشناسى است. این ودیعه گرانبهاى الهى (عقل وشعور) را که خداوند در اختیار ما قرار داده است، براى حفظ آن هم دستوراتى فرموده است. در این زمینه پیغمبر اسلام(ص) استعمال و شرب مواد الکلى را که منجر به مستى و اختلال عقل مى گردد حرام فرموده است و براى هر انسان داراى عقل سلیم، مسلّم و قطعى است که حرمت این امر، صحیح و منطقى است.

دکتر آرشه تونگ با شنیدن این پاسخ بى نهایت تحت تاثیر قرار گرفت و وقتى سخنان آیهاللَّه بروجردى را در بیست و ششمین کنگره جهانى مبارزه با الکل در حضور کلّیّه نمایندگان کشورهاى مختلف دنیا مطرح کرد، نمایندگان کنگره پس از استماع گزارش دکتر آرشه تونگ و قرائت مصاحبه و پیام حضرت آیهاللَّه بروجردى علاوه بر این که اعتراف کرده بودند که اسلام تنها دینى است که رسماً مشروبات الکلى را تحریم کرده است همگى در برابر شخصیّت و عظمت آیهاللَّه بروجردى سر تعظیم فرود آوردند.(2)

مرحوم آیهاللَّه بروجردى علاوه بر دارا بودن صفاى باطنى و خلوص و ملکات نفسانى، داراى زندگى بسیار ساده اى بود به گونه اى که هر کس زندگى ایشان را مى دید تحت تاثیر قرار مى گرفت و به ایشان ارادت مى ورزید.

در این باره آمده است که:

آیهاللَّه بروجردى از زندگى ساده اى برخوردار بود و از غذا و لباس ساده اى استفاده مى کرد و براى تهیّه لباس خود از پارچه هاى تولیدى کشور ایران استفاده مى کرد و از پوشیدن پارچه و لباس هاى خارجى اجتناب مى نمود .(3)

 مکانت علمى آیهاللَّه بروجردى(ره)

مرحوم آیهاللَّه العظمى بروجردى از مجتهدان و فقیهان بزرگ شیعى بود.او را به نبوغ و احاطه علمى در فقه، اصول، حکمت و معقول مى ستودند. ایشان را جامع معقول و منقول مى دانستند، به ویژه این که در علم فقه، اصول، درایه و رجال شیعه و سنّى آن قدر داراى نبوغ فکرى و استعداد خدادادى بود که در 27 سالگى مجتهد مسلّم به شمار مى آمد.

مرحوم بروجردى خود در این باره گوید:

وقتى که من در اصفهان بودم در فقه و اصول مبنایى داشتم مى خواستم بروم نجف ببینم مبناى من در حوزه نجف و دیدن اساتید بزرگ تغییر مى کند یا نه؟ ولى بعد از رفتن به نجف تغییرى پیدا نشد.(4)

آیهاللَّه فاضل لنکرانى - مدّظلّه العالى - از شاگردان برجسته ایشان سوگند یاد مى کند که وى (آیهاللَّه بروجردى) گنجى از گنج هاى پیدا شده در این اعصار و قرون است و آیت بزرگى از آیات روشن خدا در این دوران است. چگونه چنین نباشد در حالى که تمام سعى و تلاش خود را در راه تحقیق این علم شریف مبذول داشته است و خود را در تنقیح مسائل این علم به زحمت انداخته است به طورى که باقى نمانده سرّى از اسرار فقه مگر این که آن را کشف کرده است و مشکلى نمانده مگر این که آن را آسان نموده است و قفل بسته اى در این علم نبوده است مگر این که با کلید تحقیقاتش آن را باز کرده است و نیز مجملى نبوده است مگر این که آن را توضیح داده است... و هیچ فرعى از فروع نبوده است مگر این که بر آن احاطه پیدا کرده است. بنابراین، واجب است که شکر خداى منعم را بر این نعمت بزرگ اظهار کنیم.(5)

همه شاگردان آیهاللَّه بروجردى که اکنون از بزرگان عصر حاضرند مقام علمى و تحقیقى و متد و روش ایشان را از علماى بزرگ، برتر مى دانند و ایشان را سرآمد فقهاى عصر مى شمارند.

مرحوم آیهاللَّه بروجردى مرجع على الاطلاق شیعه بود و حدود یکصد میلیون شیعه در اطراف و اکناف عالم از ایشان تقلید مى کردند و زعامت عظما و ولایت امر امت به ایشان رسیده بود و همه اتفاق نظر بر اعلمیّت ایشان از معاصران داشتند و ایشان را مجدد مذهب در قرن چهاردهم مى دانستند. از حضرت آیهاللَّه العظمى حاج شیخ مرتضى حائرى نقل شده است:

آیهاللَّه بروجردى نیابت خود را از امام عصر - ارواحنا فداه - باور داشت و به آن معتقد بود؛ بدین معنا اکنون که خداوند این مرتبه جلیله را اعطا کرده است، باید شکرگزار بود و لذا مى فرمود:

باید این مقام را حفظ کنیم.

قراین و شواهد زیادى وجود دارد که دلالت مى کند آن مرحوم نایب امام زمان - عجل اللَّه تعالى فرجه الشریف - و مورد تایید آقا امام زمان(ع) بود. آیهاللَّه حرم پناهى (از علماى معروف قم) نقل شده است:

زمانى که حضرت آیهاللَّه آقاى سیّد ابوالحسن اصفهانى مرجع بزرگ شیعه در نجف اشرف -که معاصر آیهاللَّه بروجردى بود - مریض شد و در یکى از بیمارستان هاى شهر بعلبک لبنان بسترى شد، شخصى - که خود از بزرگان بوده است - براى عیادت به حضورشان رسیده بود و در ضمن ملاقات، به ایشان مطلبى عرض مى کند که حاصل آن این است: مرگ براى همه انسان ها مقرّر شده است و هر کس که باشد باید از دنیا برود و حتى پیامبر اسلام(ص) عاقبت از دنیا رفت. اگر حادثه اى براى شما پیش آید، بعد از شما مردم به چه کسى رجوع کنند و از او تقلید نمایند؟ ایشان در حالى که روى تخت بسترى بود و شال مشکى کوچکى به دورسرشان بسته بود، فرمود: «من ماموریت داشتم که این عمامه را حفظ کنم؛ ولى آقاى حاج آقا حسین بروجردى ماموریت دارند براى نشر علوم اهل بیت(ع)». و آن وقت آیهاللَّه بروجردى هنوز در شهر بروجرد اقامت داشت و به قم نیامده بود، ولى بسیارى از مردم مقلد ایشان بودند. بعد از دو سال که از فوت مرحوم اصفهانى گذشت به قم آمد و به مرجعیّت عامّه رسید و نامش عالمگیر شد و تمام شیعیان جهان مقلد ایشان شدند و جدّاً ناشر علوم اهل بیت شد.

دانشور جامع

یکى از نکات مهم و قابل توجه در شخصیت آیه الله العظمى بروجردى جامعیت علمى آن بزرگوار بود. استاد فقیهان شیعه را نمى توان تنها یک فقیه به شمار آورد. او از علوم دیگر روزگار به اندازه اى آگاهى داشت که موجب شگفتى صاحبنظران مى شد. دو خاطره اى که تاریخ در این باره ثبت کرده است مى تواند دلیل روشنى بر درستى این سخن باشد:

1. وزیر فرهنگ وقت همراه مسعودى ، رئیس روزنامه اطلاعات ، نزد ایشان شتافت . کسى که آنها را خدمت آقا برده بود دست مبارکش را بوسید، در پى او وزیر فرهنگ نیز چنین کرد ولى مسعودى از این کار سرباز زد. پس از معرفى ، آقا درباره تاریخچه روزنامه نگارى ، اهداف آن ، اولین روزنامه نگار و ... سخن گفت . آنگاه پرسشى جغرافیایى مطرح کرد و چون وزیر فرهنگ از پاسخ باز ماند خود به تبیین پاسخ و توضیح آن پرداخت .

هنگام خداحافظى مسعودى پیش از همه دست آقا را بوسید و پس از بیرون آمدن گفت : آقا چنان پیرامون روزنامه نگارى صحبت کرد که گویا یک روزنامه نگار است .(6)

2. روزى دیگر سرتیپ رزم آرا خدمت گوهر یگانه دریاى فقاهت شتافت تا قبله نماى اختراعى خویش را به وى بنمایاند. آقا درباره نجوم و ریاضى مطالبى بیان کرد. سرتیپ پس از خروج گفت : من خیال مى کردم آقا تنها در فقه و اصول مجتهد است ولى معلوم مى شود در هر فنى تخصص دارد چون مطالبى که امروز اظهار داشت از مسایل دقیقى است که حتى بسیارى از استادان از آن آگاهى ندارند.(7)

میراث ماندگار

مرجع روشن بین شیعه در کنار تدریس و کارهاى روزانه به تحقیق نیز مى پرداخت و نتایج پژوهشهاى خویش را ثبت مى کرد. آن بزرگوار در پاسخ علاقه مندانى که در پى بهره گیرى از نگاشته هایش بودند فرمود: زیاد چیز نوشته ام ... بعضى از آنها بر اثر نقل و انتقال از بروجرد به قم مفقود شده است .

ذکر نام بخشى از آثار علمى آن دانشور وارسته مى تواند نشانه تلاش فراوان وى در این راه باشد:

1. تجرید اسانید الکافى

2. تجرید اسانید التهذیب

3. اسانید کتاب من لایحضره الفقیه

4. اسانید رجال کشى

5. اسانید استبصار

6. اسانید کتاب خصال شیخ صدوق

7. اسانید کتاب امالى

8. اسانید کتاب علل الشرایع شیخ صدوق

9. تجرید فهرست شیخ طوسى

10. تجرید رجال نجاشى

11. حاشیه بر کفایه الاصول

12. حاشیه بر نهایه شیخ طوسى

13. حاشیه بر عروه الوثقى

14. حواشى و مستدرکات فهرست شیخ منتجب الدین رازى

15. حواشى کتاب مبسوط

16. رساله اى درباره سند صحیفه سجادیه

17. اصلاح و مستدرک رجال طوسى

18. بیوت الشیعه

19. جامع احادیث الشیعه .

آن بزرگوار از سالهاى زندگى در بروجرد همواره در اندیشه نگارش مجموعه اى بود که فقیهان را در استنباط احکام یارى دهد و آنها را از مراجعه به کتابهاى روایى متعدد بى نیاز سازد. چون به قم گام نهاد. و شاگردانى خبره تربیت کرد این اندیشه را با آنها در میان گذاشت و به یارى گروهى از آنان در مدت هشت سال اثر بیست جلدى(جامع احادیث الشیعه) را آماده چاپ ساخت .(8)

فقیه یگانه جهان اسلام در کنار تلاشهاى علمى و اجتماعى فراوان به پاسدارى از میراث دانشوران پیشین نیز ارج مى نهاد در فرصتهاى گوناگون آثار علمى مخطوط و کمیاب را به چاپ مى رساند. کتابخانه هاى کوچک و بزرگ بنیاد مى نهاد و آثار دانشمندان را از این راه در اختیار جویندگان دانش مى گذاشت . کتابخانه بزرگ آن فقیه نستوه در کنار مسجد اعظم قم نشانه توجه مرجع شیعه به این امر خدا پسندانه است .

فصل سوگ

اندک اندک شوال 1380 ق . فرا رسید و بیمارى بر پیکر مرجع نود و سه ساله جهان اسلام پنجه افکند. بیمارى دشوارى که با دیگر رنجوریهاى استاد فقیهان تفاوت داشت . در چنین روزهایى گروهى از ارادتمندان به عیادتش شتافتند. استاد، که بسیار اندوهگین مى نمود، سر بلند کرد و گفت : خلاصه عمر ما گذشت ما رفتیم و نتوانستیم چیزى براى خود از پیش بفرستیم و عمل با ارزشى انجام دهیم .

یکى از حاضران گفت : آقا، شما دیگر چرا؟ بحمدالله این همه آثار نیک از خود برجاى نهاده اید شاگردان پرهیزگار تربیت کرده اید، کتابهاى پر ارزش به رشته نگارش کشیده اید. مسجدها و کتابخانه ها ساخته اید. ما باید چنین سخنى بر زبان رانیم .

فقیه پارساى شیعه فرمود: خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر. (باید کردارت را خالصانه براى خدا انجام دهى زیرا او به همه چیز بیناست و از انگیزه هاى بشر آگاه است ). این سخن حاضران را بسیار تحت تاءثیر قرار داد.(9)

چند روز پس از این گفتگو پیکر استاد رنجورتر شد و سرانجام در سیزدهم شوال 1380 ه ـ.ق برابر با دهم فروردین 1340 ه ـ.ش ، براى همیشه چشم از جهان فرو بست و در مسجد اعظم قم ، که خود بنیاد نهاده بود، به خاک سپرده شد.(10)

--------------------------------------------------------------------

1. على دوانى، زندگانى زعیم بزرگ عالم تشیّع آیهاللَّه بروجردى، ص 185.

2 . همان، ص 186.

3 . اعیان الشیعه، ج 6، ص 94.

4 . على دوانى، زندگانى آیهاللَّه بروجردى، نشر مطهّر، ص 97؛ طبقات الرجال، ج 1، ص 15، مقدّمه.

5 . نهایه التقریر، ج 2، چاپ حکمت، قم، ص 3.

6 . خاطره از استاد معظم حضرت آیه الله حرم پناهى دام ظله .

7 . زندگینامه آیه الله بروجردى ، ص 94 ـ 93.

8 . مجله نور علم ، شماره دوازده ، آبان 1364، ص 87 ـ 89.

9 - 10. مجله نور علم ، شماره 12، آبان 1364، ص 98- 99 .
 
پایگاه استاد حسین انصاریان