مهارت هاي ارتباطي امام حسن(عليه السلام)

 نويسنده: مهرزاد پزش پور 

 

مهارت هاي ارتباطي، نقش اثرگذاري در ايجاد، تسهيل و پايا شدن ارتباطات ميان فردي دارد. اين مهارت ها در فرمايشات امام حسن (عليه السلام) از جنبه هاي مختلفي قابل بررسي است. آثار مثبت ارتباط و همنشيني با علماء نقش هم نشيني و چگونگي دوست يابي، شناخت افراد از طريق حالت هاي روحي و احساسي، از جمله مواردي است که در فرمايشات حضرت تأکيد شده است. جالب اينکه همين موارد، جزو نکات مهم و کليدي است که در مباحث علم روان شناسي و مشاوره مطرح مي شود در ادامه به برخي از اين مهارت ها اشاره شده است:

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «من اکثر مجالسه العلماء اطلق عقال لسانه، و فتق مراتق ذهنه، و سرّما وجد من الزّياده في نفسه، و کانت له ولايه لما يعلم، و افاده لما علّم؛ هر که با علما بسيار مجالست نمايد، سخنش و بيانش در بيان حقايق آزاد و روشن خواهد شد و ذهن و انديشه اش باز و توسعه مي يابد و بر معلوماتش افزوده مي گردد و به سادگي مي تواند ديگران را هدايت نمايد». (1) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «ما تشاور قوم الا هدوا الي رشدهم؛ هيچ گروهي در کارهاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي و...، با يکديگر مشورت نکرده اند، مگر آنکه به رشد فکري و عملي و...، رسيده اند». (2)

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «انّ من خوفک حتي تبلغ الامن، خير ممن يومنک حتي تلتقي الخوف؛ همانا کسي تو را –در برابر عيب ها و کمبودها- هشدار دهد تا آگاه و بيدار شوي، بهتر است از آن کسي که فقط تو را تعريف و تمجيد کند تا بر عيب هايت افزوده گردد. (3) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «اذا لقي احدکم اخاه فليقبل موضع النوّر من جبهته؛ وقتي انسان برادر مؤمن- و دوست خود را ملاقات کرد، بايد پيشاني و سجده گاه او را ببوسد». (4) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «القريب من قربته الموده ان بعد نسبه و البعيد من باعدته الموده و ان قرب نسبه؛ بهترين دوست نزديک به انسان، کسي است که در تمام حالات دل سوز و با محبت، باشد گر چه خويشاوندي نزديکي هم نداشته باشد و بيگانه ترين افراد کسي است که از محبت و دلسوزي بيگانه باشد، گرچه از نزديک ترين خويشاوندان باشد. (5) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «من استخف باخوانه فسدت مروته؛ کسي که دوستان و برادرانش را سبک شمارد و نسبت به آنها بي اعتنا باشد، مروت و جوان مردي اش فاسد گشته است». (6) 

دوست، عميق ترين تأثير بر زندگي و رفتار انسان مي گذارد، تا آنجا که گفته شده است: «المرء علي دين خليله؛ انسان بر آيين رفيقش است».

به اين علت، در قرآن و روايات، سخت بر آيين دوست يابي تأکيد و سفارش شده است. 

حضرت در سفارش به يکي از فرزندان خويش فرمود:

يا بني لاتواخ احدا حتّي تعرفم وارده و مصادره، فاذا استنبطت الخبره و رضيت العشره فآخه علي اقاله العثره و المواساه لي العسره» (7)

پسر! با هيچ کس برادري [ و دوستي] مکن مگر آنکه [اول] بداني کجا رفت و آمد دارد و از چه خانواده اي مي باشد، هرگاه به اين مسئله پي بردي و معاشرت و دوستي او را [طبق معيارها] پسنديدي، پس با او برادري [ و دوستي ] کن، در گذشتن از لغزش ها و همدردي در سختي.

امام حسن (عليه السلام) فرمود: «لا يعرف الرأي الا عند عند الغضب؛ قدرت انديشه و خصلت هاي دروني انسان هنگام خشم، شناخته و آشکار مي شود. (8)

معمولاً ويژگي هاي دروني افراد از ديد ديگران مخفي است و در مواقع خاصي به طور ناخواسته بروز مي کند. يکي از آن حالات خاص، وقتي است که آدمي به هر دليلي دچار عصبانيت شود. سپس حالت هاي خوب يا ناشايست وي هويدا خواهد شد. 

دليل ظهور خصلت هاي دروني انسان، هنگام خشم اين است که شخص در اين حالت نمي داند چه مي گويد و چه مي کند و نيز در روايات آمده است که خشم و غصب نوعي جنون است. 

اي بني تفم وصيتي، و اجعل نفسک ميزانا، فيما بينک و بين غيرک فاحسب لغيرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لنفسک و لا تظلم کما لاتحب ان تظلم، و احسن کما تحب اين يحسن اليک، و استقبح من نفسک ما تستقبح من غيرک و ارض من الناس لک ما ترضي به لهم منک و لا تقل بما لا تعلم، بل لا تقل کلما تعلم، و لا تقل ما لاتحب ان يقال لک. 

و قال (عليه السلام) و قل للناس حسنا و اي کلمه حکم جامعه ان تحب للناس ما تحسب لنفسک و تکره لهم ما تکره لها، انک قل ما تسلم ممن تسرعت اليه ان تندم او تتفضل عليه.

اي پسرم سفارش مرا درياب، در رابطه با مردم، خود را معيار و ميزان قرار بده. هرچه را براي خود مي خواهي، براي ديگران بخواه. هرچه را براي خود نپسنديدي براي ديگران نپسندد. به کسي ستم مکن، چنانچه دوست نداري به تو ستم شود. احساس کن چنان که دوستداري احسانت کنند، آنچه از ديگران زشت شماري از خود زشت شمار. راضي باش از برخورد مردم با تو، آنچه که راضي هستي با مردم انجام دهي. 

آنچه نمي داني و علم نداري مگو به زبان نياور. هر چه را هم که ميداني مگو و اظهار مکن. حرفي را که نخواهي به تو گويند، براي ديگران مگو. با مردم خوش زبان باش، چه سخن حکيمانه و جامعي است که گفته اند براي مردم بخواه، آنچه براي خود خواهي، و نپسند براي ديگران آنچه را بر خود نپسندي و کمتر اتفاق افتد که دوباره کسي شتاب زدگي کني که از پشيماني سالم بماني و نادم نشوي مگر با احسان به او جبرانش نمايي.

 

خشم تو تخم سعير دوزخ است

هين بکش اين دوزخت را کين فخ است (9)

خشم و شهوت مرد را احول کند 

ز استقامت روح را مبدل کند

چون غرض آمد هنر پوشيده شد 

صد حجاب از دل به سوي ديده شد (10)

درباره با خصوصيات اخلاقي و سيره امام حسن مجتبي (عليه السلام) احاديث و روايات بسياري آمده است. دستگيري از ضعفا، سخاوت، زهد، فوايد رفتن به مسجد و عظمت قرآن از جمله اين موارد است. براي آشنايي بيشتر، به برخي از اين خصوصيات اشاره مي شود:

امام حسن (عليه السلام) نه تنها از نظر علم، تقوا، زهد و عبادت، مقامي برگزيده و ممتاز داشت. بلکه از نظر بذل و بخشش و دستگيري از بيچارگان و درماندگان نيز در زمان خود زبان زد خاص و عام بود. وجود گرامي آن حضرت آرام بخش دل هاي دردمند و پناهگاه مستمندان و تهي دستان و نقطه اميد درماندگان بود. هيچ فقيري از در خانه آن حضرت دست خالي بر نمي گشت. هيچ آزرده دلي شرح پريشاني خود را نزد آن بزرگوار بازگو نمي کرد، جز آنکه مرهمي بر دل آزرده او مي نهاد. گاه پيش از آنکه مستمندي اظهار نياز کند و عرق شرم بريزد، نياز او برطرف مي کرد و اجازه نمي داد رنج و ذلت درخواست کردن را بر خود هموار سازد. 

امام حسن (عليه السلام) در تمامي صفات نيک بي مانند بود. تاريخ نويسان نوشته اند که حضرت در طول عمر شريف و پر برکت خود، سه بار مال و اثاث زندگي اش را تقسيم فرمود، به گونه اي که يک جفت کفش براي خود بر مي داشت و يک جفت به مستمندان مي داد. 

حضرت رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: «به حسن، شکوه و جذبه و وقار به حسين، بخشندگي و رحمت خود را بخشيدم».

افرادي در بين انسان ها هستند که ديدگاه مادي گرايانه دارند و همه چيز را در ماديات مي بينند و به فراتر از آن نمي انديشند. اين افراد آبرو را به داشتن مال و ثروت آن چناني مي دانند و اگر مالي به کسي بدهند، آن را تلف شده مي شمارند. در حقيقت، اينان دچار بيماري بخلند. امام حسن مجتبي (عليه السلام) در اين باره مي فرمايد: «بخل آن است که فرد تصور کند آنچه دارد مايه شرف، و آنچه انفاق کرده، تلف است».

دين مقدس اسلام، برنامه هايي براي تکامل روحي انسان قرار داده است که در سايه آن به درجات بالاي معنوي دست يابد و با جاني روشن و نوراني در مسير زندگي حرکت کند. امام حسن مجتبي (عليه السلام) مي فرمايد: «نورانيت و روشنايي در انجام دادن نيک ها و ترک زشتي هاست». (11) 

تعجب مي کنم از کساني که به غذاي جسم خود فکر مي کنند، ولي در امور معنوي و غذاي جان خويش تعقل نمي کنند. شکم را از طعام مضر حفظ مي کنند، ولي باک ندارند که افکار پليدي در روان آنها وارد شود. 

کسي که مرتب در رفت و آمد به مسجد باشد، به يکي از هشت نيکي مي رسد؛ اعتقادات محکم، برادري مفيد دانشي همه جانبه، رحمت الهي، گفتاري که او را به هدايت مي رساند يا او را از کار زشتي باز مي دارد و ترک گناه از روي شرم حيا يا از خوف و خشيت خداوند تبارک و تعالي (12) 

از امام حسن (عليه السلام) سؤال کردند: «عظمت و بزرگي در چيست؟» فرمودند: «در هنگام خشم عطا کند و از جرم و خطا در گذرد» (13).

امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «امام حسن (عليه السلام) عابدترين مردم زمان خويش بود و هم با فضيلت ترين بود و هرگاه به سفر حج، پياده مي رفت. گاهي پاي برهنه راه مي پيمود و چون به ياد مرگ و زنده شدن مردگان و گذشتن از صراط مي افتاد، اشک مي ريخت و هرگاه در قرآن تلاوت مي کرد: «يا ايها الذين آمنوا، مي گفت: لبيک اللهم لبيک».

همين که به نماز مي ايستاد، بندهاي بدنش مي لرزيد، به جهت آنکه خود را در مقابل پروردگار خويش مي ديد: (14)

در هيچ حالي، کسي او را ملاقات نکرد، مگر آنکه مي ديد که مشغول به ذکر خداوند است و زبانش از تمام مردم راستگوتر بود و بيانش از همه کس فصيح تر بود. 

امام رضا (عليه السلام) فرمودند: امام حسن (عليه السلام) در موقع مرگ گريه مي کرد. به ايشان عرض کردند: «شما چرا گريه مي کنيد، در حالي که جايگاه بلندي نزد پيامبر داريد و بيست مرتبه، پياده به سفر حج رفته ايد و تمام اموال حتي کفش هايتان را سه مرتبه در راه خدا تقسيم کرده ايد؟ فرمودند: «انّما أبکر اخصلتي: لهول المطلع و فراق الأحبه؛ به دو چيز اشک مي ريزم: يکي هول مطلع [ايستادن در روز قيامت و گرفتاري هاي گوناگون پس از مرگ] و فراق و جدايي از دوستان». (15) 

امام مجتبي (عليه السلام) هرگاه وضو مي گرفت، بندهاي بندنش مي لرزيد و رنگ مبارکش زرد مي گشت. سبب اين حال را از آن حضرت پرسيدند و ايشان فرمودند: «سزاوار است بر کسي که مي خواهد نزد رب العرش به بندگي بايستد، رنگش زرد شود و بدنش بلرزد». همين که به مسجد رفت که به در مسجد مي رسيد، سرشان را بلند مي کرد و رو به آسمان مي گفت: «الي ضيفک بباينک، يا محسن قد أتيک الميئي فتجاوز عن قبيح ما عندي بجميل ما عندک يا کريم؛ اي خداي من، اين مهمان توست که به درگاه تو ايستاده، اي خداوند نيکوکار، به نزد تو آمده بنده تبه کار، پس در گذر از کارهاي زشت و ناستوده من به نيکي هاي خودت اي کريم». (16)

قال الامام الحسن المجتبي (عليه السلام) يا بن آدم! عف عن محارم الله عن محارم الله تکن عابداً و ارض بما قسم الله سبحانه تکن غنياً و احسن جوار من جاورک تکن مسلماً، و صاحب النّاس بمثل ما تحب اين يصاحبوک به تکن عدلاً .(17)

امام حسن مجتبي (عليه السلام) فرمود: اي فرزند آدم! نسبت به محرمات الهي عفيف و پاکدامن باش تا عابد و بنده خدا باشي. راضي باش بر آنچه خداوند سبحان برايت تقسيم و مقدر نموده است، تا هميشه غني و بي نياز باشي. نسبت به همسايگان، دوستان و همنشينان خود نيکي و احسان نما تا مسلمان محسوب شوي. با افراد [مختلف] آنچنان برخورد کن که انتظار داري ديگران همان گونه با تو برخورد کنند. 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «من قرء القرآن کانت له دعوه مجابه، اما معجله و اما موجلهً؛ کسي که قرآن را با دقت قرائت کند، در پايان آن- اگر مصلحت باشد دعايش سريع مستجاب خواهد شد- و اگر مصلحت نباشد- در آينده مستجاب مي شود». (18) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «انّ هذا القرآن فيه مصابيح النّور و شفاء الصدور؛ همانا در اين قرآن، چراغ هاي هدايت به سوي نور و سعادت موجود است و اين قرآن شفاي دل ها و سينه هاست. (19) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «من صلّي فجلس في مصلاه الي طلوع الشّمس کان له سترا من النّار». (20) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «تعلموا العلم فان لم تستطيعوا حفظه فاکتبوه و ضعوه في بيوتکم؛ دانش را- از هر طريقي – فرا گيريد و چنانچه نتوانستيد آن را در حافظه خود نگه داريد، ثبت کنيد و بنويسيد و در منازل خود در جاي مطمئن قرار دهيد». (21)

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: 

هلاک المرء في ثلاث الکبر؛ و الحرص و الحسد؛ فالکبر هلاک الذّين، و به لعن ابليس، و الحرص عدوّ النّفس، و به خرج آدم من الجنه، و الحسد رائد السّوء، و منه قتل قابيل هابيل (22)

هلاکت و نابودي دين و ايمان هر شخص در سه چيز است: تکبر، حرص و حسد، تکبر سبب نابودي دين و ايمان شخص است و به وسيله تکبر شيطان با آن همه عبادت، ملعون گرديد. حرص و طمع، دشمن شخصيت انسان است، همان طوري که حضرت آدم (عليه السلام) به وسيله آن از بهشت خارج شد. حسد سبب همه خلاف ها و زشتي هاست و به همان جهت، قابيل برادر خود هابيل را به قتل رساند. 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «من عبدالله، عبدالله له کل شيئاً؛ هر کس خداوند را عبادت و اطاعت کند، خداي متعال همه چيزها را مطيع او گرداند». (23) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «يا بن آدم ! لم تزل في هدم عمرک منذ سقطت من بطن امک فخذ مما في يديک لما بين يديک، فانّ المؤمن بتزوّد و الکافر يتمتع؛ اي فرزند آدم از موقعي که به دنيا آمده اي، در حال گذراندن عمرت هستي، پس از آنچه داري براي آينده ات [ قبر و قيامت] ذخيره نما، همانا که مؤمن در حال تهيه زاد و توشه مي باشد؛ وليکن کافر در فکر لذت و آسايش است. (24) 

«و سئل عن المروه؟ فقال (عليه السلام) شحّ الرجل علي دينه، و اصلاحه ماله، و قيامه بالحقوق؛ از حضرت درباره مروت و جوان مردي سؤال شد» فرمود: جوان مرد کسي است که در نگه داري دين و عمل به آن تلاش کند و در اصلاح اموال و ثروت خود همت گمارد و در رعايت حقوق طبقات مختلف پابرجا باشد. (25)

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «غسل اليدين قبل الطعام ينفي الفقر، و بعده ينف اللهمّ؛ شستن دست ها قبل از طعام، تنگ دستي را مي زدايد و بعد از آن ناراحتي ها و آفات را از بين مي برد». (26) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «حسن السؤال نصف العلم؛ کسي که عادت سؤال و حالت پرس و جو دارد، مثل آن است که نصف علم ها را فرا گرفته باشد. (27) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «انّ الحلم زينه و الوفاء مروّه، و العجله سفه؛ شکيباي زينت شخص، وفاي به عهد علامت جوان مردي و عجله و شتاب زدگي [در کارها بدون انديشه] دليل بي خردي مي باشد. (28) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «المزاح ياکل الهيبه، و قد اکثر من الهيبه الصّامت؛ مزاح و شوخي هاي زياد و بي جا، شخصيت و وقار انسان را از بين مي برد، و چه بسا افراد ساکت داراي شخصيت و وقار عظيمي مي باشند». (29) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «لقضاء حاجه أخ لي في الله احبّ من اعتکاف شهر؛ هر آينه برآوردن حاجت و رفع مشکل دوست و برادرم، از يک ماه اعتکاف، در مسجد و عبادت مستحبي، نزد من- بهتر و محبوب تر است». (30) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: انّ الدنيا في حلالها حساب، و في حرام ها عقاب، و في الشّبهات عتاب، فانزل الدنيا بمنزله الميته، خذمنها ما يکفيک؛ چيزهاي دنيا اگر حلال باشد حساب و بررسي مي شود و اگر از حرام به دست آيد عذاب و عقاب دارد و اگر حلال و حرام آن معلوم نباشد سختي و ناراحتي خواهد داشت. پس بايد دنيا [ و موجوداتش] را همچون ميته و مرداري بشناسي که به مقدار نياز و اضطرار از آن استفاده کني». (31)

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «واعمل لدنياک کانّک تعيش ابداً و اعمل لاخرتک کانّک تموت غداً؛ در دنيا- از نظر اقتصاد و صرفه جويي و... -چنان برنامه ريزي کن، مثل آنکه مي خواهي هميشه دوام باشي و نسبت به آخرت به نوعي حرکت و کار کن مثل اينکه فردا خواهي مرد». (32) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «اکيس الکيس التقي، و احمق الحمق الفجور، الکريم هو التبرع قبل السؤال؛ زيرک ترين و هوشيارترين افراد، شخص پرهيزکار است. احمق و نادان ترين افراد، کسي است که تبه کار و اهل معصيت باشد و گرامي ترين و با شخصيت ترين افراد، کسي است که به نيازمندان پيش از اظهار نيازشان، کمک کند». (33) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «عليکم بالفکر فانه مفاتيح ابواب الحکمه؛ بر شما [شيعيان] لازم است که انديشه کنيد؛ زيرا فکر کليدهاي درهاي حکمت است».(34) 

امام حسن (عليه السلام) فرمود: «اشد من المصيبه سوء الخلق؛ بد اخلاقي از هر مصيبت و بلايي سخت تر است. (35) 

انسان بد اخلاق، از نظر روان شناختي، کارهايش با سختي و گره خوردن همراه است و از نظر جامعه شناختي پي در پي موجبات ناراحتي خود و اطرافيان و سلب آرامش ديگران را فراهم مي سازد. 

 

امام حسن (عليه السلام)مي فرمايد: «اللؤم لا تشکر النعمه؛ پستي اين است که سپاس گزار نعمت نباشي». (36) 

امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: «يا ايها الناس، ان اکيس الکيس التقي و احمق الحمق الفجور؛ اي مردم بدانيد که بهترين زيرکي ها، پرهيزکاري است و بدترين حماقت ها، آلودگي و معصيت الهي است».(37) 

از جمله نکاتي که حضرت در ماه مبارک رمضان به آن اشاره دارند. بهره گيري از فضاي روحاني و معنوي ماه مبارک رمضان و پرهيز از اسراف و وقت و بيهودگي است. 

«انّ الله جعل شهر رمضان مضماراً لخلقه فيستبقون فيه بطاعته الي مرضاته، فسبق قوم ففازوا، و قصر آخرون فخابوا؛ خداوند متعال ماه رمضان را براي بندگان خود ميدان مسابقه قرار داد. پس عده اي در آن ماه با اطاعت و عبادت به سعادت و خشنودي الهي از يکديگر سبقت خواهند گرفت و گروهي از روي بي توجهي و سهل انگاري خسارت و ضرر مي بينند.» (38) 

مرّ (عليه السلام) في يوم فطر بقوم يعلبون و يضحکون فوقف، علي رؤسهم فقال، ان الله جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه، فيستبقون فيه بطاعته الي مرضاته فسبق قوم فقازوا، و قصر اخرون فخابوا فالعجب کل العجب من ضاحک لا عب في اليوم الذي يثاب فيه المحسنون و يخسر فيه المبطلون و ايم الله لو کشف الغظاء لعلموا المحسن مشغول باحسانه و المسي مشغول باسائته، ثم مضي (عليه السلام) (39) 

امام حسن مجتبي (عليه السلام) در روز عيد فطر، مرورش به گروهي افتاد که به بازي هاي بيهوده و خنده هاي بيجا اشتغال داشتند. بالاي سر آنان ايستاد و فرمود: خداي تعالي ماه رمضان را ميدان مسابقه خلق خود قرار داده است تا در آن به سوي طاعت او سبقت گيرند و رضايتش را بجويند. آن گروهي که پيشي گرفتند، کامياب شدند و گروهي که کوتاهي کردند، نوميد و زيان کار گشتند. بسيار جاي تعجب است از کساني که مشغول بازي و خنده هاي بيجايند، در روزي که نيکوکاران پاداش مي گيرند و بيهودگان در آن روز زيان و خسران برند، به خدا قسم اگر پرده برداشته شود، هر آينه خواهند دانست که نيکوکار به پاداش خود رسيده، و بدکاران به کيفر اعمال خود گرفتارند. آن گاه آن حضرت از کنار آنان گذر کرد. 

امام حسن مجتبي (عليه السلام) در اين حديث به اهميت حسن استفاده از فرصت ها و شب و روزهاي مبارک، مانند روز عيد فطر و ديگر اوقات برکت دار اشاره مي کند که بايد براي جلب رحمت و مغفرت الهي و کسب معنويت کوشيد و از اين گونه فرصت و موقعيت ها بهره فراواني برد و فرصت را بيهوده از دست نداد. 

1- إحقاق الحق، ج 11، ص 238، س 2. 

2- تحف العقول، ص 233؛ اعيان الشيعه، ج1، ص 577، بحارالانوار: ج75، ص 105، ح4.

3- احقاق الحق، ج 11، ص 242. س 2.

4- تحف العقول، ص 236، س13؛ بحارالانوار، ج 75، ص 105، ح 4.

5- تحف العقول، ص 234، س3؛ بحارالانوار، ج 75، ص 106، ح 4.

6- کلمه الامام الحسن (عليه السلام)، ص 209.

7- تحف العقول، ص 404، ش 3.

8- محمد دشتي، فرهنگ سخنان امام حسن مجتبي (عليه السلام)، ص 15.

9- مولوي، مثنوي معنوي، دفتر سوم، بيت 843.

10- همان، دفتر اول، ابيات 333 و 433.

11- سايت تبيان، زنجان. 

12- تحف العقول، ص 235.

13- همان، ص 225.

14- بحارالانوار، ج 43، ص 331.

15- همان. 

16- مناقب، ج 4، ص 14.

17- نزهه الناظر و تنبيه الخاطر، ص 79، ح 33؛ بحارالانوار، ج 78، ص 112 س8.

18- دعوات الرّاوندي، ص 24، ح13، بحارالانوار، ج 89، ص 204. ح 21.

19- بحارالانوار، ج 75، ص 111، ضمن ح 6.

20- وافي، ج4، ص 1553، ح 2: تهذيب الاحکام، ج2، ص 321، ح 2 و 166.

21- احقاق الحق، ج11، ص 235، س 7.

22- اعيان الشيعه، ج1، ص 557، بحارالانوار، ج 75، ص 111 ، ح 6.

23- تنبيه الخواطر، معروف به مجموعه ورّام، ص 427؛ بحارالانوار، ج 68، ص 184، ضمن ح 44.

24- نزهه الناظر و تنبيه الخاطر، ص 79، س 13، بحارالانوار، ج 75، ص 111 ، ج6.

25- تحف العقول، ص 235، س 14، بحارالانوار، ج 73، ص 312، ح3.

26- کلمه الامام الحسن (عليه السلام)، ص 46.

27- همان، ص 129.

28- همان، 198.

29- همان، ص 139، بحارالانوار، ج 75، ص 113، ح 7.

30- همان، ص 139.

31- همان، ص 36، بحارالانوار، ج 44، ص 138، ح6.

32- همان، ص 37، بحارالانوار، ج 44، ص 138، ح 6.

33- احقاق الحق، ج 11، ص 20، س 1؛ بحارالانوار، ج 44، ص 30.

34- ميزان الحکمه، ج 8، ص 245.

35- فرهنگ سخنان امام حسن (عليه السلام) ص 4.

36- تحف العقول، ص 632.

37- فرهنگ سخنان، ص 43.

38- تحف العقول، ص 234، س 14؛ من لا يحضره الفقيه، ج1، ص 511، ح 1479.

39- الرسول و الزاري، ص 705.

منبع:حسيني ايمني، سيد علي؛ اشارات، قم: مرکز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، تابستان 1391.