علم دين‏

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

قالَ الصّادِقُ عليه السلام:

الْعِلْمُ اصْلُ كُلِّ حالٍ سَنِىٍّ وَمُنْتَهى كُلِّ مَنْزِلَةٍ رَفيعَةٍ، لِذلِكَ قالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله: طَلَبُ الْعِلْمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ اىْ عِلْمِ التَّقْوى وَالْيَقينِ.

وَقالَ صلى الله عليه و آله: اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّينِ وَهُوَ عِلْمُ مَعْرِفَةِ النَّفْسِ وَفيهِ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ.

قَالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ.

ثُمَّ عَلَيْكَ مِنَ الْعِلْمِ بِما لايَصِحُّ الْعَمَلُ الّا بِهِ وَهُوَ الْاخْلاصُ، قالَ النَّبىُّ صلى الله عليه و آله: نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ عِلْمٍ لايَنْفَعُ وَهُوَ الْعِلْمُ الَّذى يُضادُّ الْعَمَلَ بِالْاخْلاصِ.

وَاعْلَمْ انَّ قَليلَ الْعِلْمِ يَحْتاجُ الى كَثيرِ الْعَمَلِ، لِانَّ عِلْمَ ساعَةٍ يُلْزِمُ صاحِبَهُ اسْتِعْمالَ طولِ الْعُمْرِ.

قالَ عيسىَ بْنُ مَرْيَمَ عليه السلام: رَأَيْتُ حَجَراً مَكْتُوباً عَلَيْهِ: اقْلِبْنى فَقَلَبْتُهُ فَاذا عَلَيْهِ مِنْ باطِنِهِ مَكْتُوب: مَنْ لايَعْمَلُ بِما يَعْلَمُ مَشُومٌ عَلَيْهِ طَلَبُ ما لايَعْلَمُ وَمَرْدودٌ عَلَيْهِ ما عَمِلَ.

اوْحَى اللّهُ الى داوُدَ عليه السلام: انَّ اهْوَنَ ما انَا صانِعٌ بِعالِمٍ غَيْرِ عامِلٍ بِعِلْمِهِ اشَدُّ مِنْ سَبْعينَ عُقُوبَةً باطِنيَّةً انْ اخْرِجَ مِنْ قَلْبِهِ حَلاوَةَ ذِكْرى.

وَلَيْسَ الَى اللّهِ تَعالى طَريقٌ يُسْلَكُ الّا بِالْعِلْمُ، وَالْعِلْمُ زَيْنُ الْمَرءِ فِى الدُّنْيا وَسِياقُهُ الَى الجَنَّةِ وَبِهِ يَصِلُ الى رِضْوانِ اللّهِ تَعالى .

وَالْعالِمُ حَقَّاً هُوَ الَّذى يَنْطِقُ عَنْهُ اعْمالُهُ الصّالِحَةُ وَاوْرادُهُ الزّاكِيَةُ وَصَدَّقَهُ تَقْواهُ، لا لِسانُهُ وَمُناظَرَتُهُ وَمُعادَلَتُهُ وَتَصاوُلُهُ وَدَعْواهُ.

وَلَقَدْ كانَ يَطْلُبُ هذَا الْعِلْمَ فى غَيْرِ هذَا الزَّمانِ مَنْ كانَ فيهِ عَقْلٌ وَنُسُكٌ وَحَياءٌ وَخَشْيَةٌ وَانَا ارى طالِبَهُ الْيَوْمَ مَنْ لَيْسَ فيهِ مِنْ ذلِكَ شَىْ ءٌ.

وَالْمُعَلِّمُ يَحْتاجُ الى عَقْلٍ وَرِفْقٍ وَشَفَقَةٍ وَنُصْحٍ وَحِلْمٍ وَصَبْرٍ وَبَذْلٍ.

وَالْمُتَّعَلِّمُ يَحْتاجُ الى رَغْبَةٍ وَارادَةٍ وَفَراغٍ وَنُسُكٍ وَخَشْيَةٍ وَحِفْظٍ وَحَزْمٍ.

 [العلم اصل كل حال سنى و منتهى كل منزلة رفيعة، لذلك قال النبى صلى الله عليه و آله: طلب العلم فريضة على كل مسلم اى علم التقوى و اليقين ]

علم دين

در اين قسمت از دعا راهنمايى هاى سودمند و با منفعتى قرار دارد.

از متن روايت و جمله به جمله آن استفاده مى شود كه منظور از علم در اين روايت علم خاص است و آن علم دين و علم تقوا و يقين مى باشد كه بر تمام عباد حق به طور حتم واجب عينى است.

گرچه اسلام عزيز به هر عملى كه در جهت خدمت به انسان است اهميت داده، ولى اهتمام اسلام به علم دين كه در حقيقت علم تربيت است فوق العاده مى باشد.

در جلد اوّل اين كتاب به قسمتى از آيات و روايات باب علم و ارزش اين حقيقت كه نور خدا در قلوب بندگان است اشاره شد، تفصيل آيات باب علم و روايات فصل دانش را اگر خواستيد به كتاب پرقيمت «بحار الأنوار» جلد اول و «الكافى» جلد اوّل و «محجة البيضاء» جلد اوّل و «دانش مسلمين» نوشته محمد رضا حكيمى مراجعه كنيد و رنج و زحمات طالبان علم در اسلام و خدمات آنان را در كتب «اعيان الشيعة» و «الذريعة» شيخ آقا بزرگ و «شيعه و فنون اسلام» علّامه صدر ملاحظه كنيد.

من اگر بخواهم به تمام اين واقعيت ها در پرتو اين روايت اشاره كنم مثنوى هفتاد من كاغذ شود، از اين جهت به ترجمه مختصر روايت اكتفا كرده و مى گذرم و چون منظور علم در روايت علم دين است به محضر عزيزان عرضه مى دارم كه كليه مجلّدات «عرفان اسلامى» توضيح همين روايت شريفه است؛ چرا كه در صد باب كتاب «مصباح الشريعة» وجود مقدّس حضرت صادق عليه السلام به بسيارى از شؤون اخلاقى و عرفانى و عملى و تكاليف الهيه اشاره فرموده اند كه اگر كسى موفق به خواندن آن صد روايت و توضيحات اين فقير الى اللّه شود، در حقيقت در حدّى عالم به دين شده و از پى آن لازم و واجب است به عمل خالصانه نسبت به آن علم اقدام نمايد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

دانش، ريشه همه اوصاف پسنديده و مبدأ و منشأ هر كار خير و منتهاى هر درجه بلند و مقام عالى است.

هر كس علم ندارد نور و روشنايى ندارد و آن كس كه از دانش بى بهره است از علم خداپسندانه محروم است، جاهل را قيمتى نيست كه جاهل از درجه اعتبار ساقط و از نظر عمر و عمل بدون شك مغبون و مردود و از رحمت حضرت الهى در دو جهان محروم است.

علم به تقوا و يقين

حضرت رسالت پناه فرموده اند:

طلب دانش بر تمام مسلمانان خواه مرد و يا زن واجب است، مراد از اين علم، معرفت به تقوا و يقين است.

علّامه مجلسى در توضيح اين جمله مى گويد:

علم تقوا علم به اوامر و نواهى و تكاليف و مسؤوليّت هايى است كه دانستن و علم به آن، آدمى را از عذاب الهى مصون مى نمايد و علم يقين منظور علم به صفات حق و علم به آخرت و علم به تمام اصول دين و معارف محكم الهيه است «1».

 [وَقالَ صلى الله عليه و آله: اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّينِ وَهُوَ عِلْمُ مَعْرِفَةِ النَّفْسِ وَفيهِ مَعْرِفَةُ الرَّبِ ]

طلب علم

در زمينه اهميت طلب علم، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

علم را بخواهيد گرچه در چين باشد.

و اين كنايه از اين است كه در تحصيل علم دين عذر احدى در پيشگاه حضرت ربوبى مسموع نيست و دور بودن راه معلّم يا متعلّم به عنوان عذر پذيرفته نمى شود آن گاه حضرت مى فرمايد:

مراد از علم، معرفت خود است كه مقدّمه معرفت ربّ است.

[وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ ] «2».

و [نيز] در وجود شما [نشانه هايى است ] آيا نمى بينيد؟

تمام علوم در كلام امام صادق عليه السلام

سَمِعْتُ ابا عبداللّه يقول: وَجَدْتُ عِلْمَ النَّاسِ كُلَّهُ فِى أرْبَعٍ: اوَّلُها: انْ تَعْرِفَ رَبَّكَ، وَالثّانِى انْ تَعْرِفَ ما صَنَعَ بِك، وَالثّالِثُ انْ تَعْرِفَ ما ارادَ مِنْكَ، وَالرّابِعُ انْ تَعْرِفَ ما يُخْرِجُكَ مِنْ دينِكَ «3».

شنيدم امام صادق عليه السلام مى فرمود:

تمام علوم مردم در چهار چيز است:

1- خداشناسى

2- خودشناسى

3- وظيفه شناسى

4- خطرشناسى

آرى، چون خود را از نظر جسمى و روحى و عقلى و قلبى و ظاهرى و باطنى با كمك قرآن و روايات باب خلقت بشناسى، راه به خداشناسى پيدا كرده و حضرت دوست را از طريق معرفت به خود، خواهى يافت، آن گاه به پيشگاه مقدس آن جناب با كمال ذلّت و زارى مترنّم به اين غزل فيض خواهى شد.

 [قَالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ «4»]

شناخت نفس

امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند:

هركس خود را شناخت، خداى خود را شناخته است.

چرا كه هرگاه دانست كه بدن انسان با وجود ضعف و حقارتى كه دارد، محتاج به مدبّر و متصرّف است و بى وجود مدبّر و متصرّف كارهاى بدن صورت نمى گيرد، پس به اين واقعيت اقرار مى كند كه جهان هستى با وجود عظمت و جبروت كه مشتمل است بر مجردات و ماديات و مركبات و بسايط و علويات و سفليات و هركدام از اين ها مشتمل است بر اجناس متعدّده و انواع متشتّته و افراد مختلفه و هرشخصى از آن ها مشتمل بر لطايف صنع و عجايب فطرت، چگونه بى مدبّر و متصرف مى تواند باشد كه مدبّر و متصرّفى ندارد مگر ذات اقدس بارى تعالى كه جز او هم احاطه به كثرت موجودات و ظاهر و باطن عالم هستى ندارد.

[قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً] «5».

بگو: اگر دريا براى [نوشتن ] كلمات پروردگارم [كه مخلوقات او هستند] مركب شود، پيش از آن كه كلمات پروردگارم پايان يابد، يقيناً دريا پايان مى يابد، و اگرچه مانند آن دريا را به كمك بياوريم.

و چنان كه شخص واحد و بدن واحد، زياده از يك نَفْس نمى تواند داشت و تعدّد نفس در بدنِ واحد موجب اختلال بدن است، عالم نيز دو مدبّر و بيشتر نمى تواند داشت و گرنه به حكم:

[لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا] «6».

اگر در آسمان و زمين معبودانى جز خدا بود بى ترديد آن دو تباه مى شد.

فساد در نظام عالم علوى و سفلى راه مى يافت و از اين نظام عالى از نظم به در مى رفت و خيمه حيات ويران مى شد.

 [ثُمَّ عَلَيْكَ مِنَ الْعِلْمِ بِما لايَصِحُّ الْعَمَلُ الّا بِهِ وَهُوَ الْاخْلاصُ، قالَ النَّبىُّ صلى الله عليه و آله: نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ عِلْمٍ لايَنْفَعُ وَهُوَ الْعِلْمُ الَّذى يُضادُّ الْعَمَلَ بِالْاخْلاصِ. وَاعْلَمْ انَّ قَليلَ الْعِلْمِ يَحْتاجُ الى كَثيرِ الْعَمَلِ، لِانَّ عِلْمَ ساعَةٍ يُلْزِمُ صاحِبَهُ اسْتِعْمالَ طولِ الْعُمْرِ]

علم بى منفعت

امام صادق عليه السلام در دنباله روايت مى فرمايد:

چون علم به احكام شرع و معرفت نفس و معرفت حق پيدا كردى، لازم است بدانى كه هيچ عمل خواه واجب و خواه مستحب، بدون اخلاص به درجه سلامت نمى رسد و به حليه قبول در نمى آيد، رسول خدا صلى الله عليه و آله به پيشگاه حضرت بارى عرضه مى داشت: پناه به خدا مى برم از دانش بى منفعت، يعنى دانشى كه در آن عمل نباشد، يا عمل باشد ولى از اخلاص بهره اى نداشته و براى آن عمل از خلوص اثرى ديده نشود.

علم اندك مستلزم عمل بسيار است، چرا كه تحصيل يك مسئله يا بيشتر زياده از يك ساعت يا نيم ساعت نيست، ولى عملش مربوط به تمام عمر است؛ زيرا دانستن موجب تكليف و مكلّف تا آخر عمر مسئول عمل است.

 [قالَ عيسىَ بْنُ مَرْيَمَ عليه السلام: رَأَيْتُ حَجَراً مَكْتُوباً عَلَيْهِ: اقْلِبْنى فَقَلَبْتُهُ فَاذا عَلَيْهِ مِنْ باطِنِهِ مَكْتُوب: مَنْ لايَعْمَلُ بِما يَعْلَمُ مَشُومٌ عَلَيْهِ طَلَبُ ما لايَعْلَمُ وَمَرْدودٌ عَلَيْهِ ما عَمِلَ. اوْحَى اللّهُ الى داوُدَ عليه السلام: انَّ اهْوَنَ ما انَا صانِعٌ بِعالِمٍ غَيْرِ عامِلٍ بِعِلْمِهِ اشَدُّ مِنْ سَبْعينَ عُقُوبَةً باطِنيَّةً انْ اخْرِجَ مِنْ قَلْبِهِ حَلاوَةَ ذِكْرى ]

عيسى عليه السلام فرمود:

سنگى را ديدم كه روى آن نوشته بود: مرا برگردان، چون برگرداندم در باطن سنگ نوشته بود: هركه برآنچه دانسته عمل نكرد، طلب آنچه را نمى داند براى او شوم است و دنبال كردن علم براى او سودى ندارد كه زحمت تحصيل علم بى عمل مردود و بدون اجر و مزد است.

به داود خطاب شد:

آسان ترين عذابى كه بر عالم بى عمل روا مى دارم از هفتاد شكل عذاب باطنى سخت تر است و آن اين است كه شيرينى ياد خود را از او مى گيرم.

 [وَلَيْسَ الَى اللّهِ تَعالى طَريقٌ يُسْلَكُ الّا بِالْعِلْمُ، وَالْعِلْمُ زَيْنُ الْمَرءِ فِى الدُّنْيا وَسِياقُهُ الَى الجَنَّةِ وَبِهِ يَصِلُ الى رِضْوانِ اللّهِ تَعالى ]

تنها راه رسيدن به خدا علم و معرفت است، وقتى انسان با انبيا و ائمه و قرآن و معارف الهيه آشنا شود، اين آشنايى مورّث آشنايى با خدا و محرك عشق در قلب انسان نسبت به كمال مطلق است، علم زينت مرد در دنيا و رساننده عالم به بهشت و موجب تحصيل رضا و خشنودى خداست، البته همه اين محصولات نتيجه عمل به علم است.

[وَالْعالِمُ حَقَّاً هُوَ الَّذى يَنْطِقُ عَنْهُ اعْمالُهُ الصّالِحَةُ وَاوْرادُهُ الزّاكِيَةُ وَصَدَّقَهُ تَقْواهُ، لا لِسانُهُ وَمُناظَرَتُهُ وَمُعادَلَتُهُ وَتَصاوُلُهُ وَدَعْواهُ. وَلَقَدْ كانَ يَطْلُبُ هذَا الْعِلْمَ فى غَيْرِ هذَا الزَّمانِ مَنْ كانَ فيهِ عَقْلٌ وَنُسُكٌ وَحَياءٌ وَخَشْيَةٌ وَانَا ارى طالِبَهُ الْيَوْمَ مَنْ لَيْسَ فيهِ مِنْ ذلِكَ شَىْ ءٌ]

علم و عمل

عالم حقيقى و دانشمند واقعى كسى است كه كردارش به علم او گواهى دهد، عملش نيكو و شغلش پسنديده و محمود باشد، تقوا و پرهيزش از حرام و گناه باطنى و ظاهرى مصدِّق علم و معرفتش گردد.

نه اين كه زبان و گفتارش و مناظره و بحثش و در مناقشات علمى ديگران پريدنش و ادعاى ناخالصش گواه علم او گردد كه اين امور گواه ظلمت و تاريكى است نه شاهد نور و روشنايى!

امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

در گذشته از زمان، آنان كه آراسته به عقل و عبادت و حيا و خشيت بودند به دنبال علم دين مى رفتند، ولى در اين زمان طالبان علم از اين اوصاف حميده و صفات پسنديده خالى و عارى هستند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 2/ 32- 33، باب 9.

(2)- ذاريات (51): 21.

(3)- الكافى: 1/ 50، باب النوادر؛ الخصال: 1/ 239.

(4)- بحار الأنوار: 2/ 32، باب 9، حديث 22.

(5)- كهف (18): 109.

(6)- انبياء (21): 22.