1. علت ظهور بخل‏

هيچ انسانى بخيل به دنيا نمى آيد، بلكه در مسير زندگى دچار بخل مى شود. اين سفت يك بيمارى روانى است كه البته بى علاج نيست.

پيدايش اين خصلت در انسان امرى عارضى است و امر عارضى را مى شود از صفحه دل و باطن انسان پاك كرد، اما اگر اين بيمارى در وجود انسان باقى بماند و تا آخر عمر با وى همراه باشد، باب نجات تا ابد به روى او بسته خواهد شد؛ حال، اين بيمار هركس مى خواهد باشد.

دو آيه قرآن نيز مؤيد اين حقيقت هستند.

آن گونه كه از برخى آيات و روايات استفاده مى شود، گاهى اگر فقط يك «علت» در وجود انسان علاج نشود، او را محكوم به فنا خواهد ساخت و ساير اعمال او هم با وجود اين علت قدرت نجات او را نخواهند داشت. يكى از اين علت ها بخل است. اما به راستى، چه اتفاقى رخ مى دهد كه روح يك انسان به بخل ميل پيدا مى كند، ممسك مى شود و از خرج كردن دريغ مى كند و به قول قرآن كريم دچار كنزاندوزى و تكاثر مى شود و هم مسلك روحى و اخلاقى قارون مى گردد؟

شايد بسيارى از مردم تصور كنند قارون از قماش فرعونيان و شخصى بى دين و مشرك بوده، اما واقعيت جز اين است و قارون اين طور نبوده است. در احوال قارون نوشته اند 25 سال در ميان مردم و جوانان مصر قارى و معلم تورات بود و حلال و حرام تورات را به آنان مى آموخت؛ ولى با اين كه عالم به حقيقت بود، در مسائل مالى دچار انحراف و مبتلا به بيمارى بخل شد و همين خصلت او را به عذابى خفت بار دچار كرد و ساير اعمال نيكش هم توان نجاتش را نيافتند.

بايد اين تصور را از ذهن خودمان پاك كنيم كه اگر مكلفى به فرض گرفتار چهار بيمارى اخلاقى يا رفتارى است، نماز و روزه و گريه و حج و زيارتش عاقبت نجاتش خواهد داد. قرآن مجيد از بعضى بيمارى ها نظير بخل اسم مى برد كه اگر علاج نشوند، به تنهايى موجب هلاكت ابدى خواهند شد و ساير اعمال نيك انسان نيز قدرت نجات او را نخواهند داشت:

«فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون الذين هم يراؤون و يمنعون الماعون».

پس واى بر نمازگزاران كه از نمازشان غافل و نسبت به آن سهل انگارند.

همانان كه همواره ريا مى كنند و از [دادن ] وسايل و ابزار ضرورى زندگى [و زكات، هديه و صدقه به نيازمندان ] دريغ مى ورزند.

اين چند آيه درباره نمازگزار بخيل سخن مى گويند. نمازگزارى كه از حقيقت نماز غفلت دارد، مى گويد «الرحمن الرحيم»، اما خودش با افتادگان و تهيدستان در كمال بخل و بى رحمى رفتار مى كند. «ماعون» به معنى احسان است. اين شخص بيمارى منع كردن ماعون دارد، لذا از احسان مالى كه بايد صرف تهيدستان و نيازمندان شود، امتناع مى كند. بخيل است، بنابراين با اين كه يك عمر عبادت كرده، هنوز به خدا وصل نشده است. يك عمر نماز خوانده، ولى نمازش نماز نبوده و متصف به «تنهى عن الفحشاء و المنكر» نشده است.

بخل در رديف منكرات است، چنانچه قرآن و روايات نيز «منكر» و «معروف» را ضد همديگر معرفى مى كنند. نمازى كه نتوانسته صاحبش را از بخل نجات دهد، نماز حقيقى نبوده است. مخاطبان «فويل للمصلين» چنين نمازگزارانى هستند. البته، ممكن است نام اين عبادت به عنوان نماز، روزه، حج و ... در كارنامه اعمال فرد بخيل ثبت شده باشد، ولى آن قدر منكر بودن مرضى مانند بخل قوى و آن اندازه خشم خدا بر بخيل شديد است كه عباداتى مثل نماز و روزه و حج نمى توانند اسباب نجات صاحب خود را فراهم سازند.

بعضى ها تصورى نادرست از پروردگار دارند و مى گويند خدا آن قدر كريم و رحيم و غفور است كه اين اندك بخل يا ظلم يا ترك نماز مانع از اين نمى شود كه لطف و كرمش را شامل حال ما بكند. اتفاقا، شخصى به ابو ذر غفارى همين سخن را گفت. وقتى ابو ذر حقايق فرمان هاى خدا را بيان كرد، اين شخص به ابو ذر گفت:

«فأين رحمة اللّه؟»

ابو ذر، رحمت بى نهايت خدا چه مى شود؟ آيا اين رحمت شامل حال ما نمى شود؟ ابو ذر گفت: قرآن مجيد را بخوان، آن جا پروردگار عالم محل تجلى رحمت بى منتهايش را بيان كرده است:

«إنّ رحمة اللّه قريب من المحسنين».

يقينا رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است.

رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است، نه به بدكارانى كه زشتى ها و بيمارى هاى باطنشان تا دم مرگ ادامه پيدا كرده است:

«و ليست التوبه للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم الموت قال تبت الان».

و براى كسانى كه پيوسته كارهاى زشت مرتكب مى شوند، تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه كه تمام فرصت ها از دست رفته ] گويد: اكنون توبه كردم. و نيز براى آنان كه در حال كفر از دنيا مى روند، توبه نيست. اينانند كه عذابى دردناك براى آنان آماده كرده ايم.

كسى كه بيمارى هاى روحى و منكراتش تا برافتادن پرده قيامت ادامه پيدا كند و پس از مشاهده آثار عالم عقبى بگويد: خدايا، توبه كردم، توبه اش مقبول نخواهد بود؛ چون آن توبه توبه نيست؛  توبه يعنى علاج بيمارى ها و ريشه كن ساختن زشتى ها. اين تطهير بايد در وقت مناسب خود انجام شود. دم مردن كه وقت تصفيه باطن از پليدى ها و پاك شدن از زشتى ها نيست. اگر بنا بود خدا توبه هنگام مرگ را بپذيرد، توبه فرعون را قبول مى كرد كه وقتى ديد لحظاتى ديگر آب نيل او را فرا مى گيرد و كار از كار گذشته است، از صميم دل فرياد زد:

«و جاوزنا ببنى إسرائيل البحر فأتبعهم فرعون و جنوده بغيا و عدوا حتى إذا أدركه الغرق قال آمنت أنه لا إله إلا الذى آمنت به بنو إسرائيل و أنا من المسلمين».

و بنى اسرائيل را از دريا گذرانديم، پس فرعون و لشكريانش آنان را از روى ستم و تجاوز دنبال كردند تا هنگامى كه بلاى غرق شدن، او را فروگرفت، گفت: ايمان آوردم كه هيچ معبودى جز همان كه بنى اسرائيل به او ايمان آوردند، نيست و من از تسليم شدگان [در برابر فرمان هاى حق ] هستم.

اگر خدا اين توبه و انابه را پذيرفته بود، به موج آب مى فرمود: كنار رو! او اكنون ديگر از بندگان صالح من است، ولى قرآن مجيد مى فرمايد: