ابر رقيق سايه انداز و نعمت ماده اى شيرين شبيه ترنجبين و سلوى كه پرنده اى با گوشت لذيذ است سه نعمتى است كه خداى مهربان با عطاى آنها بر بنى اسرائيل منت نهاد و مايه آرامش آنان در چهل سال زندگى در صحراى سينا بود.
علت سرگردانى و بقاى سال ها طولانى در صحراى سينا اين بود كه بنى اسرائيل پس از عبور داده شدن از دريا و نجات از دو حادثه گوساله پرستى و صاعقه از جانب موسى فرمان يافتند وارد بيت المقدس شوند و با عمالقه كه گروهى كفرپيشه و ستمكار بودند بجنگند، ولى آنان در پاسخ موسى گفتند:
إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِيها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ:
ما هرگز وارد آنجا نخواهيم شد، پس تو و پروردگارت برويد و با آنان بجنگيد كه ما تا پايان كار در همين مكان نشسته ايم!
كلام فوق العاده بى ادبانه اين ملت را خطاب به موسى دقت كنيد: «تو و پروردگارت» گويا حضرت رب العزه را پروردگار خود نميدانستند و از مالكيت و ربوبيت او بيرون ميزيستند، راست بهتآور است كه انسان در همه امورش از آثار ربوبيت حق بهرهمند باشد ولى او را ربّ و مالك خود نداند!!
موسى كه از اين پاسخ، قلبش به شدت آزرده شده بود، و به آزار جانكاه و دردآورى گرفتار آمده بود به درگاه حضرت حق عرضه داشت:
قالَ رَبِّ إِنِّي لا أَمْلِكُ إِلَّا نَفْسِي وَ أَخِي فَافْرُقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ:
پروردگارا من جز بر خود و برادرم تسلطى ندارم، پس ميان ما و اين گروه نافرمان و بدكار جدائى اندازد.
خداوند باز همانند كيفر دادن به جرم گوساله پرستى، و كيفر دادن به درخواست رؤيت به جرم اين نافرمانى هم آنان را جريمه كرد و فرمود:
فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ:
اين سرزمين مقدس به كيفر نافرمانى از فرمان حق تا چهل سال بر آنان حرام شد، در طول اين مدت در سرزمين سينا سرگردان خواهند بود پس بر اين گروه نافرمان و بدكار غمگين مباش.
بنى اسرائيل كه از گرماى بيابان سينا و در مضيقه قرار گرفتن نسبت به غذا به جان آمدند به موسى متوسل شدند و بازارى و خوارى از او خواستند به حالشان ترحم آورد.
حضرت حق كه مهلت دادن به گناهكار سنت و روش اوست و نيز به درخواست عبد صالحش ابرى را كه مانع از نفوذ حرارت و از نمونه سحاب ثقال و باران زا نبود، و رطوبتى معتدل همراه خود داشت و به تعبير قرآن «غمام» كه ابرى رقيق و داراى آن اوصاف است بر سر آنان سايبان قرار داد كه تا زمانى كه در آن بيابان گرمازا سرگردان اند در سايه لطف او از گزند حرارت زياد و گرماى طاقت فرسا در امان باشند، اين چنين ابرى آن هم با توجه به جمله ظَلَّلْنا كه از ماده تظليل و از باب تفعيل است و دلالت بر مبالغه و كثرت را مى رساند براى آنان به عنوان سايبان گسترده و پيوسته مقرر مى گردد تا منّتى ديگر از جانب حضرت ارحم الراحمين به سوى آنان باشد.
قرطبى در كتاب الجامع الاحكام القرآن براى منّ معانى متعددى ذكر مى كند از جمله: آنچه را خداوند بدون به كار رفتن رنج و زحمت به بنده اش عطا مى نمايد، و بنى اسرائيل در آن بيابان در آن مدت طولانى از جمله نعمت هائى كه بى زحمت رنج از حضرت حق دريافت كرد ندنبا؟ به نظر اكثر مفسران ماده اى شيرين شبيه ترنجبين بود و مرغى كه از آن به عنوان مرغ سمانى ياد شده كه در زبان تركى بلدرچين و در فرهنگ خراسانيان كرك ناميده شده، و بنا به گفته بسيارى از مفسران پرنده اى است از گنجشك بزرگ تر و از كبوتر كوچك تر به شكل مرغ سمانى.
در هر صورت بنى اسرائيل چهل سال به كيفر نافرمانى از موسى، و توهين به او و به حضرت رب در بيابان سينا سرگردان بودند، و بنا بر مهلت حق به گناهكار و دعاى موسى و خلاصه باز هم لطف و رحمت حضرت رب زندگى را در سايه سه نعمت ديگر مانند سايه غمام و ماده اى شيرين هم چون عسل و پرنده اى چون مرغ سمانى گذراندند، نسبت به دو نعمت من و سلوى هم به آنان فرمان داده شده كه از اين دو نعمت پاكيزه به اندازه بخوريد و از زياده روى و اسراف بپرهيزيد و از آنها ذخيره نكنيد كه خبيث و آلوده و فاسد مى گردد و نهايتاً خوردنش حرام مى شود، ولى اين قوم لجوج باز هم از فرمان حق سرپيچى كردند، در خوردن اسراف ورزيدند. و دو ماده پاكيزه را كه طاقت ماندن در طولانى مدت نداشت و فاسد شدنى بود ذخيره كردند و از ذخيره فاسد شده و خبيث كه خوردنش در فرهنگ حق حرام است خوردند و به اين صورت با محروم كردن خود از شهرنشينى و نظم و انضباط در طول چهل سال و اسراف در خوردن و شكستن ممنوعيت ذخيره كردن من و سلوى بر ضد خود من به ستم مستمر و پيوسته دادند، در صورتى كه به خيال باطلشان گمان مى كردند كه به ما ستم ورزيدند وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ.
اين بخش از آيه دلالت دارد كه سود طاعت و زيان معصيت بازگشت به مطيع و عاصى دارد و ساحت كبريا و ذات مقدسى كه غنى و بى نياز است هيچ نفعى از طاعت مطيعان نمى برد و عصيان عاصيان كمترين زيانى به آن قدرت بى نهايت و آن وجود شكست ناپذير نمى رساند.
با توجه به اين كه ساحت مقدس حق از ظلم كردن و مورد ظلم واقع شدن مبراست معماى وَ ما ظَلَمُونا را چگونه بايد حل كرد؟
در ذيل آيه روايتى بسيار مهم از حضرت موسى بن جعفر به اين مضمون نقل شده است:
«ان الله اعز و امنع من ان يظلم او ينسب نفسه الى الظلم و لكنه خلطنا بنفسه فجعل ظلمنا ظلمه و ولايتنا ولايته ثم انزل بذلك قرآناً على نبيه فقال: و ما ظلمونا و لكن كانوا انفسهم يظلمون قال الراوى قلت: هذا تنزيل؟ قال نعم:» «1»
خداوند قويتر و شكست ناپذيرتر از اين است كه بر او ستم شود و يا خود را مظلوم معرفى كند ولى در اين زمينه ما را از خود محسوب داشته و ستم بر ما را ستم بر خود و ولايت ما را ولايت خود قرار داده است سپس قرآنى بدين ترتيب بر پيامبر خود نازل كرده و فرموده:
وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ.
راوى مى گويد: عرض كردم اين تنزيل است فرمود آرى
الميزان در ذيل اين روايت مى گويد: اين كه حضرت مى فرمايد خدا منيع تر از آن است كه بر او ستم شود ناظر به جمله وَ ما ظَلَمُونا است، و اين كه مى فرمايد ما را از خود محسوب داشته يعنى ما سلسله ائمه و اوصيا و انبيا را از خود محسوب كرده است و اين كه راوى مى گويد عرض كردم اين تنزيل است فرمود آرى، جهتش اين است كه نفى كردن مطلبى از شخص يا چيزى در اين گونه موارد در صورتى صحيح است كه لااقل احتمال اثبات آن مطلب در ميان باشد لذا هرگز نمى گوئيم ديوار نمى بيند يا مظلوم واقع نمى شود، چون جاى احتمال آن نيست روى اين جهت نفى وقوع ستم بر خدا صحيح نيست چون كسى احتمال چنين چيزى را نمى دهد تا نفى كند مگر اين كه پاى نكته مزبور به ميان آيد و گفته شود خداوند در اينجا خود و اوليائش را يكى حساب كرده و منظورش نفى ستم از آنها است وَ ما ظَلَمُونا در آيه يعنى بنى اسرائيل به موسى و هارون و پيامبران پس از آن دو ظلم نكردند بلكه پيوسته به خود ستم ورزيدند و آثار اين ستم كه محروميت از نعمت هاى حق در دنيا و دچار شدن به عذاب ابد قيامت است گريبانگير خود آنان است.
در پايان شرح و توضيح آيه 57 توجه به دو نكته بسيار مهم لازم است: يكى اين كه از دو بار عَلَيْكُمُ و جمله كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ استفاده مى شود كه خطاب آيه شريفه به يهود زمان پيامبر است در صورتى كه آنان شايد صحراى سينا و من و سلوى را به عمر خود نديده بودند، و ديگر اين كه از ما ظَلَمُونا به بعد بازگشت از خطاب به غيبت است.
شايد نكته عدول از خطاب به مخاطب و بيان وضع ستم كار به صورت غائبانه «وماظلمونا» اشاره به اين داشته باشد كه خيانت هاى عظيم شما به مردم و عصيان هاى سنگين شما به ويژه در امور معنوى از قبيل تحريف تورات، و انكار نبوت پيامبر، و نپذيرفتن قرآن مجيد اقتضا مى كند كه شايسته خطاب حق نباشيد.
و نكته خطابات جملات اول آيه كه همه متوجه يهود زمان پيامبر است: ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ، أَنْزَلْنا عَلَيْكُمُ، كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ اعلان به اين حقيقت باشد كه اينان هم در روش و منش مانند اسلافشان بنى اسرائيل هاى زمان موسى هستند: اول اين كه در مسئله توحيد انحراف در عقيده دارند دوم راضى به كردار گذشتگان از خود مى باشند سوم خدا را شبيه مخلوق محدود و مجسم مى دانند، چهارم به نزول تورات از جانب خدا شك و ترديد دارند، پنچم براى موسى بن عمران به عنوان رسول الهى احترام قائل نيستند و در حقيقت بايد گفت: اينان مصداق اين دو روايت هستند كه از رسول خدا و على (ع) نقل شده:
«من تشبه بقوم فهو منهم:»
كسى كه خود را به قومى شبيه كند از آنان است
«الراضى بفعل قوم كالداخل فيه معهم:»
خوشنود به كردار قومى مانند اين است كه با آنان در آن كار همراه بوده است.
منبع : پایگاه عرفان
