مقامات حضرت محمد(ص) در قرآن

 پیامبر(ص) همانند خداوند غیرقابل شناخت کامل و توصیف است؛ چرا که وی مظهر اکمل و اتم خداوندی است؛ اما این بدان معنا نیست که پیامبر(ص) دور از دسترس باشد؛ زیرا در این صورت نمی تواند اسوه و سرمشق بشریت باشد. بنابراین هر دو حکم تعطیل و تشبیه درباره پیامبر(ص) نیز باطل است. چرا که آن حضرت(ص) فی الجمله قابل شناخت و توصیف می باشد و تعطیل در شناخت نسبت به او راه ندارد؛ چنان که همانند خداوند نمی توان برای او همانندی آورد؛ چرا که تشبیه کسی به او نیز امری مردود است. البته امیرمؤمنان علی(ع) به تعبیر خداوند در قرآن، نفس و جان (آل عمران، آیه۶۱) و باطن و بخشی از هستی پیامبر(ص) است و به تعبیر خود پیامبر(ص) هر دو نوری یکتا و یگانه هستند و هر حکمی که درباره پیامبر(ص) می شود درباره امیرمؤمنان علی(ع) نیز می شود و نمی توان او را شبه یا شبیه پیامبر(ص) دانست؛ چرا که بخشی از وجود هر چیزی، شبیه آن چیز خوانده نمی شود، بلکه عین و نفس همان چیز است.
در عین حال برخی از امور، موضوعات و مقامات ظاهری وجود دارد که به عنوان اختصاصات ظاهر مطرح می باشد که از آن جمله می توان به رسالت و همسر و مانند آن اشاره کرد؛ زیرا جهان مادی اقتضائاتی دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت، ولی هرگز در تحلیل و تبیین ها، جهان مادی و مظاهر آن چنان اصالتی ندارد که بتوان آن را معیار دوگانگی دانست؛ از این رو حکم قرآنی درباره پیامبر(ص) و امیرمؤمنان(ع) در بسیاری از مسایل یکی است و تفاوتی میان آن دو قایل نمی شود. بر این اساس هرگاه سخن از مقامات محمدی است به جز در بخش ظاهری و مؤثر، مقامات علوی نیز مراد می باشد.
نویسنده در این مطلب بر آن است تا نگاهی به مقامات محمدی بر اساس آموزه های قرآنی داشته باشد و جایگاه محمد(ص) و علی(ع) و به تبع آن انوار چهارده معصوم(ع) را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
● مقام مظهریت مطلق محمدی
بی گمان شناخت خداوند، شناختی است که از طریق پیامبر(ص) به دست می آید؛ زیرا همه پیامبران که از آن ها به عناوینی چون مخلصان یعنی خالص شدگان خداوندی یاد می شود، تحت سایه ولایت مظهر مطلق الهی یعنی پیامبر(ص) هستند و شناخت آنان برگرفته از شناخت آن حضرت(ص) است؛ چنان که رسالت ایشان به تبع رسالت پیامبر(ص) می باشد؛ هر چند که در مرتبت دنیوی، آنان تقدم داشتند، ولی همگی مأمور پیامبر(ص) بودند تا اسلام محمدی(ص) را تبلیغ کنند.
از این رو تنها مجرای شناخت، همان حقیقت محمدی(ص) است و کسی را نرسد که از راه دیگری به حقیقت خداوندی و اسماء و صفاتش علم و آگاهی یابد.
پیامبر(ص) بارها خود درباره تقدم منزلت و رتبه وجودی اش می فرمود که «اول ما خلق الله نوری؛ نخستین چیزی که خداوند خلق کرد نور من بود.» حضرت همچنین در خصوص تقدم در مقاماتی چون مقام نبوت بر همه پیامبران از جمله حضرت آدم(ع) می فرماید: «کنت نبیا و الادم بین الماء و الطین؛ من نبی بودم در حالی که آدم بین آب و گل بود.» (بدیع الزمان فروزانفر؛ احادیث مثنوی؛ ص۱۰۲) البته از این عبارت می توان این معنا را نیز فهمید که انتخاب پیامبر(ص) پیش از خلقت و آفرینش حضرت آدم(ع) مانند نبوت آدم و دیگر پیامبران در برنامه خداوندی بوده است و تنها زمان تحقق و وقوع آن نیازمند تحقق شرایطی از جمله خلقت و آفرینش آدم و مانند آن بوده است.
به هر حال، هیچ شکی نیست که پیامبر(ص) به صراحت از تقدم رتبه وجودی و منزلت خویش بارها به اشکال گوناگون سخن گفته است. ایشان ضمن این که نور خویش را اولین مخلوق می شمارد، در همان حال در عبارتی دیگر می فرماید: اول ما خلق الله العقل؛ اول مخلوق الهی عقل است.
این بدان معنا خواهد بود که عقل و نور محمدی نمی تواند دو چیز باشد، بلکه عقل و نور یکی است و اولین مخلوق همان حقیقت نوری و عقلی آن حضرت(ص) است. (بدیع الزمان فروزانفر؛ احادیث مثنوی، ص .۲۰۲ و نیز خواجه محمد پارسا؛ شرح فصوص الحکم؛ ص ۵۰۵؛ نیز ن. ک. به: موسی اکرمی؛ رساله از ابن عربی تا عراقی؛ به پاس کنگره بزرگداشت فخرالدین عراقی؛ اراک؛ اردیبهشت ۷۴).

در فلسفه و عرفان نظری اسلامی این معنا به اثبات رسیده است که صادر نخست یا همان مظهر نخست، مظهری کامل و تمام است و از آن جایی که در میان آفریده های الهی کسی به شرافت پیامبر(ص) نمی رسد، می بایست ایشان همان صادر و یا مظهر نخست باشد.
این معنا به شکلی دیگر در آموزه های قرآنی در هنگام بحث از مساله دایره دوری وجود بیان شده است؛ چرا که مقتضای دایره وجودی از اویی به سوی اویی، مسیر دایره نزولی و صعودی یکی است؛ یعنی هر چیزی که از همان جا صادر یا ظهور یافته دوباره از همان چیز یا مسیر باز می گردد. خداوند در آیاتی در تفسیر موضوع «انالله و اناالیه راجعون» به این نکته توجه می دهد که بازگشت، تنها از صراط مستقیم امکان پذیر است که در روایات پیامبر(ص) و علی(ع) معرفی شده است و بارها از انوار معصومان(ع) روایت شده که فرمودند: انا الصراط المستقیم یا نحن الصراط المستقیم، من یا ما همان راه راست الهی هستیم که مسیر مراجعت و بازگشت است.
این که خداوند منتهای سیر هر وجودی را رب و پروردگار پیامبر(ص) معرفی می کند و می فرماید: «و ان الی ربک المنتهی؛ انتهای سیر هر چیزی به سوی پرودگار توست». (نجم، آیه ۴۲) به این معناست که آغاز سیر در دایره وجودی نیز رب پیامبر(ص) بوده است.
بر این اساس، رجعت و بازگشت تنها از مسیر رب و پروردگار حقیقت محمدی(ص) شدنی است. از این رو خداوند به صراحت می فرماید: «ان الی ربک الرجعی؛ بازگشت و رجعت به سوی پروردگار توست». (علق، آیه۸)
این بدان معناست که همه هستی به سوی حقیقت محمدی(ص) باز می گردد و از این مسیر رجعت به منتهای سیر خود می رسد.
در مقام رسالت و اموری چون نبوت و حقیقت دین نیز همین معنا و حکم جریان می یابد؛ چرا که اسلام، چیزی جز حقیقت ارایه شده از سوی حقیقت محمدی نیست و همه پیامبران، رسول حقیقت محمدی برای ابلاغ اسلام محمدی بودند. از این رو خداوند به صراحت اعلام می دارد که جز اسلام دینی پذیرفته نیست: و من یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فی الاخره من الخاسرین؛ و هر که دین و آیینی جز اسلام بجوید و بخواهد و به آن دل بندد، هرگز از او پذیرفته نخواهد شد. (آل عمران، آیه ۵۸) پیامبران دیگر نیز همین معنا را تبلیغ و بیان می کردند و به صراحت می فرمودند: «انا اول المسلمین (انعام، آیه ۱۶۳)، چنان که حضرت ابراهیم(ع) می فرمود. این در حالی است که از نظر ذاتی و اولیت حقیقی، تنها پیامبر(ص) و نفس و جانش امیرمومنان علی(ع) اول مسلم و مومن بودند؛ چرا که نخستین ظهور و مظهر الهی می باشند و لذا پیامبر(ص) در بیان حقیقت اولیت در اسلام و ایمان می فرماید: «یا علی انت اول المسلمین اسلاما و اولی المومنین ایمانا، ای علی! تو اولین در اسلام و ایمان هستی.»
پیامبر(ص) هر چند به ظاهر در رسالت، آخرین رسول است، ولی در حقیقت به سبب مظهریت مطلق از خداوند و اول مظهر بودن، اول رسول نیز بوده است و همه پیامبران، در حقیقت رسول رسول الله(ص) بودند. از این رو همگان به اسلام دعوت می کردند و تصدیق گر ایشان و بشارت گوی آن حضرت(ص) بودند؛ چنان که آن حضرت گواه و شاهد بر همه پیامبرانی است که خودشان شاهدان امت خویش هستند: «فکیف اذا جئنا من کل امه بشهید و جئنا بک علی هولاء شهیدا؛ حال آنها چگونه خواهد بود و در آن روز که برای هر امتی گواهی بر اعمالشان می طلبیم و تو را گواه و شاهد آنان قرار خواهیم داد». (نساء، آیه ۱۴) از این رو از حقیقت محمدی(ص) به عنوان شاهد شاهدان و گواه گواهان یاد می شود.
به هرحال، مقامات پیامبری(ص) بسیار رفیع و بلند است؛ چرا که وی در سیر نزولی و صعودی در منتهایی قرار دارد که از آن به مقام عمائیه یاد می شود و در آموزه های قرآنی از آن به «مقام تدلی» و «قاب قوسین او ادنی» تعبیر شده است. (نجم، آیات ۸ و ۹) این بدان معناست که هر چیزی مخلوق و آفریده و صنعت حقیقت محمدی به عنوان مظهر اتم و اکمل و نخست الهی است؛ نحن صنایع ربنا و الناس بعد صنایع لنا» (نهج البلاغه، نامه ۸۲، نامه به معاویه)
● مقامات دنیوی و اخروی پیامبر(ص)
۱) تسلیم
خداوند در آیاتی بسیار، مقاماتی را برای پیامبر(ص) در دنیا و آخرت بیان می کند که از جمله می توان به مقام تسلیم در برابر خداوند اشاره کرد. آن حضرت(ع) از چنان مرتبه ای از تسلیم محض برخوردار بوده است که خداوند خود، او را به این مقام می ستاید. (آل عمران، آیه ۰۲ و انعام، آیات ۴۱ و ۱۷ و ۳۶۱)
۲) رسالت و نبوت
مقام رسالت و نبوت از دیگر مقامات حقیقت محمدی است که پیش از این بخشی از آن مطرح شده و به همان اندازه در این جا بسنده می شود. (بقره، آیات ۱۰۱ و ۹۱۱ و ۱۵۱ و آیات دیگر قرآن) مقام رضا از دیگر مقامات حقیقت محمدی(ص) است. این مقام در گرو صبر، تسبیح و تحمید مدام پروردگاری است که در آیه ۰۳۱ سوره طه برای پیامبر(ص) اثبات شده است.

۳) شفاعت
مقام شفاعت از دیگر مقامات رسول الله است که در آیه ۹۷ خداوند به آن اشاره کرده و می فرماید که این مقام از طریق تهجد و نافله شب برای مردمان دیگر قابل دسترسی است. با این تفاوت که شفاعت پیامبر(ص) شفاعت مطلقی است که برتر و گسترده تر از آن نمی توان تصور کرد. (تفسیر نورالثقلین، ج ۳، ص ۱۱۲، حدیث ۲۰۴) خداوند در آیه ۵ سوره ضحی به پیامبر(ص) وعده داده که در این مقام چنان به وی اجازه شفاعت داده می شود که آن حضرت(ع) راضی و خشنود شود.(بحارالانوار، ج ۸، ص ۷۵، حدیث ۲۷ و نیز مجمع البیان، ج ۹ و ۰۱، ص ۵۶۷)
۴) عصمت مطلق
مقام عصمت مطلق نیز از دیگر مقامات پیامبر(ص) است که در آیاتی از جمله آیه ۳۴۱ سوره بقره بیان شده است؛ چرا که شهادتی که از سوی خداوند در روز قیامت اقامه می شود می بایست به گونه ای باشد که هیچ مناقشه ای در آن نباشد و این خود، گواهی بر عصمت الهی آن حضرت(ص) دارد که هیچ گونه دروغ و اشتباه، سهو، گزاف و خطایی در آن راه نخواهد یافت.(المیزان، ج ۲۱، ص ۳۲۳)
همچنین خداوند در آیه ۲۳ و ۲۳۱ سوره آل عمران و آیات دیگر بر وجوب مطلق اطاعت از آن حضرت(ص) تاکید کرده و اطاعت از وی را اطاعت خویش برمی شمارد. این بدان معناست که ایشان از عصمت مطلق و کامل برخوردار است؛ چرا که اگر این چنین نبود می بایست اطاعت را مقید می کرد؛ درحالی که اطاعت پیامبر(ص) را همانند اطاعت خویش، مطلق و بدون هیچ گونه قید و شرطی آورده است، این نحوه بیان خود به خود دلالت بر این معنا دارد که عصمت ایشان مطلق و کامل است و ایشان از هرگونه خطا و اشتباه و سهو و مانند آن در امان است، وگرنه چنین فرمانی جایز نیست. (المیزان، ج ۵، ص ۹۸۳)
از ابن تیمیه نقل می شود که در انکار روایت غدیر بویژه نسبت به بخش دوم آن، که پیامبر(ص) می فرماید: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؛ خداوندا هر که او را دوست می دارد و ولایت و حکومت و حکمش را می پذیرد دوست بدار و ولی خود بدان و دشمن بدار هرکه او را دشمن دارد»، گفته است که این بخش را نمی توانیم بپذیریم، زیرا این عبارت بیانگر عصمت است و اطاعت او عین اطاعت پیامبر(ص) و خدا دانسته شده است. از این رو نمی توانم بپذیرم که چنین عصمت و اطاعتی برای علی(ع) گفته شده باشد.
۵) قضاوت
از مقامات دنیوی و آخروی آن حضرت(ع) قضاوت و داوری است که به دو شکل داوری در موضوعات دنیوی (نساء آیات ۵۴ و ۵۰۱ و مائده، آیات ۲۴ و ۳۴) و قضاوت و داوری در آخرت به شکل قسیم النار والجنه برای آن حضرت(ص) اثبات شده است. خداوند در سوره اعراف به صراحت می فرماید که آن حضرت(ص) و انوار معصومان(ع) در قیامت بر اعراف قرارمی گیرند و به داوری و قضاوت می پردازند و بهشت و دوزخ انس و جن را مشخص می کنند.
۶) ولایت
از دیگر مقامات دنیوی و اخروی پیامبر(ص) می توان به ولایت اشاره کرد. ولایت و امامت بر خلاف خلافت، اختصاص به دنیا ندارد و با برپایی قیامت، ولایت و امامت پایان نمی پذیرد، هرچند امر خلافت الهی مختص به دنیاست.
این ولایت از آن حقیقت محمدی(ص) است و لذا خداوند آن را برای دیگر معصومان(ع) نیز اثبات کرده و می فرماید: انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون؛ ولی شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند: همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. (مائده، آیه ۵۵)
بنابراین برای رسیدن به مقام ولایت الله، باید از ولایت حقیقت محمدی(ص) گذشت. و من یتول الله و رسوله والذین آمنوا فان حزب الله هم الغالبون؛ چرا که هرگونه تولی دیگران به معنای تولی طاغوت و خروج از حزب الله به حزب شیطان، مردود می باشد. (مائده، آیه۶۵ و آیات دیگر)
خداوند می فرماید که ولایت حقیقت محمدی(ص) بر همه ولایت ها حاکمیت و حکومت دارد و کسی نمی تواند با توجه به ولایت خدا و حقیقت محمدی بر جان و مال و عرض خویش، سخنی از ولایت طبیعی خود بر این امور کند. از این رو به صراحت می فرماید: النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم (احزاب آیه۶) چرا که ولایت محمدی(ص) ولایتی همانند ولایت خالق است که ولایت مالکانه مطلق است.
۷) عبودیت
ازدیگر مقامات بلند و رفیع پیامبر و حقیقت محمدی(ص) باید به مقام عبودیت ایشان اشاره کرد که خداوند ایشان را فراتر از عبدالله و مظهر کمال تمامی اسماء و صفات بارز الهی، مظهر عبده یعنی مظهر اسما و صفات غیبی نیز برمی شمارد که اگر نگوییم شامل اسم مستأثر نیز می شود ولی دست کم بسیاری از صفات غیبی را دربرمی گیرد که هنوز مظاهر شهودی نیافته است. به سخن دیگر، چون حقیقت محمدی در مقام تدلی او ادنی، در مقام عمائیه است دربردارنده مظهریت غیبی الهی نیز می باشد تا ظهور اول در غیب و ظهور نیز همانند اظهارکننده خود باشد.
خداوند بارها حقیقت محمدی را به عبده و عبدنا و مانند آن می ستاید که از جمله می توان به آیاتی چون آیه ۱ سوره اسراء و کهف و نیز ۳۲ سوره بقره به عنوان نمونه اشاره کرد.
پیامبر(ص) در مظهریت، به تمام و کامل است و چون حقیقت محمدی با نفس و باطن خود می باشد، براین اساس می توان حکم مشابهی برای باطن وی یعنی انوار معصومان نیز کرد و گفت که آنان نیز در مقام مظهریت مطلق هستند.
بی گمان بیان این مطلب درباره حقیقت محمدی از آن روست تا با تدبر در این آیات و روایات ضمن شناخت حقیقت هستی و قطع و یقین به این حقیقت، زمینه تاثرپذیری و عاطفی و احساسی پدید آید و با ایجاد محبت نسبت به این حقیقت، ایمان و باور و عقیده در دل، زنده و باور شود و اجازه دهد تا ایمان ما را به اطاعت محض و ولایت مطلق ایشان رهنمون گرداند؛ چرا که ایمان چیزی جز حب نیست و اگر کسی به این محبت نرسد هرگز مفهوم اطاعت و ولایت و مانند آن را درک نخواهدکرد و درمسیر شدن های کمالی درست قرار نخواهدگرفت و به سرمقصد منزل به جذبه عشق محمدی گام برنخواهد داشت. از این رو خداوند به مؤمنان متاله خواه فرمان می دهد که اگر می خواهند محبوب خداوند شوند از محبت و اطاعت حقیقت محمدی اشباع شوند: «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله؛ بگو اگر خدارا دوست دارید از من پیروی کنید تا محبوب خداوند شوید. (آل عمران، آیه۱۳)
باشد با این شناخت به سوی حقیقت محمدی و علوی رفته و اطاعت و ولایت عاشقانه و محبانه خویش را ابراز و اظهار نماییم و متاله و خدایی شویم.