توجه در كلام گهربار ائمه عليهم السلام كه برخواسته از قلوب نورانى و خالى از غفلت و گمراهى است ، موجب روشنى قلوب زنگار گرفته و پى بردن به حقايق هستى است . در ميان كلمات مقدسه اى كه آن اولياى عظام در جهت برطرف كردن حجاب غفلت از قلوب آدميان فرموده اند ، كلام حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در جواب سائلى كه تقاضاى موعظه از حضرتش را مى نمايد از جايگاه خاصى برخوردار است ، تا آنجا كه گردآورنده كتاب پر قيمت « نهج البلاغة » مرحوم سيد رضى اعلى اللّه مقامه نسبت به اين گفتار حضرت مى گويد : اگر در « نهج البلاغة » به غير از اين موعظه سودمند و حكمت عالى و روشنگر هر روشن خواه و عبرت هر ناظر انديشمند ، نبود ، براى بيدارى همگان كافى بود . امام عليه السلام فرمود : از آن هايى نباش كه آخرتِ آباد و عيش عالى فردا را بدون عمل بخواهند و با آرزوهاى طولانى ، اميد توبه داشته باشند ، چون درباره دنيا سخن گويند ، گويى از بهترين زاهدانند ، اما در عمل به دنيا آن ها را بهترين خواهان برنامه هاى مادّى مى بينى ! هرچه از دنيا به دستشان آيد سير نمى شوند و اگر در حدّ لازم به آنان برسد قناعت نمى ورزند . از شكر آنچه به آنان داده شده عاجزند و نسبت به آنچه مانده براى بدست آوردنش در تكاپو و كوششند . ديگران را نهى از بدى ها مى كنند ، اما خود از منكرات كناره گيرى ندارند ؛ امر به خوبى ها دارند ، اما خودشان اهل عمل نيستند . نيكان را دوست دارند ، ولى به نيكى آنان آراسته نيستند و نسبت به گنهكاران كينه دارند ، ولى خودشان از آنانند . به خاطر گناه زياد از مردن ناراحتند ، اما در عين حال مقيم كوى معصيتند ! چون مريض شوند ، به بدرفتارى هاى خود در روزگار سلامتى پشيمان شوند ، ولى پس از عافيت يافتن خود را مأمون از عذاب فردا مى بينند ! چون به نعمت و سلامت و عافيت دست يابند اعجاب به نفس و خودبينى پيدا كرده ، اما به محض مريض شدن و مبتلا شدن به آزمايش هاى الهى نااميد مى شوند . اگر به بلا دچار شوند ، چون يك فرد بيچاره بى نوا به دعا برخيزند و به هنگامى كه توانگر گردند مغرور مى شوند . به طور قطع مى داند كه سعادت در زهد و شرف و كرامت و عبادت و فضيلت است ، ولى خود را وادار به كسب اين حقايق نمى كند ، اما در برخورد به لذّات امروز و عيش و نوش زود گذر ، تسليم شده گرچه باعث هلاكت گردد .چون گناه كمى از ديگرى ببيند ، به او اعلام وحشت مى كند كه آه ! با اين گناه در قيامت چه مى كنى ؟ ولى با اين كه خودش غرق در گناهان زيادى است و عمل نيكش نسبت به معصيتش كم است به نجات خود اميدوار است . چون توانگر شود و مالى بدست آرد ، به مرز كفر كشيده شود و به نعمت مغرور گردد ، ولى به وقت از دست رفتن نعمت نااميد شده و ضعف و سستى بر او چيره گردد . در عمل به فرمان هاى حق كوتاهى كند و كوشش در خواسته هاى نامشروعش را از حد بگذراند ، چون ميدان شهوتى برايش فراهم گردد ، به سرعت در آن وارد شده و براى توبه از گناه ، امروز و فردا كند .اگر محنت و بلايى رخ دهد ، براى خلاص از آن صبر و استقامت نكند . بهترين مطالب عبرت آموز را مى گويد ، ولى خود عبرت نمى گيرد . به بهترين وجه مردم را موعظه مى كند ، اما خود از موعظه اثر برنمى دارد ! به گفتار حق و كلام نيك مسلّط است ، ولى در عمل كم قدرت و ناتوان . امور فانى و از دست رفتنى را به هر قيمتى كه شده مى خواهد ، امّا نسبت به آخرت ابدى و اعمال صالحه مسامحه كار است . عالى ترين برنامه هاى الهى را كه غنيمت خردمندان است ضرر دانسته و شهوات و بدكردارى ها را غنيمت و منفعت مى داند !!
از مرگ مى ترسد ، ولى براى حفظ فرصت ها و جلوگيرى از انقضاى مهلت ها عجله نمى كند .
آنچه از معصيت خود كم مى داند ، براى ديگران زياد به حساب مى آورد و آنچه از طاعت ديگران كم مى داند ، براى خود فراوان حساب مى كند . به مردم نسبت به اعمالشان طعنه مى زند ، ولى نسبت به خود توجهى ندارد . لغو با ثروتمندان برايش محبوب تر از ذكر با فقرا است .
به نفع خودش به ضرر ديگران حكم مى كند ، ولى به نفع ديگران به ضرر خود حكم نمى نمايد . ديگرى را هدايت مى كند ، ولى خود را به گمراهى مى كشد . مى خواهد كه ديگران از او پيروى كنند ، ولى خودش نسبت به مردم نافرمان است .
علاقه دارد ديگران نسبت به او به وعده هايشان عمل كنند ، ولى خود وفاى به عهد نمى كند . از ترس مردم براى غير خدا خوب عمل مى كند ، امّا در ميان خلق ازخداى خود نمى ترسد . آنجا كه بايد براى خدا به مردم نفع برساند نمى رساند و آنجا كه بايد از زيان زدن به مردم به خاطر خدا بگريزد نمى گريزد !! آرى ، بهتر از اين امكان معرفى چهره غافل براى احدى وجود ندارد و اين اميرالمؤمنين عليه السلام درياى موّاج علم الهى است كه به طور كامل ، غافلان را معرفى فرموده است .
در اين باب روايات متعددى در آثار اسلامى به چشم مى خورد كه به بعضى از روايات اشاره مى شود :
قالَ الصَّادِقُ عليه السلام : إِنْ كانَ الشَّيْطانُ عَدُوّاً فَالْغَفْلَةُ لِماذا وَإِنْ كانَ الْمَوْتُ حَقّاً فَالْفَرَحُ لِماذا.
اگر شيطان ، يك دشمن ( شناخته شده است ) ، پس غفلت ( شما از واقعيت ها و حقايق ) براى چيست و اگر مرگ ( براى شما يك مسئله ) حتمى است ، پس خوشحالى ( شما از آنچه نبايد نسبت به آن خوشحال شويد ) چه علّت دارد ؟
رُوىَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرى فى حَديثٍ أَنَّ أَميرَالْمُؤْمِنينَ عليه السلام دَخَلَ سُوقَ الْبَصْرَةِ ، فَنَظَرَ إِلَى النَّاسِ يَبيعُونَ وَيَشْتَرونَ ، فَبَكا بُكاءً شَديداً ، ثُمَّ قالَ : يا عَبيدَ الدُّنْيا وَعُمّالَ أَهْلِها ! إِذا كُنْتُمْ بِالنَّهارِ تَحْلِفُونَ وَبِاللَّيْلِ فى فراشِكُمْ تَنامُونَ وَفى خِلالِ ذلِكَ عَنِ الاْخِرَةِ تَغْفُلُونَ ، فَمَتى تَجَهَّزُونَ الزَّادَ وَتَفَكَّرُونَ فى الْمَعادِ .
از حسن بصرى در حديثى روايت شده : اميرالمؤمنين عليه السلام وارد بازار بصره شد و ديد مردم مشغول خريد و فروشند ، پس به شدّت گريست ، سپس گفت : اى بندگان دنيا و عمله هاى دنياپرستان ، روز خود را كه به خريد و فروش تمام مى كنيد و شب را در رختخواب به صبح مى رسانيد و در خلال اين امور از آخرت غافل هستيد ، پس چه وقت براى آخرت زاد و توشه برمى داريد و كى به فكر معاد مى افتيد ؟!
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام : مَنْ غَفَلَ غَرَّتْهُ الأَمانِىُّ وَأَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ إِذَ انْكَشَفَ الْغِطا وَبَدا لَهُ مِنَ اللّهِ مالَمْ يَكُنْ يَحْتَسِبُ.
حضرت امام على عليه السلام فرمود : آدم غافل مغرور آرزوها مى شود و پس از آشكار شدن قيامت دچار حسرت مى گردد و چيزهايى كه به حساب نمى آورد برايش ظاهر مى شود كه در پرونده او به حساب آمده .
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَغْفَلَ النَّاسِ مَنْ لَمْ يَتَّعِظْ بِتَغَيُّرِ الدُّنْيا مِنْ حالٍ إِلى حالٍ. رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : غافل ترين مردم كسى است كه از دگرگونى هاى دنيا پند نگيرد . قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وَأَمَّا عَلامَةُ الغافِلِ فَأَرْبَعَةٌ : العَمى ، وَالسَّهْوُ ، وَاللَّهْوُ ، وَالنِّسْيانُ .
پيامبر بزرگ صلى الله عليه و آله فرمود : نشانه غافل چهار چيز است : كوردلى ، اشتباه كارى ، بازيگرى ، فراموشى از حق .
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان
