سلام داد و خود را به پاى اشتر انداخت و بوسيد ، اشتر او را از روى پايش برداشت و گفت : چه مى‏كنى ؟ ! گفت : عذر عمل زشتى كه از من سر زد ، از تو مى‏خواهم ! اشتر فرمود : بر تو هيچ گناهى نيست ، به خدا سوگند من به مسجد آمده‏ام كه براى تو درخواست آمرزش نمايم¹ .

سلمان و ابودرداء

سلمان و ابودرداء از طريق مايه ايمانى ، دو يار و دوستدار يكديگر بودند . سلمان روزى به ديدار ابودرداء رفت ، همسر ابودرداء را بسيار ساده‏پوش و دور از زينت زنان و به صورتى خيلى عادى و معمولى ديد ، به او گفت : اين چه وضعى است كه خود را در آن قرار داده‏اى ؟ پاسخ داد : برادرت ابودرداء خود را از همه امور دنيايى بى‏نياز حس مى‏كند و گويا احتياجى به هيچ امرى از امور دنيا ندارد .

هنگامى كه ابودرداء وارد خانه شد به سلمان خوش آمد گفت و غذايى نزد او نهاد ، سلمان به او گفت : اى ابودرداء ! تو هم از اين غذا بخور ، ابودرداء گفت : من روزه‏ام . سلمان گفت : تو را سوگند مى‏دهم كه از اين غذا بخور ، زيرا تا تو دست به غذا نبرى من لقمه‏اى از آن نخواهم خورد ، در هر صورت سلمان شب را نزد ابودرداء ماند ، مشاهده كرد با فرا رسيدن شب ابودرداء براى عبادت آماده شد ، سلمان او را نگه داشت و به او گفت :

اى ابودرداء ! براى پروردگارت بر تو حقى است و براى بدنت نيز بر تو حقى است و براى خانواده‏ات هم چنان بر تو حقى است ، در ايام معينى روزه بگير و ديگر ايام را بخور و نماز بگذار ، به بستر خواب و استراحت هم برو و حق هر صاحب حقى را نيز ادا كن ، اين بى‏ميلى به غذا و بى‏توجهى به همسرت و هزينه نكردن عشق و محبّت به او امرى ناپسند و عملى نامشروع و روشى غير متعارف و كارى دور از اخلاق انسانى است .

ابودرداء پس از اين جريان خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله رسيد و پيامبر را از برخورد و گفتار سلمان خبر داد ، نهايتاً پيامبر هم به همان صورتى كه سلمان ابودرداء را هدايت كرده بود ، او را راهنمايى فرمود² .

اوج عشق به ديگران

صفوان بن يحيى از اصحاب حضرت امام موسى بن جعفر و حضرت امام رضا و حضرت امام جواد قدس سرهما بود . رجال حديث درباره او نوشته‏اند : نزد حضرت امام رضا عليه السلام از منزلت والايى برخوردار بود ، از حضرت امام رضا و حضرت امام جواد قدس سرهما در همه أمور وكالت داشت ، در ميان اهل زمانش از همه عابدتر و موفق‏تر بود ، در زهد و بندگى خدا مقامى بالا داشت ، در سفر حج يكى از همسايگان كوفه‏اش پولى به او داد كه آن را به زن و فرزندش برساند ، به او گفت : صبر كن تا بروم و برگردم ، اگر زمينه بود آن را مى‏پذيرم و به زن و فرزندت مى‏رسانم .

نزد شتردارى كه شتر كرايه كرده بود رفت و به او گفت : اين مقدار به بار من اضافه مى‏شود اگر راضى هستى بپذيرم ؟ !

با دو دوستش عبداللّه‏ بن جندب و على بن نعمان كه شريك كسبى‏اش بودند ، در بيت اللّه‏ قرار گذاردند كه هر كدام از دنيا رفتند ، ديگرى به اندازه عمر او به جاى او نماز و روزه و زكات ادا كند !

دو نفر شريك و دوستش پس از او مردند ، صفوان شبانه روز صد و پنجاه ركعت نماز مى‏خواند ، هفده ركعت واجب و بقيه نافله ، يك بخش از نماز را براى خود مى‏خواند و دو بخش ديگر را براى دو شريكش ، و در سال سه زكات مى‏پرداخت : يكى براى خودش و دو سهم براى دو شريكش و اين غير از مالى بود كه از طرف آنان به اهل استحقاق مى‏پرداخت³ .راستى محبّت به ديگران و عشق و محبّت چيزى جز شعاع ايمان و اخلاق و انسانيّت نيست كه فقط از افق وجود تربيت‏شدگان مكتب وحى طلوع مى‏كند و ديگران را از آن بى‏نصيب و سهمى نيست .

مهرورزى فيلسوف بزرگ حاجى سبزوارى

زمستان بسيار سردى بود هواى سبزوار كه شهرى در دل كوير است ، به شدت تحت تأثير سرما بود و در آن هواى سرد زمستانى برف هم به تدريج از آسمان به سوى زمين سرازير مى‏شد ، حاج ملاّ هادى سبزوارى آن حكيم عارف و فيلسوف آراسته به حقايق و معارف به شاگردان حوزه درسش كه تعداد قابل توجهى بودند فرمود : اگر برف سنگين باريد و سبب زحمت بود درس فردا تعطيل است .

دانشجويان مقيم در مدرسه هنگامى كه براى نماز شب و تهجد و مناجات و نماز صبح برخاستند مشاهده كردند برف بسيار سنگينى روى زمين نشسته و قطعاً كلاس درس تشكيل نخواهد شد ولى حاجى برابر وقت هر روز به درس آمد ، دانشجويان هم با ديدن حاجى به سالن تدريس آمدند و به محضر آن حكيم عارف عرض كردند : شما ديروز فرموديد اگر برف سنگين بود درس تعطيل است ، چه شد در اين سرماى سخت و برف سنگين به درس آمديد ؟ !

فرمود : در اطاق خانه نشسته بودم از بيرون صداى چارپايانى چون گاو و استر و الاغ شنيدم كه صاحبانشان آنان را براى كار به دنبال خود مى‏برند ، به خود گفتم : اين حيوانات در اين هواى سرد و برف سنگين تنبه تعطيلى كار ندادند ما كه اشرف مخلوقاتيم به چه سبب تعليم و تعلّم را تطعيل كنيم ؟ براى اين كه شما عزيزانم از درس محروم نشويد و عمرتان ضايع نگردد به درس آمدم .

آرى ؛ محبّت و دل‏سوزى معلّمى آگاه و عارفى بينا و حكيمى با كرامت نسبت به شاگردانش اجازه نداد كه سود علمى‏اش را از شاگردانش دريغ ورزد و زمينه ضايع شدن عمرشان را با تعطيل كردن درس فراهم سازد .

كاسب مهرورز بازار كرمان

سال 1365 هجرى شمسى به دعوت اهل دلى به مدت ده شب در كرمان جهت تبليغ دين و بيان حلال و حرم خدا بر اساس آيات قرآن مجيد و فرهنگ اهل بيت قدس سرهما رفته بودم .

شبى با آن اهل دل پس از پايان جلسه به خانه مى‏رفتم ، در مسير راه در يكى از خيابان‏هاى كرمان باغ زيبايى كه ساختمانى بر اساس معمارى ايرانى اسلامى در آن بود نظرم را جلب كرد ، از او پرسيدم : اين باغ كه داراى ساختمانى جالب توجه است متعلّق به كيست ؟ پاسخ داد : اين باغ و ساختمانش داستان بسيار جالبى دارد كه شنيدنى است ، سپس برايم نقل كرد كه نزديك به صد سال پيش كاسبى از بازاريان كرمان اول غروب در حالى كه هواى سرد زمستانى بر شهر كويرى كرمان مسلّط بود ، مغازهاش را تعطيل و به سوى خانه‏اش حركت مى‏كند ، هنگامى كه از بازار قديمى و سرپوشيده كرمان بيرون مى‏آيد در ميدان جلوى بازار در حالى كه از رفت و آمد خبرى نبود ، نوجوانى را در حدود ده سالهمشاهد مى‏كند كه با يك پيراهن روى سكّويى در ميدان نشسته و از سرما مى‏لرزد ! او بر اساس ايمان و مسئوليت شرعى ، بى‏تفاوت گذشتن از كنار آن نوجوان را روا نمى‏بيند ، با مهربانى و خوشرويى به آن نوجوان مى‏گويد : من يتيم هستم و كسى را ندارم كه از من سرپرستى كند ، تنها پناه من مادرم بود كه پس از مرگ پدرم به خانه شوهر رفت در حالى كه شوهرش با او شرط گذاشت كه من همراه او نباشم ، از ناچارى در اين ابتداى زمستان بيرون مانده‏ام و نمى‏دانم آينده‏ام چه خواهد شد ؟

آن مرد با محبّت دلسوز ، نوجوان را به خانه خود مى‏برد و آن شب را پدرانه از او پرستارى مى‏كند و در ضمن پرستارى ، با خود حديث نفس نموده كه كه من اين مال و ثروت جمع شده و اندوخته و پس‏انداز را چرا در راه خدا هزينه نكنم و از اين راه به آبادى آخرتم برنخيزم ؟

فرداى آن شب اين باغ را خريد و ساختمان را مجهز به تجهيزات آن روز در آن بنا كرد و آن نوجوان و يتيمان بى‏سرپرست شهر را همراه معلّمان و پرستارانى دلسوز در آن گرد آورد و مخارج مادى و معنوى آنان را به عهده گرفت تا اين كه هر يك از يتيمان پس از تحصيل و ورود به اجتماع ، منبعى از خير و بركت براى ديگر يتيمان و بى‏سرپرستان شهر شدند .

اين نكته را نبايد از نظر دور داشت كه اين محبّت و دل سوزى و مهرورزى و عشق به ديگران كه در قلب آن كاسب كرمانى موج مى‏زد ، ريشه در ايمان به خدا و يقين به قيامت دارد و شعاعى و شعله‏اى و قبسى از رحمت رحيميّه حضرت حق است كه از افق قلب اهل ايمان طلوع مى‏كند و به فضاى سرد و سرمازده بى‏نوايان و تهى‏دستان و يتيمانو مشكل داران ، گرمى و حرارت مى‏بخشد .

اين گونه رحمت و شفقت در قلب مردم بى‏ايمان و بى‏توجه به آخرت و لائيك و منقطع از حقايق ، وجود ندارد ، چنين مردمانى در ظاهر كار ، لبخندى به روى يكديگر مى‏زنند و نسبت به هم اظهار محبّت مى‏كنند در حالى كه در باطن ، موافق و دوست يكديگر نيستند و زمانى كه اقتضا كند به روى هم اسلحه مى‏كشند و هيتلروار در ميان ملت‏ها حمّام خون به راه مى‏اندازند ، چنان كه قرآن مجيد مى‏فرمايد :

الاْءَخِلاَّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِينَ ⁴.

در آن روز دوستان دشمن يكديگرند مگر پرهيزكاران .

اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد :

إنّ أطيبَ شَى‏ءٍ فِى الجَنَّةِ وَأَلَذُّهُ ، حُبُّ اللّه‏ِ وَالحُبُّ فِى اللّه‏ِ وَالحَمدُ للّه‏ِِ ⁵ . پاكيزه‏ترين و لذيذترين حقيقت در بهشت ، عشق به خدا و عشق به ديگران به خاطر خدا و سپاس و حمد براى خداست .

بنابراين به دوستى و محبّت بى‏دينان و اهل كفر و شرك و پيمان‏ها و قراردادهايشان هيچ اعتمادى نيست ، به اين خاطر قرآن مجيد از دوستى و رابطه با آنان نهى مى‏كند و پيمان‏هاى آنان را مورد اعتماد نمى‏داند ، آنجا كه مى‏فرمايد :

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ . . . ⁶.

اى اهل ايمان ! يهود و نصارى را سرپرستان و دوستان خود مگيريد . . .

. . . فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لاَأَيْمَانَ لَهُمْ ⁷.

. . . با پيشوايان كفر بجنگيد كه آنان را [ نسبت به پيمان‏هايشان ] هيچ تعهدى نيست . . .

مهر و محبّت مرا پايبند مسجد كرد

در سنين هفت يا هشت سالگى بودم كه پس از شنيدن اذان صبح هواى رفتن به مسجد براى خواندن نماز به سرم زد .

هنگامى كه به مسجد نزديك محل سكونتم رفتم ديدم مردمى مشتاق براى خواندن نماز صبح به جماعت گرد آمده‏اند ، من هم چون ديگران در صف جماعت قرار گرفتم ، نماز با اقتدا به عالم مسجد به پايان رسيد ، پيرمردى كه نزديك هشتاد سال از عمرش مى‏گذشت با من به عادت مسجديان مصافحه كرد و از نامم پرسيد گفتم : نامم حسين است ، به خاطر نماز و نامم مرا به شدت تشويق كرد و مورد مهر و محبّت و نوازش قرار داد و با زبانى نرم و پرجاذبه براى نماز صبح آينده دعوت شدم .

وقتى به خانه آمدم و نشانه‏هاى آن پيرمرد با محبّت را براى پدرم گفتم وى را شناخت ، از اوصاف او برايم سخن گفت و وى را مردى مؤمن و امين مردم و پرجاذبه معرفى كرد ، محبّت و مهر و نوازش و برخورد او ، مرا به شدت علاقه‏مند به مسجد و نماز جماعت كرد ، اكنون كه اين سطور را مى‏نويسم نزديك پنجاه سال است از آن برخورد سپرى شده ، هنوز شيرينى آن برخورد را احساس مى‏كنم و بخشى از پايبندى خود به مسجد و نماز و قرار گرفتنم در گروه مؤمنان و مصون ماندنم از مفاسد را مديون موج محبّت و مهربانى آن پير روشن‏ضمير مى‏دانم .

من ساليان است در جستجوى چنان انسان‏هاى والا و بيدار و بامحبتم ولى با كمال تأسف هرچه مى‏گردم كم‏تر مى‏يابم و شگفت آن كه روز به روز عدد اينگونه چهره‏هاى پاك و برجسته كه از ايمان بالايى برخوردار باشند و موج محبتشان به همه برسد ، كم و كم‏تر مى‏شود و از آن مى‏ترسم كه روزى بر اين جامعه برسد كه جامعه از وجود اين منابع پرخير و پرمحبّت محروم شود و همه انگشت حسرت به دندان بگزند و با سوز دل بگويند :

خدمتى شگفت‏آور و دلسوزانه

روزى در تهران به محضر عالمى آگاه و دانشمندى بصير كه داراى خدماتى بسيار پر ارزش به اسلام و مردم مسلمان بود مشرف شدم ، او در آن روز ، سنين نود سالگى را سپرى مى‏كرد و در آن سنين عاشقانه و مشتاقانه به خدمات ارزنده‏اش ادامه مى‏داد و از پاى نمى‏نشست .

وجودش گنجينه‏اى از تجربيات ، مشاهدات و حوادثى بود كه در دوران عمرش افتاده بود و خود در پاره‏اى از آن حوادث حضور داشت .

مجلس مفيد ، بيان گرم و آموزنده ، كلام موزون و سنجيده ، از خصوصيات و ويژگى‏هاى او بود .

از لطف و محبتش نصيب داشتم و مرا در هر بار كه به زيارتش مى‏رفتم مورد تفقد قرار مى‏داد .

آن جناب مى‏فرمود : در ايام جنگ جهانى اول در بازار تهران مردى طلافروش بود كه از امكانات مالى قابل توجهى برخوردار بود ، او مورد اعتماد بازاريان قرار داشت و كار خيرى نبود مگر اين كه با مال خود در آن شركت مى‏كرد و در اين زمينه از عشقى فراوان و شوقى بى‏كران برخوردار بود .

بر خود مقرر و حتم كرده بود كه آفتاب روز غروب نكند مگر اين كه چند كار خير و لااقل يك كار خير انجام دهد . او هر روز از مغازه بيرون مى‏رفت و براى گره گشودن از كار مردم قدم خالصانه برمى‏داشت و هر چهره غصه‏دارى را مى‏ديد براى حل كار او اقدام مى‏كرد .

يكى از روزها كه مانند هر روز شوق انجام كار خير و گشودن گره از كار دردمندان را داشت ، بى‏نصيب ماند ؛ دردى جانكاه تمام وجودش را فرا گرفت ، غصه و اندوهى كمرشكن به او حمله‏ور شد ، روز به غروب نزديك مى‏شد و او هنوز اميد داشت كار خيرى انجام دهد ولى انجام كار خير پيش نيامد ، آفتاب به چاه غروب فرود مى‏شد و او با دلى پر از اندوه و قلبى دردمند از اين كه توفيق كار خيرى نيافت به خانه رفت .

همسر مهربانش برايش غذا گذاشت ولى او از خوردن غذا به خاطر اين كه هيچ ميلى به غذا نداشت امتناع نمود ، به همسرش گفت : امروز يكى از بدترين و ظلمانى‏ترين روزهاى من بود زيرا حضرت حق به من نظر لطف و مرحمت نداشت و از كار خير بى‏نصيبم گذاشت و توفيق خدمت به بندگانش را رفيق راهم نكرد .

با دلى پر غصه به بستر رفت ولى تا نيمه شب خوابش نبرد و به ناچار از بستر كناره گرفت و به قصد بيرون رفتن از خانه و يافتن كار خير در تاريكى‏هاى شب و خلوت شهر آماده گشت .

به همسرش گفت : دلم آرام ندارد ، باطنم غرق رنج و اندوه است ، برايم قرارى برقرار نيست ، چون شبگردان بيدار در خيابان‏ها و كوچه‏ها و محلات همچون چرخ مى‏چرخم شايد حضرت دوست نظر عنايت كند و كار خيرى نصيبم نمايد و از اين تنگناى روحى و خلأ معنوى نجاتم بخشد .

با تكيه بر لطف حق از خانه بيرون رفت و كوچه به كوچه و خيابان به خيابان و محل به محل تا نزديكى سحر قدم زد و نهايتاً در دل تاريك شب در محله‏اى از محلات جوانى را در سنين بيست سالگى ديد كه سر به ديوار گذاشته و آرام آرام زمزمه مى‏كند و اشك مى‏ريزد .

نزد جوان رفت و سبب گريه و زمزمه‏اش را پرسيد ، جوان هنگامى كه چهره الهى آن مرد را ديد كه آثار سجده و عبادت و پاكى و طهارت و درستى و صداقت از آن پيداست به خاطر شرم و حيا از گفتن دردش خوددارى كرد .

آن منبع مهر و مهرورزى و لطف و دل سوزى به او گفت : بيدارى شب من و بيرون آمدنم از خانه و اين محل و آن محل گشتنم به خاطر توست ، دست از تو نمى‏كشم تا دردت را به من بگويى و از گرفتارى و مشكلت با من سخن آغاز كنى .

جوان گريان چون اصرار و پافشارى او را در بيان درد و گرفتارى ديد به او گفت : اين مكان و اين محل جاى زنان بدكاره شهر است ، من اواسط روز جهت انجام كارى مثبت از اين محل بدون اين كه بدانم چه محلى است عبور مى‏كردم ديدم دخترى را از شهرى ديگر كه فكر مى‏كنم هنوز دامنش به اين گناه آلوده نشده تحويل اين خانه دادند ، من با ديدن دختردلباخته او شدم و مهر و محبتش سراپايم را فرا گرفت ، اول شب به اين خانه مراجعه كردم ، صاحب اين خانه زنى است كه خود از بدكاران بوده ولى به خاطر مسن شدن به عنوان خانم رئيس ، كارگردان معاصى و گناهان ديگران است و دختران و زنان جوان را در اختيار هرزه‏هاى شهر و مريدان شيطان مى‏گذارد ، از او خواستم آن دختر را رها كند تا من با او در عين تهى‏دستى و فقر ازدواج كنم ولى او با خشم و غضب مرا از خانه راند اما من به سبب دلبستگى به دختر از اين جا نرفتم ، از ابتدا شب تا الآن سر به ديوار گذاشته و از شدت اندوه اشك مى‏بارم و بر وضع آن دختر به شدت غصه مى‏خورم ! !

آن چهره ملكوتى و منبع نور و معنويت درِ خانه آن زن را زد و وى را از خواب گران كه از پى خستگى معصيت او را فرا گرفته بود بيدار كرد و با او درباره آن دختر گفتگو نمود ، زن به قول خودش به دليل اين كه براى تصرف آن دختر پول سنگينى داده بود از سپردن آن دختر به آن انسان والا امتناع داشت ولى آن مرد دلسوز و مهربان و منجى دردمندان و مشكل‏گشاى مستمندان با پرداخت پول سنگين به صورت نقد ، آن دختر را از چنگال آن عفريته نجات داد و همراه خود با آن جوان به خانه برد .

او در آن لحظه كه پروردگار چنين لطفى ويژه در حق او نموده بود از خوشحالى در پوست خود نمى‏گنجيد ، به همسرش گفت : براى مدتى محدود تعاليم دين را به اين دختر بياموز ، من هم اين جوان را به عنوان شاگرد مغازه خود به مغازه مى‏برم و به تدريج تعاليم اسلام را به او مى‏آموزم ، پس از دو سه ماه كه براى هر دو از نظر شرعى و عرفى زمينهازدواج فراهم گشت ، هر دو را به گردونه ازدواج مى‏سپارم و زندگى خوشى را براى آنان آماده مى‏كنم .

دختر در دامن تربيت اسلامى همسر آن مرد الهى قرار گرفت ، جوان كه جوانى امين و درستكار بود در آغوش مهر و محبّت و دل سوزى آن مرد سر سپرد و پس از مدتى عروسى هر دوى آنان با هزينه آن انسان والا در خانه خودش انجام گرفت و ساليانى چند نزد آن مرد ، روزگار به خوشى و سلامت سپرى كردند و سرمايه‏اى قابل توجه از راه كسب مشروع نصيب آن زن و شوهر شد .

روزى جوان ، نزد آن مرد به سخن نشست ، به او گفت : اى پدر مهربان و دلسوز ! و اى نجات‏بخش من و همسرم ! من متولد منطقه منجيل در مسير جاده شهر رشت هستم و در آن جا اقوامى دارم ، خود و همسرم علاقه داريم از تهران رخت بسته به ديار خود رويم و بقيه عمر را در آن جا به دعاگويى شما مشغول باشيم .

آن انسان والا كه دوست نداشت آزادى مشروع كسى را محدود كند با همه دلبستگى و علاقه‏اى كه به خاطر مايه ايمانى‏اش به آن دو نفر داشت و دورى آن دو را برنمى‏تافت ، تن به پذيرش اين پيشنهاد داد و زمينه رفتن هر دو را به منجيل فراهم ساخت .

آن دو به منجيل رفتند و گاهى به وسيله پست كه در آن روز بسيار محدود و خبردهى‏اش طولانى بود از وضع خود به آن چهره پرفروغ خبر مى‏دادند .

چند سالى از اين ماجرا گذشت و در حاليكه تنها ارتباط ميان آن زن و شوهر و آن منبع كرامت نامه بود ، سفرى به سوى رشت براى آن دوبزرگوار پيش آمد ، سفرى كه مصادف با پايان جنگ اول جهانى بود و آوارگانى از جنگ در مناطق شمالى كشور با انواعى از گرفتارى‏ها و به ويژه فقر و تهيدستى اسكان گرفته بودند .

آن انسان والا يكى دو ساعت مانده به غروب وارد منجيل شد ، تراكمى از جمعيت كنار مغازه‏هاى نانوايى ديد ، سبب كثرت جمعيت را جنب مغازه‏هاى نانوايى پرسيد ، گفتند : كمبود گندم و آرد مردم را براى تهيه نان دچار مشكل كرده است ، پرسيد : تاجر گندم در اين منطقه كيست ؟ نشانى و آدرس تاجر را در اختيارش گذاردند ، به سوى خانه تاجر روان شد ، در زد ، خادم تاجر در را باز كرد ، به او گفت : مى‏خواهم صاحب خانه را ببينم ، خادم به صاحب خانه گفت : مردى متين و باادب كه آثار بزرگى از صورت او پيداست ، شما را مى‏طلبد ، تاجر هنگامى كه از در خانه بيرون آمد ، منجى خود و همسرش را ديد ، از شوق ناله زد و اشك عاشقانه ريخت ، همسرش نيز با شنيدن صداى ناله شوهر از خانه بيرون شد ، او هم با ديدن آن پدر مهربان با صدايى بلند گريه عاشقانه كرد ، او را به درون خانه دعوت كردند ، پاسخ داد : من قدم در اين خانه نمى‏گذارم تا مشكل نان مردم و به ويژه آوارگان و درماندگان حل نشود .

تاجر بى‏درنگ نانوايان را خواست و هرچه آرد در انبار داشت مجانى تحويل آنان داد تا پس از پختن نان و كم كردن حق الزحمه خود ، آن را به ارزان‏ترين قيمت در اختيار مردم بگذارند ، ساعتى از غروب نگذشته بود كه تخت نانوايى‏ها پر از نان بود ولى مشترى نداشت .

آن مرد الهى و چهره ملكوتى با اعمال پر ارزش و بركات پرقيمت وجودش ثابت كرد كه اينگونه مهرورزى و هزينه كردن عشق و محبّتبراى ديگران ريشه در ايمان به خدا و قيامت دارد و بلكه اين محبّت از شرايط ايمان است . چنان‏كه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله در چند روايت و بلكه در رواياتى فراوان به اين حقيقت اشاره فرموده است⁹ .

آثار و عكس‏العمل اعمال

از حقايقى كه تجربه حيات انسان ثابت كرده است و آيات قرآن و روايات اهل بيت قدس سرهما هم آن را جزء مسلّمات غير قابل ترديد مى‏داند ، عكس‏العمل دنيايى و آخرتى نسبت به هر عمل ظاهرى و باطنى است .

بدون شك اگر عمل انسان چه كوچك و چه بزرگ مثبت باشد ، عكس‏العمل و پاسخ آن نيز مثبت است و اگر عمل منفى باشد عكس‏العمل و پاسخ آن منفى است مگر اين كه آن عمل منفى را توبه واقعى از عهده انسان برطرف كند و جاى پايى از آن برجاى نماند .

در اين زمينه در ادبيات پارسى قطعه‏اى جالب بر اساس اين حقيقت كه در تاريخ تحقق يافته ، سروده شده كه ثبتش در اين دفتر خالى از لطف نيست ،

از جمله حالات باطنى و حقايق معنوى كه در همه انسان‏ها به صورت مايه فطرى و سرمايه معنوى قرار داده شده و راه هزينه آن هم از سوى آفريننده آن و فرستادگانش تعيين گشته ، حالت مهر و محبّت و عاطفه و علاقه است كه اهل دل مى‏گويند : وقتى اين حالت كامل گردد و اوج يابد تبديل به عشق مى‏شود .

عشق و محبّت اگر در مسير مثبت هزينه شود ، عكس‏العمل نيز مثبت و در آخرت به صورت پاداش پر ارزش ابدى است و اگر منفى و شيطانى مصرف گردد عكس‏العملش نيز منفى و در آخرت به شكل كيفر ابدى و آتش دوزخ است . اين حقيقتى است كه قرآن مجيد و روايات ، ناطق به آن هستند و در زندگى اقوام و ملت‏ها و خانواده‏ها و افراد هم به اثبات رسيده است .

عكس‏العمل هر عملى در دايره هستى به طور مستقيم به صاحب عمل مى‏رسد و در اين برنامه هيچ اشتباهى وجود ندارد ،

وَأَن لَّيْسَ لِلاْءِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى ¹¹.

و اين كه براى انسان جز آنچه تلاش كرده [ هيچ نصيب و بهره‏اى ] نيست .

. . . وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى . . . ¹².

. . . و هيچ سنگين بارى بار گناه ديگرى را بر نمى‏دارد . . .

1 ـ « حكى أنَّ مالكا الأشتر رضي الله عنه كان مُجتازاً بسوق الكوفَةِ وَ عَلَيه قَميصٌ خام وَ عمامة مِنْهُ فرآه بعض السوقة فازدرى بزيه فرماه ببندقة تهاونا به فمضى و لم يلتفت فقيل له ويلك أتدرى بمن رميت فقال : لا فقيل له هذا مالك صاحب أميرالمؤمنين عليه السلام فارتعد الرجل و مضى إليه ليعتذر منه فرآه و قد دخل مسجدا و هو قائم يصلى فلما انفتل أكب الرجل على قدميه يقبلهما فقال : ما هذا الأمر فقال : أعتذر إليك مما صنعت فقال: لا بأس عليك فو اللّه‏ ما دخلت المسجد إلا لأستغفرن لك». مجموعة ورام: 1/2.

2 ـ « قيل إنَّ سَلمان رضي الله عنه جاء زائِراً لأبى الدَّرداء فرأى أم أبى الدرداء مُبتَذِلَة فقال : ما شأنُكِ قالَت : إنَّ أخاكَ لَيْسَ لَهُ حاجَة فى شَى‏ء مِن أمْرِ الدُّنيا قال : فَلَما جاء أبو الدَّرداء رَحَبَّ بِسَلمانٍ وَ قَرَّبَ إليه طَعاماً فقال لَهُ سَلمانٌ : اطعم فقال : إنى صائم فقال : أقسمت عَلَيْكَ إلاّ ما طَعِمت فَقال : ما أنا بِآكِلٍ حتّى تَأكُل قال : وَ باتَ عِنْدَهُ فَلَما جاء اللَّيل قام أبو الدرداء فَحَبِسَهُ سَلمان ثُمَّ قال : يا أبا الدرداء إن لِرَبِّكَ عَلَيْكَ حَقا وَ إنَّ لِجَسَدِكَ عَلَيْكَ حقا و لاِءهْلِكَ عَلَيْكَ حقاً فَصُم و أفطر و صَلِّ و نم و أعْطِ كُلَّ ذى حَقٍ حَقَّهُ فأتى أبو الدرداء النبى صلي الله عليه و آله فأخبَرَهُ بِما قال لهُ سَلمان فقال لهُ مِثل قول سلمان » . مجموعة ورام : 1/2 .

3 ـ الاختصاص : 88 ؛ بحار الأنوار : 85/304 ، باب 2 ، حديث 2 ؛ سفينة البحار : 5/132 ، باب الصاد .

4 ـ زخرف (43) : 67 .

5 ـ مصباح الشريعة : 194 ، باب 93 ؛ بحار الأنوار : 66/251 ، باب 36 ، حديث 30 .

6 ـ مائده (5) : 51 .

7 ـ توبه (9) : 12 .

8 ـ فيض كاشانى.

9 ـ « إذ قال أبو رزين العقيلى : يا رسول اللّه‏ : ما الايمان ؟ قال : أن يكون اللّه‏ ورسوله أحبّ إليك ممّا سواهما ». مجموعة ورّام : 1/223 ، بيان الحب للّه‏ ولرسوله .

10 ـ فيض كاشانى .

11 ـ نجم (53) : 39 .

12 ـ انعام (6) : 164 .