ولايت فقيه

در اين زمينه از طرح بحث فقهى و استدلالى مسئله صرفنظر مى كنيم ، مفصل اين مسئله را از جهت فقهى مى توانيد در كتب بسيار مهم اسلامى ، از قبيل : معتمد و مستند كه از نوشته هاى « ملا مهدى » و « ملا احمد نراقى » اين دو عالم بى نظير است ، مكاتب « شيخ انصارى » معروف به خاتم المجتهدين ، كتب « شيخ طوسى » و « علامه حلّى » و كتاب « ولايت فقيه » حضرت امام خمينى (قدس سره)ملاحظه كنيد .

در اين قسمت فقط به ذكر پاره اى از روايات مربوط به ولايت فقيه ، و شرايطى كه عامل تجلى ولايت در يك انسان الهى است ، قناعت كرده و عظمت مسئله را از ديد روايات ، عرفان و اخلاق بررسى مى كنم :

يُرِيْدُونَ اَنْ يَتَحاكَمُوا اِلىَ الطّاغُوتِ وَقَدْ اَمَرُوا اَنْ يَكْفُرُوا بِهِ ، قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعانَ ، قالَ : يَنْظُرانِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رُوِىَ حَدِيْثَنا وَنَظَرَ فِى حَلالِنا

مرحوم « كلينى » در كتاب ارزشمند « كافى » به اسنادش از « عمر بن حنظله » نقل مى كند :

از امام صادق (عليه السلام) از وضع دو مؤمن كه در دين يا ارث اختلاف دارند و به پادشاه و يا قاضى حكومت مراجعه مى كنند سئوال كردم كه : اين مراجعه و اخذ دِيْن ، يا ارث حلال است؟ امام فرمود: « مؤمنان نه تنها در دين و ارث ، بلكه در حق و باطلى اگر به آنان كه صلاحيت حكومت ندارند و از جانب شرع منصوب نيستند مراجعه كنند رجوع به طاغوت است .آنچه با قدرت و زور از آنان بگيرند گرچه حق شرعى آنان باشد سُحت است ، چرا كه از دست طاغوت گرفته اند و خداى متعال در قرآن مجيد به تمام مردم مؤمن دستور داده كه : به طاغوت و تمام شئونش كفر ورزيد » .

عرضه داشتم : پس چه كنند؟ فرمود : « توجه كنند به كسى كه فرهنگ ما را روايت مى كنند و در حلال و حرام صاحب نظرند ، و شناخت و معرفت به احكام دارند ، به حكومت آنان در بين خود رضايت دهند ; كه ما آنها را از جانب خود به خاطر آن شرايط ، حاكم بر شما قرار داده ايم ; چون برابر با برنامه هاى ما حكم كنند ، هر كس از حكم آنان سرپيچى كند ، حكم الهى را سبك شمرده و ما را ردّ كرده اند و ردّ ما ردّ بر خداست و ردّ بر خدا عين شرك است » .

در اين روايت كه تمام فقهاى بزرگ ، از آن تعبير به « مقبوله » كرده اند ، و از دلايل اثبات ولايت فقيه است ، امام ششم حكومت شاهى ، سلطنتى و ادارات آن به خصوص قاضى و دادگسترى آن را رد كرده ، و جميع افراد آن حكومت را طاغوت دانسته ، و مخالفت با آن را به حكم قرآن واجب اعلام كرده و رجوع به آنان را مطلقاً حرام نموده و اخذ حق را از دست آنان سخت به دست آورده و در حقيقت تمام مردم مؤمن را راهنمايى كرده كه سلطنت شاهنشاهى و حكومت غير اسلامى را بگذاريد تا ريشه كن شود و كاخش ويران گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى : 1/67 ، باب اختلاف الحديث ، حديث 10 ; وسائل : 1/34 ، باب 2 ، حديث 51 .

از طرف ديگر تربيت شده واجد شرايط را ، از جانب خود حاكم حقيقى معرفى كرده و رجوع به حكومت او و قبول قوانينش را واجب دانسته و پشت كردن به احكام آن حكومت را رد بر امام معصوم و رد بر امام معصوم را رد بر خود قلمداد كرده است .

آرى ! اين است جايگاه مهم ولايت فقيه ، كه نظام حيات ظاهرى و باطنى جامعه ، پس از امام معصوم به آن وابسته است . فقهاء گرامى اعتقاد به ولايت فقيه را هر چند كه در نوع بسط و عدم آن اختلاف دارند لكن اصل آن را پذيرفته و وجود ولايت را براى فقيه از اركان شريعت مى دانند .

اگر كسى به مسئله مورد بحث ، در روايت ايراد كند ، كه مورد « دِيْن » و « ارث » است از تنگ نظرى و عدم دقت در آيات و روايات و وضع جامعه اسلامى است ، علاوه بر اين كه در بحث اصول فقه ثابت شده است كه : مورد مخصص نيست .

« و اما در رويدادهايى كه واقع مى شود ( مسائل مستحدثه ) به راويان احاديث ما مراجعه كنيد ; پس آنها حجت و گواه منند و من حجت و گواه خدا بر آنهايم » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعة : 27/140 ، باب 11 ، حديث 33424 ; بحارالانوار : 2/90 ، باب 14 ، حديث 13 .

اين فرمان صريح حضرت حجة ابن الحسن مهدى (عليه السلام) است كه به امت اعلام فرموده است كه در تمام حوادث و پيشامدها ، به راويان حديث كه مصداق اتم و اكملش فقيه واجد شرايط است مراجعه كنيد ; چرا كه آنان از جانب ما بر شما حجت و ما بر آنان حجت هستيم .

رجوع به فقيه ، درباره حادثه اى مى تواند جنبه هاى مختلفى داشته باشد كه منشأ آن يا جهل به حكم آن حادثه ، و يا جهل به وجود آن ، و يا جهل به حق و باطل در آن است . در تمامى اين موارد سه گانه ، به وسيله فتوا در اول و صدور حكم و تشخيص در دوم و حكم قضايى در سوم مشكل حل مى شود ، و صدق مراجعه به فقيه تحقق پيدا مى كند . در حقيقت عبارت : « فَارْجِعُوا فِيْها » شامل تمام وظايف از فتوا ، حكومت و قضاء مى باشد(1) .

ابى خديجه مى گويد : امام صادق (عليه السلام) مرا در نزد برادران مؤمن از اصحابمان فرستاد و فرمود :

« به آنان بگو : چون بين شما خصومتى واقع شد ، يا در مسئله اخذ و عطا ، پيش آمدى شد ، بترسيد از اين كه به فاسقان ، كه حكومت را از دست ما ربوده اند ، مراجعه كنيد ، مردى آگاه به حلال و حرام ما را از ميان خود برگزينيد ، كه من او را در تمام امور ، قاضى شما قرار دادم ، پس از مراجعه به دستگاه سلطنت و حكام جور بپرهيزيد » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - حاكميت در اسلام : 311 .

2 - تهذيب : 6/303 ، باب 92 ، حديث 53 ; وسائل الشيعة : 27/139 ، باب 11 ، حديث 33421 .

اطلاق آياتى چون آيه شريفه :

« خدا قاطعانه به شما فرمان مى دهد كه : امانت ها را به صاحبانش بازگردانيد و هنگامى كه ميان مردم داورى مى كنيد ، به عدالت داورى كنيد » .

قبول حكومت اسلامى را از طرف امت واجب ، و پذيرش حكومت غير حق را حرام مى داند ، كه با توجه به عمق اين آيه و آيات نظير آن ، عظمت مقام و جايگاه ولايتِ حاكمِ عادل ; يعنى فقيه جامع الشرايط ، به دست مى آيد .

طايفه شيعه دوازده امامى ، پس از ولايت الله و رسول الله و امامان معصوم و پس از امامان معصوم در غيبت امام دوازدهم ، حاكم واقعى را فقيه جامع الشرايط مى دانند ، و ديگران را حكام جور به حساب آورده و آنها و حكومتشان را غاصب و باطل تلقى مى كنند . تا آنجا كه دولت ها را مالك چيزى نمى دانند ; زيرا از طرف امام عصر يا نايب امام مجاز نبوده اند و از اين روى بوده و هست كه در مواقع ضرورى ، در كشورهاى اسلامى ، در حل مشكلات و دفاع از حريم اسلام مسلمين ، دست به طرف فقهاى وقت دراز كرده ، حكم جهاد و غيره از آنان مى گرفتند و به عنوان وظيفه شرعى به آن عمل مى كردند و جان عزيز خود را به دستور آنان در راه اعلاى كلمه حق فدا مى نمودند .

اينها دليل بر نوعى ارتكاز متشرعه ، بر ثبوت ولايت و تصرف براى فقيه است ; يعنى تصرف در امور اجتماعى و سياسى مى باشد ، كه لااقل از طريق ولايت حسبيه ، حق تصميم گيرى در كارهاى ضرورى اجتماعى ، از طريق احاديث براى فقيه جامع الشرايط ثابت است و احاديث مثبت ولايت ، در حقيقت كمك و تاييدى بر همين حقيقت ارتكازى است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نساء (4) : 58 .

به همين خاطر مرجع بزرگ و محقق كم نظير مرحوم آيت الله « نائينى » در كتاب « تنبيه الامة » صفحه 46 نسبت به قطعى بودن وجود ولايت ، حفظ نظم و اداره كشور اسلامى براى فقيه ، و اين كه از واضح ترين امور حسبيه است چنين مى فرمايد :

« از جمله قطعيات مذهب ما و طايفه اماميه اين است كه : در عصر غيبت ( على مغيبه السلام ) آنچه ( از ولايت نوعيه ) را كه عدم رضايت شارع مقدس به اهمال آن حتى در اين زمينه معلوم باشد وظايف حسبيه ناميده ، و ولايت فقهاى عصر غيبت را در آن قدر متيقن و ثابت دانستيم ، حتى با عدم ثبوت نيابت عامه ، در جميع مناصب و چون عدم رضاى شارع مقدس به اختلال نظام و ذهاب بيضه اسلام ; بلكه اهميت وظايف مراجعه به حفظ نظم ممالك اسلاميه از تمام امور حسبيه از اوضح قطعيات است . بنابراين ثبوت نيابت فقها و نواب عام عصر غيبت در اقامه وظايف مذكوره ، از قطعيات مذهب خواهد بود » .

حضرت رضا از پدران بزرگوارش روايت مى كند ، رسول خدا سه بار فرمود :

« خداوندا جانشينان مرا مورد رحمت قرار ده ، عرضه داشتند : جانشينان شما كيانند ؟ فرمود : آنان كه پس از من مى آيند و حديث و سنت مرا براى مردم بازگو مى كنند و آن را به مردم ياد مى دهند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - عيون اخبار الرضا (عليه السلام) : 2/37 ، باب 31 ، حديث 94 ; وسائل : 27/92 ، باب 8 ، حديث 33298 .

بدون شك ، چنانچه بزرگترين فقهاى ما در ذيل اين حديث فرموده اند ; منظور رسول خدا از اين گفتار ، حديث و سنت واقعى است ، نه ظاهرى و صورى ، و به دست آوردن سنت واقعى آن حضرت ، جز با تحقيق و بررسى كامل از لحاظ روايات معارض و روايات تقيه اى و معارض با قرآن و سپس طرح اخبار نادرست و غير اينها ، از مقدمات عملى نخواهد بود .

شناخت حديث و سنت واقعى ، به آگاه بودن به ادبيات عرب ، معانى و بيان ، رجال ، درايه ، اصول ، فقه ، فلسفه ، حكمت ، عرفان ، لغت ، تفسير و تاريخ قرآن نيازمند است ; بنابراين از متن روايت ، به انضمام قراين خارجيه ، معناى فقاهت فهميده مى شود . پس بايد همه به اين نكته توجه داشته باشند كه نقل حديث و سنت ، بدون درك و فهم آن ، و شناخت صحيح از ناصحيح آن ، موجب شايستگى جانشينى از معصوم نيست .

در روايتى كه قطب راوندى نقل كرده و كتاب با عظمت « مستدرك الوسائل » جلد 3 ص 185 باب 8 حديث 48 آن را ثبت نموده است ، رسول خدا فرمود :

« رحمت خدا بر جانشينان من ، گفتند : آنان كيانند؟ فرمود : آنها كه سنت مرا زنده مى كنند و به بندگان حق مى آموزند و كسى كه مرگ او برسد در حالى كه در طلب علمى است كه باعث حيات اسلام است ، كه چنين انسان حق گويى ، مقرب و بين او و پروردگار جز درجه اى فاصله نيست » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل : 17/300 ، باب 8 ، حديث 21403 ـ 48 .

از لحن حديث بالا به خصوص جملات احياى سنت و روش رسول خدا ، تعليم دين به بندگان و طلب دانش براى زنده نگاه داشتن اسلام ، به خوبى استفاده مى شود كه منظور از « خلفا » پس از اهل بيت (عليهم السلام) فقهايى هستند كه اعلاى كلمه حق به علم و فقاهت و زحمت آنان بسته است .

اين معنا يعنى مقام خلافت و قرب به حق ، بدون شك در خور ناقل حديث نيست ; بدين ترتيب اين دو روايت نيز در جريان بحث و اثبات ولايت فقيه است ، و بر اين اساس فقهاى جامع الشرايط خلفاى رسول خدا هستند .

از لوازم معناى « خليفه » انتقال شئون و مقامات اصل به فرع است . نظير مفهوم نيابت و وكالت ; ولى از آنجا كه حدود انتقال در اختيار انتقال دهنده است ، بايد اراده و منظور گوينده را در مراحل انتقال ، به دست آورد كه آيا مطلق منصب هاى قابل انتقال را به جانشين خود منتقل نموده ، يا برخى از آن را؟

روى اين حساب اگر كسى مثلا داراى ده سِمَت و مقام باشد ، مى تواند همه آنها را به ديگرى منتقل كند ، البته در صفات قابل انتقال ، با توجه به مطالب فوق چنانچه اطلاق گفتار رسول اكرم را در نظر بگيريم كه فرمود :

و در آن هيچ گونه قيدى ذكر نكرده ; يعنى خلافت را به سَمْت معين و مورد خاصى جهت نداده ، مى توان به طور قطع و بدون ترديد گفت كه : ولايت فقيه به معنى جانشينى براى رسول اكرم و اهل بيت (عليهم السلام) مسئله بسيار مهم و در خور توجه است و اينكه عالم فقيه وارث شؤون آن انوار مقدسه مى باشد .

محقق بزرگ مرحوم سيد اصفهانى در حاشيه مكاسب صفحه 213 در مقام استدلال به اين حديث مى گويد : الخليفة بقول مطلق ، من يقوم مقام من استخلفه فى كل ما هو له .

خليفه در صورتى كه در روايت بدون قيد بيايد و به طور مطلق ذكر شود ، كسى است كه جانشين ولايت مستخلف ، در تمام امورى كه براى مستخلف ثابت است مى باشد .

حضرت امام خمينى (قدس سره) در كتاب « بيع » جلد 2 صفحه 467 ـ 470 اين معنا را انتخاب كرده و براطلاق و عموم آن تكيه كرده است .

5 ـ قال رسول الله . . .

« علما وارثان انبيااند ، پيامبران طلا و نقره به ارث نمى گذارند ، ارث به جا مانده از آنان دانش است ، هر كس از آن دانش بهره گيرد ، در حقيقت بهره شايانى برده است » .

اگر كسى بگويد منظور از علما در اين روايت ، ائمه معصومين (عليهم السلام) هستند ، پاسخش اين است كه جملات ابتدايى روايت كه فرموده : كسى كه راه علم جويى بپيمايد راه بهشت را پيموده و ملائكه بال هاى خود را به احترام طالب علم فرود مى آورند و اهل آسمان ها و زمين براى خواهان علم طلب آمرزش مى كنند و . . . مناسب با مقام شامخ امامان (عليهم السلام) نيست ; چرا كه علم آنان علم لدنى و خدادادى است ، از جمله : اَلْعُلَماءُ وَرَثَةُ الاَْنْبِياءِ از ديد فهم عرفى ، چنين استنباط مى شود كه علما وارث انبيا هستند ، نه وارث عنوان آنها ، "نبأ" پس از اطلاق ارث ، شامل تمام شئون انبيا به استثناى نبوت و ويژگى هاى الهى مانند عصمت خواهد شد ; بنا بر اين نظر ، در نبود معصوم ، فقيه جامع الشرايط داراى انواع ولايت ها نسبت به مردم است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى : 1/2 ، باب ثواب العالم والمتعلم ، حديث 1 ; بحارالانوار : 1/164 ، باب 1 ، حديث 2 .

در اين حديث آمده كه : فقها ، امينان انبيا در جامعه انسانى هستند . امانت رسولان كه به دست فقيهان سپرده شده است ، بدون شك همان ولايت و زعامت است ، كه در سايه آن ، براى تبليغ احكام الهى و تشكيل حكومت و دفع خطرات داخلى و خارجى ، از حيثيت اسلام دستشان باز باشد ، نشستن در خانه و جواب چند مسئله عوام الناس را دادن ، كسى را امين انبيا نمى كند .

و اگر منظور از امانت ، امت باشد ، باز حفظ مسئوليت امت ، از طريق تبليغ دين و دفع دشمنان از سر ملت ، معنا مى دهد و در نتيجه بايد بر اساس اين روايت به طور قاطع گفت :

ولايت براى فقها ثابت است ; زيرا امين بودن بر يكى از موضوعات حيات امت ، ولايتى را متناسب با آن موضوع ايجاب مى كند ، كه در حقيقت نوعى ولايت بر حفظ آن موضوع به شمار مى آيد از باب مثال :

امين بر احكام = با ولايت فتوى

امين بر امت = با ولايت زعامت و رهبرى

امين در مرافعات و خصوصيات = ولايت قضا

امين بر موضوعات صرفه = ولايت حكم

امين بر اموال عمومى و دولتى = ولايت بر بيت المال

و به عبارت روشن تر : تمام ولايت هايى كه به عنوان رهبرى ، ارشاد ، حكومت و حفظ نظم براى پيامبر و امام ثابت بوده ، مانند ولايت فتوى ، قضا كه شئون رهبرى و ارشاد است ، ولايت زعامت و اجراى حدود و ولايت بر بيت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى : 1/26 ، حديث 5 ; بحارالانوار : 2/36 ، باب 9 ، حديث 38 .

المال كه از شئون حاكميت و لزوم حفظ نظم است ، انتقال آن به فقها با استناد بر حديث مزبور قابل قبول است .

7ـ حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) در بخشى از يك سخنرانى كه در موضوع امر به معروف و نهى از منكر ايراد فرموده است ، گروهى از علما را كه به علت سهل انگارى و سازشكارى با دستگاه حاكمه ، موقعيت و وظيفه اجتماعى خود را از دست داده و در نتيجه ، آن كارهايى كه بايد علما انجام مى دادند ، به دست دولت هاى ظلم افتاده و حق حاكميت كه بايد از آنِ علماى اسلام مى بود و ديگران غاصبانه از دست ايشان گرفته اند ، به شدت مورد ملامت قرار داده و مى فرمايد:

« مصيبت و بيچارگى شما از همه مردم بزرگ تر است ; زيرا مقام رهبرى را از دستتان گرفتند ; ولى شما هيچ توجه به اين موضوع پيدا نكرديد ، چه آنكه جريان امور كشور ، ملت ، احكام تشريعى و قضايى بايد به دست عالمان بالله كه در رابطه با حق در كمال خلوص و شهامت انجام وظيفه مى كنند ، باشد .

آنان كه امين بر حلال و حرام و پاسدار احكام اسلامى مى باشند ، ولى متأسفانه اين مقام و منزلت از شما سلب شده و آن نبود مگر به علت دورى و انحرافتان از حق و اختلافتان در سنت رسول الله ، با آن همه روشنى و وضوح ، اگر شما براى خدا صبر و تحمل مشقت ها را نموده بوديد ، بالاخره پيروزى با شما بود و زمام امور الهى به دست شما مى افتاد ، و فرمان ها از طرف شما صادر مى شد و نتيجه آن به سوى شما باز مى گشت ; ولى شما خودتان راه ظالمان را باز كرديد و مقام و منزلت خود را به ايشان سپرديد و كارهاى خود را به ايشان واگذار كرديد ، تا آنجا كه اينان بدون پروا ، در همه امور ، روى حدس و گمان خود عمل مى كنند و اعتنايى به حكم خدا ندارند . راه شهوترانى و خودكامگى را پيش گرفته ، سلطه اينها نبود مگر به علت فرار شما از مرگ ، و علاقه شما به لذت هايى كه حتماً از شما جدا خواهد شد . شما ضعفا و بيچارگان را به دست ايشان سپرديد ، تا آنكه برخى را با قهر و ستيز به بندگى و عبوديت كشيدند ، و عده اى را ضعيف نموده و به تنگى معيشت و زندگى واداشتند . . . .»

آنچه در اين سخنانِ حضرت سيدالشهداء درباره مسئله ولايت فقيه است ، جمله نورانى : « مَجارِى الاُْمُورِ وَالاَْحْكامِ عَلى اَيْدِى الْعُلَماءِ بِاللهِ » مى باشد(1) .

به خوبى از اين جمله استفاده مى شود كه اداره امور كشور اسلامى ، در تمام مراحل و شئونش بايد به دست علما بالله ; يعنى علمايى كه در رابطه با خدا ، مصالح و مفاسد اجتماعىِ شئون مردم را رعايت مى كنند انجام گيرد .

علاوه براين ، از فرمايشات امام (عليه السلام) چنين استفاده مى شود كه ولايت فقيه حتى در زمان معصوم نيز ثابت است ; زيرا خطاب حضرت به علماى زمان خود مى باشد ، اگر كسى بگويد ولايت امام اولويت دارد ، آيا اين دو ولايت يا اين دو حكومت ، در عرض هم ممكن است ؟

بايد گفت : كه در بود و نبود اين دو ولايت ، در يك زمان ، هيچ معذورى وجود ندارد ; زيرا از لحاظ رتبه در طول يكديگرند ، بدين ترتيب كه ولايت فقيه فرع ولايت امام است ; ولى هر دو در يك زمان ، و بايد اين چنين باشد .

زيرا حكومت اسلامى ، مانند ساير حكومت ها ، بايد داراى يك حكومت مركزى باشد ، كه در زمان حضور ، با شخص امام (عليه السلام)خواهد بود و نيز داراى حكومت هاى محلى كه در استان ها و شهرها اداره امور را به دست بگيرند ، و آن با فقهاى جامع الشرايط است كه همگى تابع حكومت مركزى باشند .

محقق بزرگ ، فقيه عارف ، فيلسوف نامدار ، ملامهدى نراقى در كتاب « عوائد » صفحه 187 و 188 بحث بسيار جالب ، محكم و متينى در اين زمينه دارد كه در ضمن آن مى فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل : 17/315 ، باب 11 ، حديث 21454 ـ 16 ; بحارالانوار : 92/79 ، باب 1 ، حديث 37 .

وقتى روايات كتب معتبر از فقها تعبير به : وارث انبيا ، امين الرسل ، خليفة الرسول ، حصين الاسلام ، مثل الانبياء ، بمنزلتهم ، الحاكم ، القاضى ، الحجة من قبلهم ، انه المرجع فى جميع الحوادث ، ان على يده مجارى الامور و الاحكام ، و انّه الكافل لايتامهم ، بنمايد چه جاى شكى در ولايت مطلقه آنها باقى مى ماند ، كه اگر داراى همان ولايت رسول الله و امامان معصوم نباشند ، صدور اين روايات ، نقض غرض است .

المقام الثانى فى بيان وظيفة العلماء الابرار و الفقهاء الاخيار فى امور الناس و ما لهم فيه الولايه على سبيل الكلية فنقول و بالله التوفيق : ان كلية الفقيه العادل توّليه و له الولاية فيه امران :

أحدهما : كلما كان اللنبى و الامام الذين هم سلاطين الانام و حصون الاسلام فيه الولايه كان لهم فللفقيه ايضا ذلك الاّ ما اخرجه الدليل من اجماع أو نص أو غيرهما . . .

در قسمت اخير جملات مى فرمايد : آنچه در آن براى پيامبر و امام كه امراى مردم و حصون اسلامند ، ولايت هست ، عين همان ولايت براى فقيه هست ، مگر چيزى كه به اجماع يا نص معتبر ، از اين عرصه خارج باشد .

آنچه در اين بخش خيلى مهم به نظر مى رسد ، اين است كه : در هر عصرى كدام فقيه مصداق حقيقى اين روايات بسيار مهم است ، تا ولايت رسول الله و امام معصوم از فجر وجود او طالع شود و امت در مدار ولايت او قرار گيرند ، تا هم دين خدا و هم امت اسلامى از دستبرد حوادث مصون بمانند .

در اين زمينه اگر بخواهد تمام جوانب مسئله بررسى شود ، از جزوه نويسى خارج و كار به بيش از چند جلد كتاب خواهد كشيد ، بالاجبار به عناوين شرايط اشاره مى شود ، و در پايان اگر لازم بود پاره اى از رواياتى كه شرايط مؤمن حقيقى را كه مصداق اتم و اكملش فقيه جامع الشرايط است ، براى حسن ختام ذكر خواهيم كرد ، البته بايد توجه داشت آنچه كه مهم است اين است كه : فقيهى شأنيت اين ولايت را دارد كه اين حقايق را كامل و جامع در خود متجلى كرده باشد و گرنه بدون شرايط ، ولايت براى شخصى كه فاقد يا لا اقل داراى كاستى مى باشد ثابت نخواهد بود .

1 ـ داراى معرفت و عرفان به حق و قيامت باشد ، آن چنان كه در حوزه جاذبه عشق به محبوب قرار گيرد و مجذوب گردد و از پى آن جذبه ، قدم در راه سلوك ، به وادى عروج برسد . آنچنان كه در وادى عروج ترك غير حق كند و با تمام وجود ، از غير هوى ، هوس و حرص به امور مادى ، به خصوص مقام و منصب رياست برهد ، و در عمق وجود و حقيقت هويتش جز خدا نماند .

2 ـ وادى اسلام و ايمان را طى كرده به عرصه گاه احسان برسد ، احسانى كه در كلام رسول خدا آمده :

« احسان آن است كه طورى خدا را عبادت كنى كه گويى او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى او بدون شك ترا مى بيند » .

كه اين مقام كه در حقيقت مقام خلوص ، صفا ، پاكى و حقيقت واقعيت است و براى كسى ميسر نيست ، جز اين كه خود را در اعتقاد به حق قيامت ، قرآن ، نبوت و قيامت و امامت ائمه طاهرين ، به نقطه باور كشف و شهود برساند .

3 ـ بايد در علم و معارف اسلامى در حد لازم ، استاد ديده باشد و در كوشش ، فعاليت ، بحث و مباحثه پروانهوار چرخيده باشد كه به تصديق اهل فن ، متخصصين امور الهى ، از چشمه پر فيض اجتهاد سيراب گشته ، و در هر حادثه اى قدرت استنباط حكم الهى را در خود بيابد و محض خوشنودى دوست به اعلام فتوا اقدام نمايد و در فتوايش نظرى جز اعلاء كلمه حق نداشته باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار : 62/116 ، باب 1 .

4 ـ از عقل كامل و لب راجح ، كه در سايه ايمان ، اخلاص و عمل صالح به دست مى آيد بهره داشته باشد ، تا عمق هر چيزى را درك كند و روابط حوادث و مسائل و موضوعات را ، با ميدان حيات بفهمد ، و در هيچ زمينه اى مغلوب تحميلات فرهنگ غير حق و حوادث زمان و خيالبافى هاى دشمنان نشود .

5 ـ در زمينه علم ، قدرت ، آبرو ، مال ، حيثيّت اجتماعى داراى سخاوت وجود باشد كه حضرت صادق (عليه السلام) فرمود :

« سخاوت اخلاق پيامبران و ستون دين است ، مؤمن ، مؤمن نيست مگر سخى است و سخى ، سخى نيست مگر صاحب باور و همت بلند است چرا كه سخاوت شعاع نور باور است » .

6 ـ داراى شجاعت باشد ، كه آن عبارت از قوت قلب و قدرت روح است ، تا بتواند با حوادث مقابله كند و با كافران ، منافقان و مشركان جهت حفظ اسلام و امت اسلام درافتد ، و راه حق را همراه با امت ، در عين تمام مشكلات ، تا رسيدن به پيروزى يا شهادت بپيمايد .

7 ـ داراى عفت چشم ، گوش ، زبان ، دست ، قدم ، شكم و شهوت باشد ، كه از همه جهت مورد اطمينان امت قرار گيرد ، و با آبروى الهى و اسلامى اش بتواند كارها را از پيش ببرد .

8 ـ داراى علو همت باشد ، به امور كوچك و مسائل اندك و تحقق برخى از خواسته ها قناعت نكند ، تا دشمن با خيال راحت به كارش ادامه دهد ، همچون خمينى بزرگ همتى برتر از فلك و فوق تصور داشته باشد ، كه او آنچنان با همت بود كه نظيرش پس از انبيا و ائمه كمتر ديده شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل : 7/17 ، باب 2 ، حديث 7521 ـ 14 ; مجموعه ورّام : 1/170 .

9 ـ با همه خلق خدا مهربان باشد ، و بر همه كس رأفت و شفقت روا داشته ، جز خير و صلاح و سعادت براى مردم نخواهد ، از وضع مردم غفلت نكند و تندى و خشم و غضب را در دنيا كشته ، و حتى براى دشمنان ، جز آرزوى هدايت ، آرزويى نداشته باشد .

10 ـ در تمام امور با حوصله ، بردبار و حليم باشد ، و در برابر پيش آمدها و حوادث ، وقار خود را حفظ نمايد و خاطر از امور ظاهرى آزرده نكند كه امام صادق (عليه السلام) فرمود :

« رهبرى امت ، شايسته مردى نمى شود مگر داراى سه خصلت باشد :

ورع و پاكدامنى كه وى را از تمام محارم الهى حفظ كند ، و حلم و گذشتى كه بتواند با آن مالك خشم خود شود و حسن رهبرى نسبت به مردمى كه در اختيار اويند ; تا جايى كه همانند پدر مهربان نسبت به فرزندش باشد » .

11 ـ داراى عفو و گذشت باشد ، آنجا كه لازمه بخشش و عفو است به راحتى درگذرد ، كه رسول خدا فرمود : بهترين اخلاق اهل دنيا و آخرت گذشت است .

12 ـ داراى حسن خلق و مكارم نفسى باشد ، كه مكارم اخلاق ، هدف نبوت انبيا است و واجب است وجود رهبر منبع مكارم ، و چشمه محسنات باشد ، تا امت از او شكل بگيرند و مملكت از وجود مردم با اخلاق ، گلستان عشق ، محبت ، رحمت ، رأفت ، مهر ، وفا ، صداقت و صفا گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - خصال : 1/116 ، حديث 97 ; بحارالانوار : 25/137 ، باب 4 ، حديث 7 .

13 ـ رهبر ، مصالح امت را بر مصالح فردى خود مقدم مى نمايد ، و در بسيارى از مواقع جهت دست يابى امت به حقوقشان ، از حق خود مى گذرد ، و چه بسا كه جان خود و عزيزانش را در مسير بيدارى ، رشد و كمال امت فدا كند . به فرموده قرآن مجيد :

« و آنان را بر خود ترجيح مى دهند ، گرچه خودشان را نياز شديدى [ به مال و متاع  ]باشد » .

14 ـ داراى كرم ، آقايى و بزرگوارى باشد ، تا در محور وجودش ، درد دردمندان دوا گردد ، و حاجت حاجتمندان روا شود ، و مرض مريضان شفا يابد . درباره شخص كريم گفته شده :

« كريم باكى ندارد كه چه مقدار و به چه شخصى عطا مى كند و چون ببيند حاجت نزد غير او برند ، سخت آشفته و ناراحت مى شود ، و آن قدر عطا مى كند كه براى نيازمند نيازى نماند ، ملتجى و پناه آورنده را نمى راند ، چون وعده كند وفا نمايد ، و چون جفا نمايد نفس را اعتاب و سرزنش كند » .

و هرگز خوبى هاى خود را نسبت به ديگران به حساب نياورد ، چنانچه حضرت امام خمينى يك بار انقلاب اسلامى و واقعيات صورت گرفته را به خود نسبت نداد ، به طور مكرر در اعلاميه ها و سخنرانى هايش فرمود : اين كارى بود كه شما ملت در سايه اسلام انجام داديد ، در حالى كه آنچه واقع شد ، از وجود مبارك او بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - حشر (59) : 9 .

15 ـ بايد متوكل باشد ، حقيقتى كه در قرآن مجيد بر آن اصرار و پافشارى دارند .

عبد بايد به اداى مسئوليت قيام كند ، و در قيام خود تكيه بر حق داشته باشد ، به طور يقين بداند كه در تمام امور ، وكيل ، حضرت رب العزّة است و اوست كه تمام زمينه هاى پيروزى را فراهم مى نمايد .

متوكل جز به خدا ، عنايت ، لطف و كرامت او فكر نمى كند ، و در مسيرى كه دارد ، مردد و خائف و ضعيف نمى شود .

در كتاب شريف « كافى » از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است :

« چيزى نيست مگر آنكه براى آن حدّى است ، عرضه داشتم : فدايت شوم حد توكل چيست؟ فرمود : باور ، گفتم حد باور چيست؟ فرمود با بودن خدا از چيزى نترسيدن » .

16 ـ تسليم بودن در تمام شئون ظاهرى و باطنى ، به وجود مقدس حضرت حق . حالت تسليم از بهترين و برترين و پرمنفعت ترين حالات درونى است حالى است كه انبيا و ائمه و اوليا بر اثر آن ، به آنچه بايد برسند رسيدند .

17 ـ راضى بودن به قضا ، حكم ، اوامر و دستورات الهى و خوشنود بودن به ابتلائات و آزمايشات خدايى است . به موسى كليم خطاب شد: عبدى كه بر آزمايشم صبر كند ، و بر نعمتم شكر نمايد ، و به قضايم رضا دهد ، فرمانم را پيروى كند ، و براى جلب خوشنوديم عمل نمايد ; او را از صديقين قرار مى دهم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافى : 2/57 ، باب فضل اليقين ، حديث 1 ; وسائل الشيعة : 15/202 ، باب 7 ، حديث 20279 .

18 ـ وقار است تا در سايه آن بتوان امت را تربيت كرده و سر ادب آنان را به پيشگاه حق به عبادت آورد ، و عظمت و بزرگى آنان را براى جهانيان درس قرار دهد . اميرمؤمنان (عليه السلام) در « نهج البلاغه » مى فرمايد :

مؤمن در پيش آمدها و حوادث و طوفان ها و زلزله هاى اجتماعى بامتانت است و بيدى نيست كه در پيش آمدها بلرزد ، و به وقت مصائب و ناراحتى ها بردبار صبور است .

19 ـ فُتوّت است ، كه اكثر بزرگان دين آن را به صفات پسنديده معنا كرده اند(2) .

فتوّت نورى است از عالم قدس كه پرتو فيض آن ، صفات ملكى و سمات ملكوتى را در باطن صاحبش واگذار مى كند و اخلاق شيطانى و صفات پست را به كلى از او دور مى نمايد .

« مردانى هستند كه به آنچه با خدا بر آن پيمان بستند [ و آن ثبات قدم و دفاع از حق تا نثار جان بود ] صادقانه وفا كردند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه : خطبه 191 ; كافى : 2/231 ، باب المؤمن وعلاماته ، حديث 4 .

2 - بحرالمعارف : 197 .

3 - احزاب (33) : 23 .

« مردانى كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نمى دارد » .

آرى ! اجراى تعهد ، صدق ، وفا ، ياد خدا ، به پاداشتن نماز و اداى زكات ، مهرورزى و محبت به همه مردم ، صفا و يكرنگى ، ايثار و صداقت و . . . كار جوانمردان است .

20 ـ در تمام امورى كه گفته شد ثابت قدم و پايدار باشد .

چون سالك با قدم خلوص ، و با بال عشق و شوق ، اين بيست وادى را كه در قرآن و نهج البلاغه آمده طى كند ، مطلع الفجر ولايت رسول الله و امام معصوم خواهد شد ، و به نيابت از ولىِّ عصر در زمان غيبت ، عهده دار زمامدارى امت ، هدايت و ارشاد آنان و مبارزه و جهاد با كفر و شرك و نفاق خواهد گشت ، و به عنوان ولى فقيه ، همراه با انواع ولايت ها ، واجب الطاعه شده ،و محور قدرت و تمام امور مسلمانان مى شود ، و به واسطه اوست كه پرچم دين به اهتزاز درآمده ، شخصيت مسلمانان در تمام مناطق حفظ خواهد شد و دست ظلم ، استعمار و استثمار از سر مسلمين كوتاه خواهد گشت .

در حديث است كه در قيامت به عابد مى گويند : آدم خوبى هستى كه تا اين حد براى نجات خود ، همت به خرج داده اى ، ولى به فقيه مى گويند:

اَخَذَ عَنْكَ اَوْ تَعْلَمَ مِنْكَ(1) :

« اى عهده دار امور امت ! كه ضعفاى امت را به حق و حقيقت هدايت كردى و آنان را از هر شرى نجات دادى ، بايست و از هر كس از ولايتت بهره گرفت شفاعت كن » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نور (24) : 37 .

« فيض » بزرگوار ، آن محدّث كم نظير و عارف بى نظير و فيلسوف عظيم القدر بر اساس آيات و روايات در جلد دوم كتاب پر قيمت « علم اليقين » صفحه 763 در اوصاف صاحبان ولايت مى فرمايد :

« دين آنان عبارت است از : ورع ، عفت ، صدق ، صلاح ، استقامت ، اجتهاد ، اداء امانت به خوب و بد ، طول سجود ، روزه ، شب زنده دارى ، اجتناب از تمام محرمات ، انتظار فرج ، صبر ، حسن خلق ، معاشرت كريمانه ، حسن جوار ، عشق اولياء ، نفرت از دشمنان خدا ، برّ به والدين ، احسان به خلق ، انفاق ، خوف از حق ، خشيت ، اميد به حضرت رب ، مراقبه ، محاسبه ، مشارطه ، طهارت ظاهر و باطن » .

و اين همه در فقيهان شيعه ، در تمام زمان هاى بعد از غيبت تا عصر حاضر جمع بوده و با همين اوصاف و خصوصيات بود كه تاكنون ، كشتى فرهنگ تشيع ، سرنشينان آن را از آسيب طوفان هاى درياى زندگى ، حفظ نموده و دِيْن خود را به اسلام و امت ادا كرده ، و اسلام ناب محمدى را از تندباد حوادث در حصن حصين ولايت فقيه نگاه داشته ، و در آينده نيز از موج بلاها مصون مى دارند . به قول حضرت امام خمينى (قدس سره) به صاحب اصلى اش حضرت حجة بن الحسن (عليه السلام)برسانند و امانت را كه ولايت و امت است به آن حضرت منتقل نمايند كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل : 3/319 ، باب 11 ، حديث 21465 ـ 27 ; بحارالانوار : 2/5 ، باب 8 ، حديث 10 .

« فقيهان امينان پيامبرانانند » .

والبته جمع اين اوصاف و تجلّى آنان در فقيه مجتهد است كه باعث ظهور ولايت در فقيه خواهد شد . و اگر اين اوصاف عرشى در فقيهى ظهور و بروز نداشته باشد لايق اين مقام نخواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى : 1/46 ، باب المشاكل بعلمه ، حديث 5 ; كشف الغمة 2/184 .

چرا به مذهب بدبينند ؟

با آنكه مدنيت قرن بيستم ، بشر را به پايه اى رسانده كه برقواى طبيعت حكومت كند ، از طرفى فضا را تسخير ، و از جهت ديگر تا اعماق درياها راه يافته و علوم ، معارف و قوانين بشرى به صورتى در آمده كه با سطح مدنيت او مساوى است ; امّا هنوز تعاليم انبيا و گفته هاى آنان به قوّت و استحكام اصلى خود باقى است .

نفوذى كه آنان در نهاد بشر دارند ، هيچ قانون و تعليمى ندارد . هنوز بشر در مواقع سخت و مشكلات زندگى ، به همان مبدأ كه آن تعاليم را فرستاده است توجه مى نمايد ، و با آن كه قرن ها از عمر قانون گذارى انبيا مى گذرد ، سعادت را در پرتو آن دانسته ، و اين همه تشكيلات و قوانينى كه دست بشر به وجود آورده ، و امروز سراسر مناطق جهان را فرا گرفته ، آزادى و آرامش روحى و جسمى بشريت را سلب كرده است .

علاوه بر اين ، قوانين ساخته شده بشر ، داراى نفوذ محدودى است كه با گذشت زمان به فراموشى سپرده خواهد شد ; اگر هم اثرى از آن باقى بماند ، جز در نوشته ها و كتب تاريخى باقى نمى ماند ; اما گذشت زمان و مقتضاى مكان ، هيچ گونه تأثيرى در قوانين كلى انبيا نداشته و روز ، به روز عظمت و حقانيت گفته هاى آن پاك مردان بيشتر جلوه مى كند ; زيرا تمام انبيا گفته هاى خود را از خالق بشر گرفته ، و هيچ قانون گذارى به اندازه خداى متعال به مقتضيات مخلوق خود آگاه نيست .

پروردگار قوانينى را كه به وسيله انبيا براى هدايت مردم فرستاده است ، مطابق با فطرت بشر بوده و همين مطابق بودن ، آن قوانين را از حدود زمان و مكان خارج كرده ، و از هرگونه آفت و حادثه اى حفظ نموده است .

احتياج بشر به قانون و به تعبير ديگر به دين ، جزء غرائز فطرى اوست و اين مسئله به هيچ صورت قابل انكار و ترديد نيست . متأسفانه امروز در سراسر جهان ، عقيده و دين را به صورت ديگر مى نگرند و مثل اين كه انسان خود را محتاج به قانون حقيقى دين نمى داند ; تا آنجا كه مى تواند ، مى خواهد خود را از اين برنامه آزاد كند .

روى اين حساب چندى است كه بشر مبارزه همه جانبه اى را عليه دين آغاز كرده ، و خود را از توجه به آن بركنار داشته ، و عقيده او براين شده كه دين مخالف با آزادى و خواسته هاى انسانى است ; بنابراين ، دين را مغاير با خواسته هاى انسانى دانسته و دچار اين توهّم شده كه دين با برنامه انسانيت موافقت ندارد ، و بايد تعطيل شود .