مرگ و فرصت ها، ص: 372
باشد.
علامات سه گانه متقين
1- اخلاص در عمل
متن حديث اين است:
«للمتقى ثلاث علامات» «1» براى اهل تقوا سه نشانه و ويژگى هست كه هر سه خيلى مهم هستند. به دست آوردنش نيز واقعاً هم زمان مىخواهد و هم كار و هم حال. نه يك شبه به دست مىآيد، نه با تنبلى و بىحالى.
اولين نشانه اهل تقوا؛ «اخلاص العمل» اين است كه هر كارى كه مىخواهند بكنند؛ چه عبادت و چه خدمت به مردم، هيچ نظرى جز به خدا ندارند و طرف معامله آنها در كارى كه مىخواهند انجام بدهند، فقط خداست و بس، نه كس ديگر.
نشانه رياكار اين است كه وقتى او را نبينند و زمينهاى براى تعريف از او وجود نداشته باشد، كارى نمىكنند. هر چقدر هم كار، مهم و عبادى و يا خدمت به عباد خدا باشد. ولى به محض اينكه زمينهاى فراهم شود كه كارش در معرض ديد قرار بگيرد و از او تعريف كنند، اين كار را خيلى با نشاط انجام مىدهد. «2» اميرالمؤمنين عليه السلام مىفرمايد:
نماز رياكار بين مردم، خيلى پرمايه است و اما در خلوت، بىمايه است. در خلوت يا نماز نمىخواند، يا وقتى مىخواند، مانند كسى مىخواند كه او را به خواندن نماز مجبور كرده باشند. ولى در برابر مردم، خيلى با شوق نماز مىخواند، گر چه يك ساعت نيز طول بكشد. ولى همين نماز را در خلوت، اگر دو دقيقه طول بكشد، گويا كوه دماوند را روى سرش انداختهاند. «3» سعدى مىگويد:
شاهى براى گشت و گذار به شيراز آمده بود، كسى را دعوت كرد. بعد از تمام
______________________________ (1)- غرر الحكم: 274، حكمت 5994؛ «للمتقى ثلاث علامات: إخلاص العمل و قصر الأمل و اغتنام المهل.»
(2)- بحار الأنوار: 69/ 296، باب 116، حديث 22؛ «أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ لِلْمُرَائِي ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ وَ يَنْشَطُ إِذَا كَانَ النَّاسُ عِنْدَهُ وَ يَتَعَرَّضُ فِي كُلِّ أَمْرٍ لِلْمَحْمَدَةِ.»
بحار الأنوار: 69/ 324، باب 118، حديث 4- 5؛ «رُوِيَ أَنَّ عَابِداً فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ يَا رَبِّ مَا حَالِي عِنْدَكَ أَخَيْرٌ فَأَزْدَادَ فِي خَيْرِي أَوْ شَرُّ فَأَسْتَعْتِبَكَ قَبْلَ الْمَوْتِ قَالَ فَأَتَاهُ آتٍ فَقَالَ لَهُ لَيْسَ لَكَ عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ قَالَ يَا رَبِّ وَ أَيْنَ عَمَلِي قَالَ كُنْتَ إِذَا عَمِلْت خَيْراً أَخْبَرْتَ النَّاسَ بِهِ فَلَيْسَ لَكَ مِنْهُ إِلَّا الَّذِي رَضِيتَ بِهِ لِنَفْسِكَ.»
«ابْنِ جُبَيْرٍ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَقَالَ إِنِّي أَتَصَدَّقُ وَ أَصِلُ الرَّحِمَ وَ لَاأَصْنَعُ ذَلِكَ إِلَّا لِلَّهِ فَيُذْكَرُ مِنِّي وَ أُحْمَدُ عَلَيْهِ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ وَ أُعْجَبُ بِهِ فَسَكَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وَ لَمْ يَقُلْ شَيْئاً فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ إِلَى قَوْلِهِ أَحَداً.»
«الصَّادِقِ عليه السلام قَالَ مَنْ عَمِلَ حَسَنَةً سِرّاً كُتِبَتْ لَهُ سِرّاً فَإِذَا أَقَرَّ بِهَا مُحِيَتْ وَ كُتِبَتْ جَهْراً فَإِذَا أَقَرَّ بِهَا ثَانِياً مُحِيَتْ وَ كُتِبَتْ رِئَاءً.»
الكافى: 2/ 296، باب الرياء، حديث 14؛ «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ تَخْبُثُ فِيهِ سَرَائِرُهُمْ وَ تَحْسُنُ فِيهِ عَلَانِيَتُهُمْ طَمَعاً فِي الدُّنْيَا لَايُرِيدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ يَكُونُ دِينُهُمْ رِيَاءً لَايُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ يَعُمُّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ يَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِيقِ فَلَا يَسْتَجِيبُ لَهُمْ الكافى: 2/ 296، باب الرياء، حديث 16 (أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ قَالَ وَ مَا الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ قَالَ يَصِلُ الرَّجُلُ بِصِلَةٍ وَ يُنْفِقُ نَفَقَةً لِلَّهِ وَحْدَهُ لَاشَرِيكَ لَهُ فَكُتِبَ لَهُ سِرّاً ثُمَّ يَذْكُرُهَا وَ تُمْحَى فَتُكْتَبُ لَهُ عَلَانِيَةً ثُمَّ يَذْكُرُهَا فَتُمْحَى وَ تُكْتَبُ لَهُ رِيَاءً.»
آيين بندگى و نيايش، حسين غفارى ساروى: 358- 387، (با تلخيص) خاتمه (ريا):
منظور از «ريا» كه همان شرك خفى است؛ آن است كه انسان كارهايى را كه ظاهرش اطاعت پروردگار است، انجام بدهد ولى هدفش تقرب به او نباشد بلكه مقصود، ايجاد منزلت در قلوب خلق خدا باشد تا او را احترام كنند و نيازهايش را بر طرف سازند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «من صلّى صلاة يرائى بها فقد اشرك.»
خطرات ريا:
«ريا» سه خطر دارد:
اوّل: مربوط به زمان قبل از عمل است به اين نحو كه از ابتدا، كارش را براى ديدن مردم شروع كند و انگيزه دينى در كارش نباشد، اين چنين ريايى را حتما بايد ترك كرد، چون معصيت است و به هيچ وجه، طاعت پروردگار نمىباشد و همان است كه فرمود: «الرّياء شرك خفىّ»
دوّم: عزمش بر اين بود كه دعا را براى خداوند متعال انجام بدهد، منتها در همان ابتداى كار، ريا، بر او عارض گرديده است. دراينجا سزاوار نيست عمل را ترك كند، چون انگيزه او دينى بوده، بنابراين، وظيفهاش اين است كه از طرفى عمل را آغاز كند و از طرف ديگر با نفسش جهاد نمايد تا ريا را برداشته، اخلاص را جايگزينش گرداند.
سوّم: قلبش را بر اخلاص، گره زده، منتها در بين راه، ريا و انگيزههايش بر او عارض گرديده است، در اينجا هم سزاوار است كه در دفع آن، مجاهده كند و عمل را ترك ننمايد و به همان اخلاص سابقش برگردد. راهش هم تفكر و تعقل در عاقبت ريا و نيز توجه و تدبر در رواياتى است كه در اين زمينه آمده است تا به سلامت، عمل را به پايان برساند.
ريشه و انگيزه ريا:
اصل و ريشه ريا، دوستى دنيا، فراموشى آخرت، تفكر كافى نداشتن در آنچه نزد خداست (كه باقى مىماند) و تأمل شايسته نكردن در آفات دنيا و عظمت نعمتهاى اخروى است.
درمان علمى ريا:
«اخلاص» (كه حالت سلامتى از مرض ريا مىباشد) آن است كه ظاهر و باطن انسان يكى باشد. به كسى گفته شد: كار تو آشكار باشد.
پرسيد: چگونه آشكار باشد؟ گفت: كارى انجام بده كه اگر مردم مطلع شدند، از آن شرم نكنى.
(3)- الكافى: 2/ 295، باب الرياء، حديث 8؛ «قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِي يَنْشَطُ إِذَا رَأَى النَّاسَ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ وَ يُحِبُّ أَنْ يُحْمَدَ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ.»
شرح نهج البلاغه: 2/ 180؛ «قال على عليه السلام: لِلمُرائى أربَعُ علاماتٍ: يَكسَلُ إذا كانَ وَحدَهُ، ويَنشَطُ إذا كانَ فى الناسِ، ويَزِيدُ فى العَمَلِ إذا اثنِىَ علَيهِ، ويَنقُصُ مِنهُ إذا لَم يُثْنَ علَيهِ.»
بحار الأنوار: 1/ 122، باب 4، حديث 11؛ «قَالَ النَّبِي صلى الله عليه و آله وَ أَمَّا عَلَامَةُ الْمُرَائِي فَأَرْبَعَةٌ يَحْرِصُ فِي الْعَمَلِ لِلَّهِ إِذَا كَانَ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ وَ يَحْرِصُ فِي كُلِّ أَمْرِهِ عَلَى الْمَحْمَدَةِ وَ يُحْسِنُ سَمْتَهُ بِجُهْدِه.»
