فراز 2 از دعای 39 ( دعا برای بخشش کسانی که به ما ظلم کرده‌اند )

خدایا! هر بنده‌ای نسبت به من مرتکب کاری شده که آن کار را بر او حرام کردی؛ یا پردۀ حرمت مرا که دریدنش را بر او ممنوع کردی، دریده؛ پس زیر بار ستمی که بر من داشته مرده؛ یا در حالی که هنوز زنده است، حقّی از من برعهدۀ او ثابت است؛ پس او را نسبت به ستمی که بر من روا داشته بیامرز و در رابطۀ با حقّی که از من پایمال کرده از او گذشت کن و دربارۀ آنچه با من کرده او را دنبال نکن و به خاطر گناهانی که با ستم بر من مرتکب شده رسوایش نساز و این عفو و گذشتم را از آنان و چشم‌پوشی و کار نیکی که بدون چشم‌داشت نسبت به آنان انجام دادم، از پرفایده‌ترین صدقات صدقه دهندگان و بالاترین عطاهای مقرّبین پیشگاهت، قرار ده.

درخواست بخشش و گذشت از ديگران‌

يكى از حقوق مسلمانان بر يكديگر، اصلاح ذات البين يا همان آشتى بين مردم است. در معارف دينى بسيار به اين موضوع اهميّت داده شده كه به عنوان يكى از برترين عبادات معرفى گرديده است و بزرگان دين بر آن همّت گماشته‌اند.

اميرمؤمنان على (عليه السلام) در آخرين سفارش‌هاى خويش به فرزندانش، لحظاتى پيش از شهادت فرمود:

فَانّى سَمِعْتُ جَدَّكُما رَسُولُ اللّه (صلى الله عليه و آله) يَقُولُ: صَلاحُ ذاتِ الْبَيْنِ افْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلوةِ وَ الصِّيامِ.«1»

از جد شما رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) شنيدم مى‌فرمود: اصلاح ذات‌البين از عموم نماز و روزه بهتر است.

امام صادق (عليه السلام) در اين باره مى‌فرمايد:

صَدَقَةٌ يُحِبُّها اللَّهُ إِصْلاحُ بَيْنِ النَّاسِ إِذا تَفاسَدُوا وَ تَقارُبُ بَيْنِهِمْ إِذا تَباعَدُوا.«2»

بخششى، كه خداوند دوست دارد؛ آشتى و پيوند دادن بين مردم است به هنگامى كه به فساد گرايند و نزديك ساختن آنها به يكديگر است به هنگامى كه از يكديگر دور شوند.

صدقه اقسامى دارد: از آن جمله صدقه زبانى است كه ميان مردم با سخن شيوا و شيرين واسطه شود و تلاش كند تا آتش كينه‌ها را خاموش كند و با تشويق به گذشت و مهربانى و طلب آمرزش و حلاليّت براى رضاى خدا بين آنان صلح و دوستى برقرار كند. و بر اين اساس خداوند متعال براى اين بزرگوارى؛ پاداش بزرگى در خور چنين تلاشى عطا مى‌فرمايد:

﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ ۚ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾«3»

در بسيارى از رازگويى‌هاى آنان خيرى نيست، جز كسى كه [از اين طريق‌] به صدقه، يا كار نيك، يا اصلاح در ميان مردم فرمان دهد؛ و هر كه براى طلب خشنودى خدا چنين كند، پس پاداش بزرگى به او خواهيم داد.

پروردگار در اين آيه شريفه آشتى دادن را در كنار صدقه و كار نيك قرار داده است و روشن است كه اگر به همراه رضايت خداوند باشد، چه پاداش نيكى خواهد داشت؛ زيرا گاهى امر به معروف يا صدقه زبانى آشكار، شايد سبب شرمندگى و لجاجت كسى بشود بايد به دور ازچشم ديگران و پنهانى عمل كرد و كمترين آنها دعا و درخواست آمرزش براى پيوند خوردن دل‌ها و گذشت از حقّ خويش براى ارتباط پيدا كردن بين انسان‌هاست.

از جامعترين روايات در باب حقوق مسلمان و حق‌هاى سى‌گانه مؤمن بر برادر مؤمن، اين روايت است كه پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله) مى‌فرمايد:

لِلْمُسْلِمِ عَلَى أَخِيهِ ثَلاثوُنَ حَقّاً لا بَرَائَةَ لَهُ مِنْها إِلَّا بِالْأداءِ أَوِ الْعَفْوِ يَغْفِرُ زِلَّتَهُ، وَ يَرْحَمُ عِبْرَتَهُ وَ يَسْتُرُ عَوْرَتُهُ وَ يُقيلُ عَثْرَتَهُ، وَ يَقْبَلُ مَعْذِرَتَهُ وَ يَرُدُّ غِيْبَتَهُ وَ يُدِيمُ نَصِيحَتَهُ وَ يَحْفَظُ خُلَّتَهُ وَ يَرْعَى‌ ذِمَّتَهُ ....«4»

مسلمان بر برادر مسلمانش سى حق دارد كه برائت ذمّه براى او از آنها حاصل نمى‌شود؛ مگر به اداى اين حقوق يا عفو كردن او. لغزش‌هاى او را ببخشد، در ناراحتى‌ها نسبت به او مهربان باشد، اسرار او را پنهان دارد، اشتباهات او را جبران كند، عذر او را بپذيرد، در برابر بدگويان از او دفاع كند، همواره خيرخواه او باشد، دوستى او را پاسدارى كند، پيمان او را رعايت كند و ....

بدون شك در اينكه دل‌هاى برادران مؤمن به يكديگر راه دارد و درد و شادى را به همديگر منتقل مى‌كنند هيچ جاى بحثى نيست؛ امّا بايد حق را در نظر گرفت كه با ناديده گرفتن برخى حقوق نسبت به ديگران اسباب آزار و اذيّت مؤمنان فراهم مى‌شود. در اين ميان دل‌ها مى‌شكند، رفتارها به سردى و خشكى مى‌گرايد، كينه‌ها و شكايت‌ها آشكار مى‌شود، رابطه‌ها قطع مى‌گردد و گاهى به مرگ‌هاى ناگهانى و خودكشى پايان مى‌يابد.

زيرا اين حالت گاهى از هجوم وسوسه‌هاى شيطانى و شيفتگى بسيار به دنيا در انسان پديد مى‌آيد و او خود را در وضعيّت نفاق و دودلى قرار مى‌دهد و گاهى خداوند براى آزمايش يا ساختن بنده‌اى او را در زندان فشار بلاها و مشكلات مادى و معنوى مى‌اندازد و او احساس دلتنگى و بدبختى مى‌كند، ولى نمى‌داند كه آدم در كوره سختى‌ها پخته مى‌شود و انسانى بزرگ دل و نيكوكار و عزيز در خدمت بندگان خدا به أداى حقوق مى‌پردازد.

روايت شده است كه از امام كاظم (عليه السلام) سؤال شد: مردى غمگين مى‌شود بى‌آنكه علت اندوه خود را بداند؟ فرمود:

چون اين حال غم به او رسد بايد بداند كه برادرش غمى دارد و همچنين اگر بى‌دليل شاد شود، پس در اداى حقوق برادران از خدا مدد مى‌جوييم.«5»

حضرت در اين استدعا، به حقيقت انسان را به بندگى حق نزديك مى‌سازد، آن چنان كه از خود هر گونه سست عنصرى را دور كرده و فقط در پى كسب اراده و رضايت بارى تعالى است.

كدامين عمل رضاى حق را جلب مى‌كند. چه حقوق شخصى را ناديده گرفته و خواسته خود را بر رضاى حق مقدّم داشته است تا در اصلاح آن برآيد و جانب حق را برگزيند و چنانچه معصوم از خداوند درخواست مى‌دارد كه اين طلب عفو و غفران پنهان بماند كه در آشكار، حق كسى از بين نرود و آن كه ستم نموده اعلان نشود. بلكه پا را فراتر نهاده و براى او دعاى رحمت و گذشت مى‌كند تا هديه‌اى خالصانه در راه جذب محبّت خداوند منّان باشد.

خداوند متعال به صاحبان مال كه سوگند خورده‌اند كه به نيازمندان يارى ندهند، مى‌فرمايد:

﴿وَلَا يَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَالسَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾«6»

و از ميان شما كسانى كه دارندگان ثروت و گشايش مالى هستند، نبايد سوگند ياد كنند كه از انفاق مال به خويشاوندان و تهى‌دستان و مهاجرانِ در راه خدا دريغ ورزند، و بايد [بدى آنان را كه براى شما مؤمنان توانگر سبب خوددارى از انفاق شده‌] عفو كنند و از مجازات درگذرند؛ آيا دوست‌ نمى‌داريد خدا شما را بيامرزد؟ [اگر دوست داريد، پس شما هم ديگران را مورد عفو و گذشت قرار دهيد]؛ و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

كسى كه ديگران را ببخشد، به بخشش خداوند نزديكتر است و عفو او سبب گشايش درهاى رحمت و مغفرت مى‌شود و لطف همه جا فراگير مى‌شود.

در اين زمينه رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) در خطبه‌اى فرمود:

أَلا اخْبِرُكُم بِخَيْرِ خَلائِقِ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ؟ الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ وَ الْإِحْسانُ إِلى‌ مَنْ أَسَاءَ إِلَيْكَ وَ إِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ؟«7»

آيا شما را از بهترين خصلت‌هاى دنيا و آخرت خبر ندهم؟ گذشت از كسى كه به تو ستم كرده است و پيوستن به كسى كه از تو بريده است و نيكى با كسى كه به تو بدى كرده است و عطا كردن به كسى كه از تو دريغ داشته است.

______________________________

(1)- نهج البلاغه: نامه 47.

(2)- الكافى: 2/ 209، حديث 1؛ بحار الأنوار: 73/ 44، باب 101، حديث 6.

(3)- نساء (4): 114.

(4)- بحار الأنوار: 71/ 236، باب 15، حديث 36؛ أعلام الدين: 321.

(5)- بحار الأنوار: 71/ 227، باب 15، ذيل حديث 20؛ فقه الرّضا: 335، باب 87.

(6)- نور (24): 22.

(7)- الكافى: 2/ 107، حديث 1؛ بحار الأنوار: 68/ 399، باب 93، حديث 1.