بسم الله الرحمن الرحيم
«و كان من دعائه عليه السلام خواتم الخير»: سيد شارح گويد: خواتم جمع خاتمه است به معناى پى آمد يا پى آمد كارها و آخر آنها و اضافه خواتم (بخير) يا بيانيه است مانند: خاتم حديد كه كلمه حديد بيان خاتم است يعنى انگشترى از آهن كه در چنين اضافه درست است كه مضاف اليه گفته شود و مقصود از آن مضاف باشد (بنابراين معناى جمله چنين است كه آن حضرت اين دعا را مى خواند براى عاقبت و آخر كارها كه خير پيش بيايد) و يا اضافه به معناى (لام) است كه اختصاص را مى رساند (كه در اين صورت معناى جمله چنين خواهد شد كه اين دعاى حضرت براى كارهايى بود كه عاقبت خير داشت) سپس فرمايد: بدان كه چون ترس از بدى عاقبت در نظر خردمندان از بزرگترين كارهاى ترسناك است از اين رو آنان همواره به درگاه خداى تعالى تضرع و ناله و زارى داشتند و از خداى تعالى حسن عاقبت و استقامت در پايان كار را مسئلت داشتند بعضى از دانشمندان فرموده است: كه ترس از سوء خاتمه است كه دلهاى عارفين را لرزانده و چه محروميتها كه به خاطر بدعاقبتى نصيب اشخاص شده است و قدمهاى جمعى از اهل عرفان در اين ميدان لغزيده و از اين جهت بود كه اهل حق و سعادت از رهگذر دعا و روآوردن به درگاه الهى از خداى تعالى حسن عاقبت را مى خواستند. سيد شارح پس از اين كلام سخنى از شيخ كمال الدين ميثم بحرانى در شرح نهج البلاغه نقل مى كند كه خلاصه اي است از آنچه حجه الاسلام غزالى در اين باب دارد و چون هم مطلب اش ارزنده و آموزنده است و هم (الفضل لمن سبق) ما ترجمه ى كلام غزالى را آورديم: وى پس از مقدمه ى كوتاهى در سبب و منشا خوف كه گاهى از چيزى است كه ذاتا براى شخص خوش آيند نيست مانند سوختن در آتش و گاهى از چيزى است كه مقدمه ى امر مكروه است گويد: مقام كسانى كه خائف اند نسبت به ترسى كه از مكروهات دارند مختلف است و هر كس از چيزى مى ترسد مثلا از مرگ پيش از توبه كردن يا اگر توبه كرده است مى ترسد از اين كه توبه اش را بشكند و به عهدى كه با خداى تعالى كرده است عمل نكند و يا مى ترسد از اين كه نتواند به همه حقوق الهى قيام كند و يا مى ترسد از اين كه رقت قلب از او گرفته شود و تبديل به قساوت قلب شود و يا مى ترسد از اين كه از راه مستقيم ميل به انحراف كند و يا مى ترسد در پيروى از شهوات نفسانى عادت بر او مستولى شود و يا مى ترسد از اينكه خداى تعالى او را واگذارد كه به حسناتش اتكال كند و به خاطر آنها بر بندگان خدا فخرفروشى كند و يا مى ترسد از اين كه از فراوانى نعمت خدا بر او سرمست شود و (بدمستى كند) و يا مى ترسد از اين كه از خداى به غير خدا مشغول شود و يا مى ترسد از اينكه به خاطر پياپى آمدن نعمتهاى الهى به استدارج گرفتار شود و يا مى ترسد از اينكه پرده از روى اطاعتها و عبادتهايش برداشته شود و چيزى كه گمان آن را نداشت آشكار شود و يا مى ترسد از اين كه حق الناس از غيبت و خيانت و كلاهبردارى و بدانديشى به گردنش بيايد يا مى ترسد از آن چه نمى داند در باقيمانده ى عمرش چه روى خواهد داد و يا مى ترسد از اين كه خداى تعالى در كيفر دادن به او تعجيل فرمايد و پيش از مرگ رسوايش سازد و يا مى ترسد از اين كه به زيورهاى دنيا فريفته شود و يا مى ترسد از اين كه خداى تعالى در حال غفلت او از ياد خدا هم چنان از قلب او آگاه است و يا مى ترسد از اينكه به هنگام مرگش بد عاقبت شود و يا مى ترسد از اين كه سابقه ى ازلى درباره اش چگونه است.
اينها همگى اسبابهاى خوف و ترس عارفان است و هر يك از اينها را فائده ى مخصوصى هست كه آدمى را وادار مى كند تا از آنچه مى ترسد بركنار رود پس آن كه از مستولى شدن عادت مى ترسد مواظبت و مراقبت خواهد كرد تا عادتش را ترك كند و آن كه از آگاه بودن خداى تعالى بر اسرار دلش مى ترسد دست اندركار تطهير دل از وسوسه ها خواهد بود و وهم چنين ديگر اقسام ترسها و آنچه براى اشخاص باتقوا از ميان همه ى آنچه گفته شد ترسناكتر است ترس از خاتمه است كه بسيار خطرناك است و بالاتر از همه كه دليل بر كمال معرفت نيز هست ترس از سابقه است زيرا پايان امر تابع سابقه است و فرعى است كه پس از وساطت اسباب بسيارى بالاخره متفرع بر سابقه است عاقبت امر ظهور همان است كه قضاى الهى ام الكتاب بر آن جارى شده است آن كه از خاتمه مى ترسد نسبت به كسى كه از سابقه مى ترسد به دو شخص مى مانند كه درباره ى هر يك از آن دو نفر فرمانى از شاه صادر شده و آنان نمى دانند كه مضمون حكم چيست؟ ممكن است دستور داده باشد كه او كشته شود و ممكن است فرمان وزارت در حق او صادر شده باشد و هنوز دستور پادشاه به دست هيچكدام از آن دو نرسيده است تا از مضمونش مطلع شوند يكى از اين دو نفر به انتظار رسيدن نامه است تا نامه را گشوده و ببيند كه پادشاه درباره او چه حكمى صادر نموده اما ديگرى دلش متوجه حالت صدور حكم است كه به هنگام نوشتن حكم چه تصميمى را شاه درباره ى او گرفته و آيا حالت رحمت داشته و يا حالت خشم و اين توجه به سبب بالاتر از توجه به نتيجه سبب است و بدين قياس توجه به قضاى ازلى كه قلم اعلى بر طبق آن جارى شده بالاتر و برتر از توجه به آن چيزى است كه بعدها ظاهر خواهد شد و بدين معنى اشاره فرمود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آنجا كه بالاى منبر بود پس مشت راست خود را برگرفت و فرمود: اين كتاب خدا است كه بهشتيان با نام و نام پدرشان در آن نوشته شده است نه زياد مى شوند و نه كم سپس مشت چپ را بست و فرمود اين كتاب خداست كه دوزخيان با نام و نسبشان در آن نوشته شده است نه زياد مى شوند و نه كم آنان كه اهل سعادت اند كارهاى اهل شقاوت را انجام مى دهند تا آن كه گفته مى شود گويى از اهل شقاوتند و بلكه گفته مى شود كه حتما از اهل شقاوتند سپس خداى تعالى آنان را پيش از مرگ به اندك زمانى (و لو به اندازه يك بار دوشيدن شير از پستان شتر) نجات مى بخشد و اهل شقاوت كارهاى سعادتمندان از آنها سر مى زند تا آن كه گفته مى شود گويى اينان سعادتمندند و بلكه حتما سعادتمندند سپس خداى تعالى به اندازه يك بار دوشيدن شير شتر به مرگشان مانده آنان را از صف اهل سعادت بيرون مى كشد....
نويسنده گويد اين بحث، بحثى است عميق و لغزشگاه فحول از علماء و به جز نورى از نورالانوار اين ظلمات را طى نتوان كرد و از اين جهت در روايات نيز از ورود به اين بحث نهى شده لذا ما نيز دامن سخن را برچيده و از حد خود و بعضى از خوانندگان قدم فراتر نمى نهيم و الله الهادى الى طريق الصواب.
نويسنده گويد: كلام اين دانشمند بزرگ روانشناس خواه در تنبيه به اسباب خوف و موارد دقيقى كه تذكر داده است و خواه نسبت به خطرناك بودن بعضى از آنها و خطرناكتر از همه بد عاقبت بودن تذكراتى است مفيد و پربها «لمن كان له قلب او القى السمع و هو شهيد» از اين رو عارف معروف خواجه عبدالله انصارى گفته است: خدايا همه از آخر مى ترسند و عبدالله از اول. قال الله تعالى: «ان الذين سبقت لهم منا الحسنى اولئك عنها مبعدون» و بزرگى ديگر فرمايد من از گناهى كه نكرده ام بيشتر ترسناكم تا گناهى كه كرده ام زيرا دانم كه چه كرده ام و ندانم كه چه خواهم كرد. موضوع عاقبت بخيرى و بدعاقبت بودن بقدرى فراوان است كه هر كس اگر تامل كند در عمر كوتاه خودش به موارد بسيارى متذكر مى شود تا چه رسد به عمر تاريخ و آنچه در صفحات تاريخ از اين دو گروه ثبت و ضبط شده است چه افرادى كه در انقلاب اسلامى ما سهم بسزائى داشتند و لكن در وسط راه و يا حتى پس از تحقق آرمان اسلامى و تاسيس دولت جمهورى اسلامى شيطان و نفس اماره بر آنان چيره شد و همه زحمات و مجاهدات بى نتيجه ماند و از اين نمونه حتى در رجال و مسلمانان صدر اول اسلام نيز فراوان ديده مى شود حديث شريف: «ارتد الناس بعد رسول الله الا اربعه» يا كمتر و بيشتر به هر توجيهى كه در ارتداد بشود بيانگر اين حقيقت است و آيه ى شريفه: «و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم على اعقابكم...» هشدار دهنده همين معنا است طلحه و زبير از پيشتازان در صفوف مسلمين و مجاهدين بودند به چه عاقبت تاسف آورى دچار شدند مخصوصا زبير كه اميرالمومنين عليه السلام در نامه اش به اصحاب خود از وى به شجاعترين فرد تعبير مى فرمايند و يكى از چهار نفرى است كه دعوت اميرالمومنين عليه السلام را پس از وفات رسول خدا براى باز پس گرفتن حق خود اجابت كردند و هنگامى كه ابن جرموز به حيله و نيرنگ او را كشت و شمشيرش را به نزد اميرالمومنين آورد على عليه السلام چون شمشير را گرفت نگاهى بر آن انداخت و فرمود: «سيف طالما جلا الكرب عن وجه رسول الله»: اين شمشير چه گردهاى مصيبت و گرفتارى را از چهره ى مبارك رسول خدا زدوده است با همه اين سوابق درخشان در اسلام عاقبت مطلوبى نداشت زجر بن قيس از ياران صميمى على عليه السلام بود چه سخنرانيها كه در دفاع از حق اميرالمومنين عليه السلام داشت و مردم را به بيعت آن حضرت دعوت مى كرد در روز جنگ جمل در صف ياران على عليه السلام بود و رجز مى خواند:
اضر بكم حتى تقرو العلى
خير قريش كلها بعد النبى
«من زانه الله و سماه الوصى الى آخر» ولى همين شخص بود كه آخر كارش به آنجا كشيد كه ابن زياد سر مقدس امام حسين عليه السلام را به او سپرد تا به نزد يزيد بن معاويه ببرد و هنگامى كه وارد بر يزيد شد گفت: اي اميرالمومنين مژده باد تو را كه خداى تعالى فتح و پيروزى نصيبت كرد حسين بن على با هيجده نفر از خاندانش و شصت نفر از پيروانش بر ما وارد شد ما به نزد آنان رفتيم و خواستيم كه تسليم شوند و تن به حكم امير عبيداله بن زياد دردهند و يا جنگ.
آنان جنگ را بر تسليم ترجيح دادند اول آفتاب بود كه بر آنان تاختيم و از هر سو آنان را به محاصره گرفتيم همين كه شمشيرها بر مغز سر آنان جايگير شد از دست ما به هر سو فرار مى كردند و هيچگونه گناهى نداشتند و از ترس ما به نيزارها و گودالها پناه مى بردند همانگونه كه كبوتر از عقاب به پناهگاه مى گريزد به خدا قسم يا اميرالمومنين زمانى جز به اندازه ى كشتن يك بچه شتر و به قدر خواب قيلوله نگذشت مگر آن كه همه را از دم شمشير گذرانديم و اينك پيكرهاشان برهنه و عريان و لباسهاشان به غارت رفته و صورتهاشان به خاك ماليده شده آفتاب سوزان بر آنان مى تابد و باد گرم بر آنان مى وزد بجز لاشخورها و عقابها زوارى ندارند يزيد كه اين گزارش را شنيد اندكى سر بزير افكند سپس سر برداشت و گفت: من از فرمانبرى شما بدون كشتن حسين هم راضى بودم. آرى خواننده ى عزيز اين چنين عاقبت كسى كه روزى در پيش روى اميرالمومنين عليه السلام شمشير مى زد و مردم را به بيعت او دعوت مى كرد ولى فرداى آن روز براى خوش آيند يزيد اين همه دروغبافى و خوش رقصى مى كند خدايا به تو پناه مى بريم از سوء عاقبت و در مقابل اين گروه افراد بسيارى بوده و هستند كه يك عمر با عيش و نوش گذرانده و همواره شاهد مقصود را در آغوش داشته اند در اواخر عمر توفيق الهى به سراغشان رفته و آنان را از منجلاب بدبختى بيرون كشيده و به اوج سعادت رسانده است.
ابوبصير گويد: در همسايگى من جوانى بود دربارى و از منسوبان دستگاه خلافت ثروتى پيدا كرده و خود را گم كرده بود.
ان الشباب و الفراغ و الجده
مفسده للمرء اي مفسده
كنيزانى نوازنده داشت هر شب رفقايش كه جمعى از اوباش و الواد بودند در خانه او اجتماع مى كردند عربده مى كشيدند بساط مى گسارى و شرابخوارگى و قماربازى و حرامبارگى مى گستردند. آرام و قرار از من سلب شده آسايش از آن محله رخت بربسته بود، هر چند او را نصيحت مى كردم و اندرز مى دادم سودى نمى بخشيد و فايده اي نداشت.
اندرز عاقلانه نگويان را
چون شكر است و حالت محرورى
گيتى خراب چشم بتان گرديد
آن كه نيست در خور معمورى
اي شارح كتاب جهان بر خوان
در هر ورق دفاتر مسطورى
بشناس قدر خود كه دل است ايدل
گنجينه ى مرادى و گنجورى
هشيار شو كه مست است آئى
اي مست جام باده ى انگورى
ز آن پيشتر كه بر سر مشگين موت
دهر افكند زغاليه كافورى
ما را است شهد و نيش رقيبان را
زين خانه ى مسدس زنبورى
اي عندليب گلشن جان پر زن
دورى كن از خرابه ى تن دورى
عاقل نمى رود ره بى پايان
بى مزد جاهل است به مزدورى
خوش خوى باش و با بد و نيك آساى
زين به خرد نيافته دستورى
برخيز و راه وادى ايمن گير
جان كليم و معنى و الطورى
آنگه كه امر ايزد پاك آيد
نه آمرى خرند و نه مامورى
گيتى بروز عقل فروزان شد
تو تيره روز در شب ديجورى
سالى موسم حج عازم بيت الله الحرام بودم با دوستان و آشنايان خداحافظ گفتم و به خانه ى آن همسايه نيز رفتم. در آن جلسه نيز گفتار سابق خود را تكرار نموده و نگرانى همه ى مجاوران و همسايگان را از رفتار وى اظهار كردم آهى كشيد و گفت: «انا رجل مبتلى و انت رجل معافى» در اين سفر كه به مدينه رفتى و به خدمت آن بزرگوار مشرف شدى وضع حال مرا بگو اميد است نظر مرحمتى فرمايند و دعايى كنند كه من از اين بدبختى نجات پيدا كنم خود من گاه سخت ناراحت مى شوم و از همنشينى آنان خستگى و آزردگى روحى پيدا مى كنم چه فرومايه مردمى كه اين دوستانند.
اين دغل دوستان كه مى بينى
مگسانند گرد شيرينى
تا طعامى كه هست مى نوشند
همچو زنبور بر تو مى جوشند
چو مالت كاهد از مهر تو كاهند
زيانت بهر سود خويش خواهند
اين گفتار او را صميمانه و خالصانه يافتم و دست او را دوستانه فشردم و خداحافظ گفتم و او همچنان التماس دعا مى گفت. سخن كز دل بيرون آيد نشيند لاجرم بر دل
در طول راه و عرض سفر پيوسته به ياد او بودم تا به مدينه وارد شدم و به خدمت حضرت صادق عليه السلام شرفياب آمدم احوال او را گفتم فرمودند: چون به كوفه بازگشتى مردم بديدن تو مى آيند او نيز به حكم سابقه نزد تو خواهد آمد او را نگهدار تا مردم بروند چون خانه خلوت شد سلام مرا برسان و بگو: «يقول لك جعفر بن محمد: دع ما انت عليه و اضمن لك على الله الجنه» چون به وطن باز آمدم همسايگان و آشنايان به ديدن من آمدند او نيز بيامد چون خواست برود او را گفتم: كه من با شما كارى دارم و چون خلوت شد گفتم: حضرت صادق به شما سلام رساند
آن جوان را گريه گرفت و گفت: تو را به خدا سوگند آيا امام بزرگوار به من بزهكار ابلاغ سلام فرمود؟ گفتم: آرى.
بيشتر بگريست گفتمش: و اضافه فرمود: اين اعمال خود را ترك كن و من ضمانت مى كنم بهشت و سعادت جاودانى تو را. آن جوان با چشمان پر از اشك شوق از خانه ى من بيرون رفت اوائل ورود من بود و سه روزى به انجام كارهاى شخصى پرداختم و برحسب تصادف همسايه ى خود را ديدم كه با كمال جوانمردى گفت: من از آنچه داشتم بيرون آمدم و ديگر چيزى ندارم
روزى چند بگذشت پيغام داد كه من بيمارم چنانچه فرصتى كرديد عيادتى از من بفرمائيد .
من بديدن او رفتم و در صدد معالجه ى او برآمدم و شب و روز از او غافل نبودم. ولى مفيد نيفتاد و رفته رفته به حال سكرات افتاد او را غشوه اي عارض و بى حال شد پس ديده گشود و گفت: «قد و فى لنا صاحبك يا ابابصير» اين بگفت و چشم بر هم نهاد و با شادمانى جان داد تجهيز و تكفين او را به حكم وظيفه انجام دادم و همسايه ى سعادتمند خود را به خاك سپردم و چند ماه بعد كه به خدمت حضرت صادق رسيدم هنوز در دهليز خانه بودم كه فرمود: ما خود را از ضمانت همسايه ى شما درآورديم و با آنچه گفتيم وفا كرديم پايان.
آنان كه خاك را به نظر كيميا كنند
آيا شود كه گوشه چشمى به ما كنند؟
اين يك نمونه از آنچه مورد بحث ما بود (و كم له من نظير)
خدايا چنان كن كه فرجام كار
تو خشنود باشى و ما رستگار
«اللهم اجعل عواقب امورنا خيرا»
يا من ذكره شرف للذاكرين اي كه ياد او فريادكنندگان را موجب شرافت و سربلندى است
اي ز دردت خستگان را بوى درمان آمده
ياد تو مر عاشقان را راحت جان آمده
صد هزاران همچو موسى مست در هر گوشه اي
رب ارنى گو شده ديدار جويان آمده
آن عزيز وقت خويش در مناجات گويد:...
بنازتر از ذاكران تو در دو گيتى كيست؟ و بنده را اولى تر از شادى تو چيست؟
و پير طريقت گفته در مناجات: الهى چه خوش روزگارى است روزگار دوست تو با تو! چه خوش بازارى است بازار عارفان در كار تو! چه آتشين است نفسهاى ايشان در ياد كرد و يادداشت تو! چه خوش دردى است درد مشتاقان در سوز شوق و مهر تو! چه زيبا است گفت و گوى ايشان در نام و نشان تو
در بحث ذكر بيانات مختلفى از علماء رحمه الله شده است و توان گفت كه همگى متفقند در اين كه ذكر بر سه قسم است ذكر لسانى و ذكر قلبى و ذكر عملى سيد شارح گويد: ذكر به زبان عبارت است از اين كه آدمى خداى تعالى را حمد و تسبيح و تمجيد گويد و قرآن بخواند و امثال اينها، ذكر قلبى آن است كه آدمى در دلائل بر ذات و صفات حق تعالى فكر كند و در پاسخگويى از شبهاتى كه از طرف بى دينان القاء مى شود و در دليلهايى كه براى تكاليف و احكام و اوامر و نواهى و وعد و وعيد آدمى رسيده است بينديشد تا بر طبق آنها عمل كند سپس در اسرار مخلوقات فكر كند تا از هر ذره اي پى به آفريننده آن ببرد. و اما ذكر عملى آن است كه غرق در اعمالى باشد كه به آنها مامور شده است و از كارهايى نهى از آنها شده است بكلى دور باشد و به اين اعتبار به نماز ذكر گفته شده آن جا كه خداى تعالى فرمايد: «فاسعوا الى ذكر الله» پايان سخن سيد.
عارف معروف خواجه عبد الله انصارى در ذيل آيه ى شريفه: «و اذكر ربك فى نفسك» فرمايد يادكنندگان الله سه مرداند: يكى به زبان ياد كرد دل از آن بى خبر، يكى به زبان و دل ياد كرد اما كارش بر خطر، كه گفته اند: (و المخلصون على خطر عظيم) يكى به زبان خاموش و دل در او مستغرق چنانكه پير طريقت گفت: الهى! چه ياد كنم كه خود همه يادم، من خرمن نشان خود فراباد نهادم «و كيف اذكر من لست انساه؟» اي يادگار جانها! و ياد داشته ى دلها و ياد كرده ى زبانها! به فضل خود ما را ياد كن و به ياد لطفى ما را شاد كن.
و هم او در كتاب لطيف خود منازل السائرين در باب ذكر كه همين آيه را عنوان مى كند شرحى بر آن دارد كه به تعبير شارح: به زبان اشارت است نه به زبان عبارت و ما خلاصه اي از آن را به قدرى كه در حد فهم نويسنده و بيشتر خوانندگان است در اين جا مى آوريم.
وى گويد: قال الله تعالى: «و اذكر ربك اذا نسيت:» (به هنگام فراموشى به ياد پروردگارت باش) و اين بدان معنى است كه اذا نسيت غيره و نسيت نفسك فى ذكرك ثم نسيت ذكرك فى ذكرك ثم نسيت فى ذكر الحق اياك كل ذكر: يعنى بياد پروردگارت باش هنگامى كه غير او را هر چه هست فراموش كنى و هنگامى كه خودت را نيز فراموش كنى و پس از آن فراموشى ذكر را هم فراموش كنى و سپس با ياد حق تعالى مر تو را هر چه ياد است از ياد ببرى و همه اين كه گفته شد در يك جمله خلاصه مى شود: «و الذكر هو التخلص من الغفله و النسيان: ذكر عبارت از آن است كه آدمى از هر گونه غفلت و نسيان رهائى يابد، سپس گويد: «و هو ثلاث درجات»: ذكر را سه درجه است: الدرجه الاولى: الذاكر الظاهر من ثناء و دعاء او رعاء: اولين درجه اش آن است كه ظاهر و آشكار ذكر كند خواه ثناء حق باشد يا دعا و يا مراعات جانب حق تعالى ثناى حق مانند ذكر مبارك «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم» كه همه كلمات آن مشتمل بر ثنا خوانى حق متعال است و محقق كاشانى شارح گويد: مشايخ و اساتيد فن از گذشتگان و موجودين همگى به يك سخن گفته اند كه مريد را واجب است كه به اين ذكر مداومت داشته باشد
و اما دعا، مانند آياتى كه در قرآن شريف به لسان دعا آمده است مانند: «ربنا لا تواخذنا ان نسينا او اخطانا...».
«و ربنا عليك توكلنا و اليك انبنا و اليك المصير» و نظاير اينها و دعاهايى كه از رسول خدا (و ائمه اطهار) وارد شده كه خواندن اين گونه دعاها البته با رعايت حال سالك علاوه بر استحضار معانى و مضامين آنها بركت پيروى از اولياء خدا را نيز دارد و از ارواح مقدسه شان استفاضه توان كرد
و اما مراعات مانند نماز با حضور قلب كه علاوه بر آن كه ياد حق تعالى است هم مراعات شرع شده و هم مراعات حقوق الله كه نماز گزار را رعايت وقت و مقام ضرورى است و بايد متوجه باشد كه در محضر چه كسى است و چه كسى با او و مراقب او است كه با اين گونه تذكر است از غفلت و نسيان رهايى مى يابد.
درجه ى دوم ذكر عبارت از ذكر خفى است «و هو الخلاص من الفتور و البقاء مع الشهود (المشهود) و لزوم المسامره»: ذكر خفى همان ذكر قلبى است كه نتيجه ى دوام حضور و مراقبه است و ثمره اش واردات قلبيه و مشاهده ى تجليات جمال و جلال است كه صاحبش را فتور و سستى در ذكر دست ندهد و به واسطه ى عادات و رسوم نفسانى و توجه به صفات و طاعات از ياد حق محجوب نگردد و ديگر آن كه چون همواره در حال مشاهده است لا محاله در خدمت مشهود خواهد بود و ملازم با مسامره، مسامره در اصطلاح عرب قصه گويى و افسانه سرايى شبانه را گويند، آن را كه با حق تعالى مكاشفه و مكالمه و مناجات است نه غفلتى او را عارض شود و نه فتورى رخ دهد و نه از انس و مسامره محروم ماند.
با تو دوزخ جنت است اي جان فزا
با تو زندان گلشن است اي دلربا
هر كجا تو با منى من خوشدلم
و ربود در قعر گورى منزلم
بهتر از هر دو جهان آنجا بود
كه مرا با تو سرو سودا بود
درجه سوم از ذكر، ذكر حقيقى است «و هو شهود ذكر الحق اياك و التخلص من شهود ذكرك و معرفه افتراء الذاكر فى بقائه مع ذكره»: ذكر حقيقى عبارت است از آن كه آدمى شاهد باشد ذكر حق مر بنده را كه با تمكين در اين مرحله و استغراق در اين گونه ذكر درك مى كند كه نسبت دادن مشهود به بنده افتراء و دروغ است كه وجودى از عبد باقى نمانده تا شاهد باشد بلكه شاهد و مشهود و ذاكر و مذكور يكى بيش نباشد پايان سخن عارف با تلخيص از نگارنده. نويسنده گويد در اين باره گفته شده است:
رق الزجاج و رقت الخمر
فتشا كلا و تشابه الامر
فكانها خمر و لا قدح
و كانه قدح و لا خمر:
از صفاى مى و لطافت جام
درهم آميخت رنگ جام و مدام
همه جام است و نيست گوئى مى
يا كه خمر است و نيست گوئى جام
و يا من شكره فوز للشاكرين
اي آن كه سپاسگزارانش را سپاس اش رستگار كند، سيد شارح گويد: (فوز) دو معنى دارد نجات و پيروزى و هر دو معنى در اين مورد درست است اما فوز به معناى نجات درست است براى آن كه جانها در گرو نعمتها است و تنها شكر نعمت است كه جانها را از گرو درمى آورد و از اين رو است كه جمله اي از دعاى آن حضرت را كه به خداى تعالى عرض مى كند: فك رهانى و ثقل ميزانى: (گروگان مرا آزاد فرما و ميزان اعمال مرا سنگين) چنين تفسير كرده اند كه مقصود آن حضرت توفيق يافتن به اداى شكر است زيرا كه جانهاى گرو رفته در مقابل نعمتها را به جز شكر نعمت آزاد نمى كند و چون بندگان از اداى شكر عاجزند (به گفته ى حكيم شيراز: ما نتوانيم حق شكر تو گفتن با همه كروبيان عالم بالا).
به خداى تعالى پناهنده شده مگر با جود و كرمش عهده دار آزادى گروگان باشد كه خداى تعالى فرموده است: «لئن كفرتم ان عذابى لشديد»: اگر كفران نعمت كرديد همانا عذاب من سخت است پس به هر مقدار كه بنده شكر كند از عذاب نجات مى يابد و هر قدر كه از عذاب نجات يافت جانش از گرو آزاد مى شود.... سپس گويد: و اما شكر به معناى پيروزى نيز در اين جا درست است زيرا خداى تعالى مى فرمايد: «لئن شكرتم لا زيدنكم»: اگر سپاسگزارى كرديد من نعمت را بر شما افزون گردانم پس دستيابى به افزونى نعمت خود پيروزى در كار خير است. پايان
نگارنده گويد: اين كه سيد مرحوم فرموده است كه تنها شكر نعمت است كه جانها را از گرو درمى آورد تمام نيست مگر به نوعى از توجيه در معناى شكر چنانچه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در خطبه شعبانيه فرمود: «ايها الناس ان نفوسكم مرهونه باعمالكم ففكوها باستغفاركم»: مردم جانهاى شما در گرو اعمال شما است آنها را آزاد كنيد با استغفارتان و اما سخن در معناى شكر عارف معروف خواجه عبد الله انصارى را در كتاب لطيف منازل السائرين در باب شكر كه در قسم چهارم عنوان شده است كلامى است نغز و دلنشين و حاوى نكات اخلاقى و عرفانى بسيار دقيق و ما در اين باره ى به ترجمه ى فرموده ى ايشان اكتفا مى كنيم كه مى فرمايد: قال الله تعالى «و قليل من عبادى الشكور» شارح گويد خداى تعالى مقام شكر را اين چنين بالا برده براى آن كه حتى بندگان خاص الهى بجز اندكى از آنان قيام به شكر نمى كنند، سپس خواجه فرمايد: شكر نام شناخت نعمت است كه اگر كسى نعمت را شناخت شكر آن را به جا آورده است زيرا از رهگذر شناخت نعمت منعم و عطاكننده ى نعمت را توان شناخت و چون چنين بود خداى تعالى در قرآن كريم اسلام و ايمان را شكر ناميد:
خواجه كه شناخت نعمت را شكر ناميد از آن رو است كه نعمت اثر منعم است و ايمان حقيقى همان است كه از اثر به موثر پى برده شود چنانچه در حديث قدسى وارد است «كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق و تحببت اليهم بالنعم حتى عرفونى»: من گنجى بودم نهانى پس دوست داشتم كه شناخته شوم خلق را آفريدم و با نعمتها محبت آنان را بخودم جلب كردم تا آن كه از طريق محبت مرا شناختند از اين جهت بود كه خواجه قدس سره گفت راه شناخت منعم همانا نعمت است زيرا تصور اين كه نعمت از منعم است و شناخت اينكه نعمت از منعم است (اشاره است به دو مرحله ى تصور و تصديق) خود عين شكر است چنانچه از داود عليه السلام روايت است كه به خداى تعالى عرض كرد: پروردگارا چگونه شكر تو را به جاى آورم و حال آن كه همين شكر نعمت خود نعمتى است كه بايد شكرش را به جاى آورد «فاوحى الله تعالى اليه يا داود اذا علمت ان ما بك من نعمه فمنى فقد شكرتنى»: پس خداى تعالى به داود وحى فرمود: آنگاه كه دانستى هر چه نعمت است از من است پس به تحقيق كه شكر مرا به جا آورده اي توضيح آن كه:
حضرت داود عليه السلام به نكته ى جالبى متوجه شده است و آن اين كه اگر بنده وظيفه داشته باشد كه در مقابل هر نعمتى كه خداى تعالى به او مرحمت مى فرمايد شكرى به جاى آورد اين چنين وظيفه و تكليف لازمه اش تكليف به محال است زيرا خود شكر نيز نعمتى است كه بايد شكرش را نمود و شكر سومى نيز نعمتى است كه شكرى ديگر لازم دارد و هم چنين تالايشاهى و اين تسلسل است و محال، خداى تعالى پاسخ اين تكليف محال را با تنازل و گذشت از حق خود داده است (دقت شود) و به بيان ديگر شكر بر سه قسم است:
شكر به قلب و آن عبارت است از درك اين معنى كه نعمت از منعم است و شكر به زبان و آن عبارت است از ثناگويى بر منعم و شكر با اعضا و جوارح و آن عبارت است از اطاعت منعم و گردن به فرمان او نهادن و از اين رو شاعر عرب گفته است :
افادتكم النعماء منى ثلاثه
يدى و لسانى و الضمير المحجبا
و اصيلترين اين سه، شكر قلبى است هر چند كه شكر زبانى ظهورش بيشتر است زيرا ريشه ى شكرهاى ديگر همين شكر قلبى است و شكر زبانى و شكر جوارحى بدون شكر قلبى اعتبارى ندارند.
و اما اين كه گفتيم خداى تعالى اسلام و ايمان را شكر ناميده به آن دليل است كه در چند جاى قرآن شكر در مقابل كفر آمده است مانند آن كه فرمود است: «ان تكفروا فان الله غنى عنكم و لا يرضى لعباده الكفر و ان تشكر و يرضه لكم»: اگر همه كافر شويد خدا از همه شما البته بى نياز است و لكن كفر را هم از بندگانش نمى پسندد و در جاى ديگر فرموده است: «هذا من فضل ربى ليبلونى ء اشكر ام اكفر و من شكر فانما يشكر نفسه و من كفر فان ربى غنى كريم»: اين توانايى از فضل پروردگار من است تا مرا بيازمايد كه نعمتش را شكر مى گويم يا كفران مى ورزم و هر كه شكر نعمت حق كند شكر به سود خويش كرده همانا خدا (از شكر خلق) بى نياز و (بر كافر) كريم و مهربان است و در جاى ديگر فرموده است: «و من شكر فانما يشكر لنفسه و من كفر فان الله غنى حميد»: و هر كس شكر كند به نفع خويش شكر كرده و هر كس كفران كند پس خداى تعالى بى نياز و ستوده است و در مقابل كفر به جز اسلام و ايمان چيز ديگرى نمى باشد «و معانى الشكر ثلاثه اشياء معرفه النعمه ثم قبول النعمه ثم الثناء بها و هو ايضا من سبل العامه»: شكر سه معنى دارد: شناخت نعمت سپس پذيرش نعمت، سپس ثناگوئى بر نعمت و آن نيز راه عامه و جاده ى عمومى است:
شناخت نعمت عبارت است از اين كه آدمى نعمت را در ذهن خود تصور كند و آن را به عنوان نعمت بشناسد و از غير نعمت جدايش كند كه چه بسا افراد نادان كه به نعمتى مى رسند و نمى دانند كه آن نعمت است بديهى است كه شكر از چنين نادانى ميسور نيست سپس پذيرفتن نعمت است يعنى آن نعمت را از منعم باكمال ميل و رغبت و اظهار فقر و نياز بپذيرد و بر ديده ى منت نهد كه اين گونه پذيرش دليل بر آن است كه اين فرد استعداد و آمادگى قبول نعمت را دارد.
سپس ثناگويى بر آن نعمت است كه منعم را به جود و كرم بستايد و صفات جميله كماليه اش را ذكر كند مانند آنچه حكيم شيراز گويد:
فضل خداى را كه تواند شمار كرد
يا كيست آن كه شكر يكى از هزار كرد
آن صانع لطيف كه بر فرش كاينات
چندين هزار صورت الوان نگار كرد
بحر آفريد و بر و درختان و آدمى
خورشيد و ماه و انجم و ليل و نهار كرد
الوان نعمتى كه نشايد سپاس گفت
اسباب راحتى كه ندانى شمار كرد
آثار رحمتى كه جهان سر بر سر گرفت
احمال منتى كه فلك زير بار كرد
اجزاى خاك مرده به تشريف آفتاب
بستان ميوه و چمن و لاله زار كرد
توحيد گوى او نه بنى آدمند و بس
هر بلبلى كه زمزمه بر شاخسار كرد
شكر كدام فضل به جاى آورد كسى
حيران بماند هر كه در اين افتكار كرد
بعد از خداى هر چه پرستند هيچ نيست
بى دولت آن كه بر همه هيچ اختيار كرد.
و اين كه خواجه فرمود اين گونه شكرگزارى راه عمومى و براى عامه مردم است از اين جهت گفت كه شكرگزارى چنين، خالى از ادعا نيست كه اين منم طاووس عليين شدم و شكر منعم حقيقى را به جاى مى آورم و اگر چشم حق بين او باز بود و مى ديد كه حق تعالى مالك و متصرف مطلق است و به هر نحو كه بخواهد در ملك خويش تصرف مى فرمايد هرگز در خود اهليت اين را نمى ديد كه به شكر او قيام كند زيرا وجود خودش نيز از جمله ملك او است او را چه رسد كه شكر مالك وجود كند اين بدان ماند كه پادشاهى بنده ى درگاهش را جامه اي بپوشاند و آن بنده به پادشاه بگويد: متشكرم به يقين اين شكرگزارى ناشى از بى ادبى او است زيرا كمتر از آن است كه جبران لطف پادشاه را بكند و شكر نوعى از جبران و عوض دادن است اين بنده و مدح چون تو شاهى؟ حاشاك از اين مديحه حاشاك
مگر آن كه از جانب پادشاه مامور به شكرگزارى باشد كه در اين صورت به عنوان امتثال امر آقاى خود مانعى ندارد.
اما خواص و بندگان ويژه ى حق تعالى نتوانند شكر گويند زيرا استغراق در شهود آنان را از شكرگزارى مشغول مى كند و آنان در مقام شهودشان فرقى ميان اخذ و اعطاء نمى بينند
عجب دارى از سالكان طريق
كه باشند در بحر معنى غريق
خود از ناله ى عشق باشند مست
ز كونين بر ياد او شسته دست
سوداى جانان ز جان منفعل
به ذكر حبيب از جهان مشتغل
به ياد حق از خلق بگريخته
چنان مست ساقى كه مى ريخته
شب و روز در بحر سودا و سوز
ندانند ز آشفتگى شب ز روز
خواجه فرمايد: ذكر را سه درجه است: «الدرجه الاولى الشكر على المحاب و هذا شكر شاركت فيه النصارى و اليهود و المجوس و من سعه بر البارى انه عده شكرا و وعد عليه الزياده و اوجب له المثوبه»: نخستين درجه شكر آن است كه در مقابل چيزهايى باشد كه محبوب آدمى است و البته كه چنين شكر مخصوص به بندگان خاص خدا نيست بلكه مسلمانها و نصارى و يهود و مجوس همگى در اين گونه شكر شريكند و هر كس كه به امر محبوب و مطلوبى برسد شكرگزار مى شود و چنين شكر در مقابل رسيدن به محبوب خودش مى باشد و هيچگونه استحقاق ثواب و يا زيادتى نعمت را ندارد و اين از توسعه كرم وجود الهى است كه به چنين شكرى وعده ى ثواب و زيادتى نعمت را داده است و گرنه آن شكر منعم كه عقل به وجوب آن حاكم است شكر در مقابل نعمتهاى سابقه و لا حقه حق تعالى نيست بلكه اين گونه شكر، شكر نعمت است نه شكر منعم (دقت شود).
اين جا است كه اشكال لزوم تسلسل كه حضرت داود متوجه آن شده بود پيش مى آيد و جواب اشكال همان بود كه اشاره شد و وسعت دامنه احسان حضرت بار رحيم به چنين شكرى وعده ى ثواب داده است حكيم شيراز گويد: هر نفسى كه فرو مى رود ممد حيات است و چون برمى آيد مفرح ذات پس در هر نفسى دو نعمت موجود است و بر هر نعمتى شكرى واجب.
از دست و زبان كه برآيد
كز عهده ى شكرش بدر آيد
«اعملوا آل داود شكرا و قليل من عبادى الشكور»
بنده همان به كه ز تقصير خويش
عذر به درگاه خدا آورد
ور نه سزاوار خداونديش
كس نتواند كه به جا آورد
«و الدرجه الثانيه الشكر على المكاره و هذا ممن يستوى عنده الحالات اظهار الرضا و ممن يميز بين الاحوال كظم الغيظ و ستر الشكوى و رعايه الادب و سلوك مسلك العلم و هذا الشاكر اول من يدعى الى الجنه»: درجه ى دوم شكرگزارى بر ناخوش آيندها است و اين گونه شكر به حسب اختلاف حالات اشخاص فرق مى كند: درباره ى كسى كه غم و شادى و راحت و ناراحتى در نظر او يكى است و به مقام رضا و محبت رسيده است چنين كسى شكرش در ناخوشيها با اظهار رضا و خوشنودى است.
و درباره ى كسى كه به اين مقام نرسيده و در قيد خوشى و آسايش است به اين است كه خشم خود را فرونشاند و شكايت نكند و ادب سلوك را مراعات نمايد كه شكايت كردن برخلاف ادب است ز پاداش چنين شكر آن است كه در روز جزا نخستين كسى خواهد بود كه به بهشت خوانده مى شود.
زيرا كه بهشت جز او پاداش كسانى است كه صبر بر مكاره داشته باشند كه «حفت الجنه بالمكاره كما حفت النار بالشهوات».
«و الدرجه لثالثه: ان لا يشهد العبد الا المنعم فاذا شهد المنعم عبوده استعظم منه النعمه و اذا شهده حبا استحلى منه الشده و اذا مشهده تفريدا لم يشهد منه نعمه و لا شده»: درجه سوم شكر آن است كه غرق در مشاهده منعم گردد بدانگونه كه نعمت را نتواند ديدن و اين استغراق بر سه گونه است
اول آنكه استغراقش در شهود بنده وار باشد بدين معنى كه همانگونه باشد كه بنده در حضور سيد و آقاى خود حضور پيدا مى كند و لازم است ادب حضور را رعايت كند و قرب و كرامت را فراموش نمايد و سرا پا ذلت و كوچكى و استغراق در ادب حضور باشد كه مبادا اشاره اي از طرف مولا بشود و او به واسطه ى غفلت متوجه نشود:
يك چشم زدن غافل از آن ماه نباشيد
شايد كه نگاهى كند آگاه نباشيد
و چون خود را در جنب عظمت مولايش كوچك و حقير ديد اساسا در خود لياقت آن را نمى بيند كه مورد لطف مولا قرار گيرد و به او نعمت عطا فرمايد و چون چنين حالتى به وى افاضه شد نعمت در نظرش بسيار بزرگ مى شود زيرا خود را لايق آن نمى دانست و اين گونه ذلت و حقير ديدن نتيجه ى تجلى عظمت منعم است.
نگارنده گويد: استاد بزرگوار و عارف كامل واصل مرحوم حاج ميرزا جواد انصارى قدس سره مى فرمود كه از آثار وصول به مقام ولايت حصول چنين ذلت در نفس است و بر اين مطلب عرفانى عرشى شواهدى از حالات اولياء و مشاهدات و مكاشفات داشتند كه ذكرش مناسب نيست نويسنده گويد در پاره اي از روايات بدين معنى اشاره شده است و ندانم كجا ديده ام در كتاب كه از حضرت جواد عليه السلام سئوال شد شما در مدينه بوديد و پدر بزرگوارتان در طوس، چگونه متوجه شديد كه پدر از دنيا رفته است فرمود: ذلتى در نفس خود احساس كردم كه دانستم از خواص ولايت است.
دومين قسم استغراق آن است كه استغراقش در شهود منعم از منبع حب باشد و به حكم محبت هر آنچه از محبوب صادر شود محبوب است چنانكه گفته شده است (و كل ما يفعل المحبوب محبوب): هر چه آن خسرو كند شيرين بود. پس اگر خداى تعالى او را مبتلا كرد و با دچار ساختن به سختى به پاى امتحانش آورد آن شدت براى او لذتبخش و در كام او شيرين خواهد بود و اين نه از آن جهت كه از سختى لذت مى برد بلكه از آن رو كه فعل محبوب است و گرنه گفتيم كه شدت و راحتى در نزد او يكسان است بلكه براى آن راحتبخش است كه فعل او است.
به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقى است
به ارادت بكشم درد كه درمانم از اوست
زخم خونينم اگر به نشود به باشد
خنك آن زخم كه هر لحظه مرا مرهم از او است
غم و شادى بر عاشق چه تفاوت دارد
ساقيا باده بده شادى آن كاين غم از او است
درجه ى سوم استغراق در شهود آن است كه شهودش تفريدى باشد و آن مقامى است كه جز خداى تعالى هيچ نباشد و هيچ ديده نشود نه نعمتى از خدا مى بيند و نه شدتى زيرا جلوه هاى شهود او را از خود و غير خود بيخود نموده و نمى بيند مگر فقط منعم را كه اگر چيز ديگرى غير حق ببيند به مقام تفريد نرسيده است. پايان سخن عارف خواجه عبد الله و شرح كلام او.
گويى حكيم سبزوارى اعلى الله مقامه نظرى به سخن خواجه داشته كه در شرح اسم شريف «يا من لا تبلغ الخلائق شكره اى» آن كه مخلوقات نتوانند شكرش را به جا آورند فرموده است: زيرا كه شكر حق تعالى به حول و قوه اي كه خداى تعالى عطا مى فرمايد انجام مى گيرد و اين عطا خود شكر ديگرى مى طلبد و همچنين به طور تسلسل ادامه پيدا مى كند و در دعاء عرفه از سيد الشهداء عليه السلام آمده است : «لو حاولت و اجتهدت مدى الاعصار و الاحقاب لو عمرتها ان اودى شكر واحده من نعمك ما استطعت ذلك الا بمنك الموجب على شكرا آنفا جديدا و ثناء طارفا عتيدا اجل و لو حرصت و العادون من انامك ان تحصى مدى انعامك سالفه و آنفه ما حصرناه عددا و لا حصيناه ابدا... الدعا» اگر من بخواهم و كوشش كنم در طول روزگارها و ساليان دراز كه به فرض عمر داشته باشم تا شكر يكى از نعمتهايت را به جا آورم نخواهم توانست مگر آن كه بر من منت نهى و توفيق شكر مرحمت فرمايى كه اين توفيق نيز شكر تازه اي مى خواهد و ثناگويى نو و آماده اي را لازم دارد آرى اگر من و همه كسانى كه مى خواهند نعمتهاى تو را شمارش كنند هر قدر حريص باشيم كه اندازه ى نعمتهاى گذشته و حال تو را بشماريم تعداد آنها را ندانيم و هرگز شمردنشان را نتوانيم... دعا ادامه دارد.
و به بيان ديگر: شكر عبارت است از بزرگداشت منعم به خاطر انعامى كه كرده است و اين بزرگداشت يا به زبان اوست يا به قلب و يا به اعضاء و جوارح و اين هر سه از نعمتهاى الهى است و قدرت بر استفاده از آنها و توفيق يافتن بر استعمال آنها دو نعمت ديگراند كه اگر بخواهد در هر نعمتى شكرى بكند براى هر يك شكر بايد حداقل شكر اين دو نعمت: (قدرت و توفيق) را نيز به جاى آورد و همين طور ادامه خواهد يافت و آن جا كه سيد اولاد آدم عرض كند: «لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك» (من ثناگويى تو را نتوانم تو آن چنانى كه خود ثناى خويش فرموده اى) چگونه ديگران توانند شكر او را به جاى آورند و در خبرى آمده است كه: (ايمان نصفش صبر است و نصفش شكر) و اين بدان معنى است كه آدمى يا حالتى دارد كه ملائم او و به دلخواه او است و يا حالتى غير موافق طبع و برخلاف ميل او است در حالت غير موافق بايستى صبر كند و در حالت موافق شكر بلكه سالك را لازم است كه به هر حالتى كه هست شكر كند چنانچه معصوم عليه السلام عرض كرد: «نحمدك على بلائك كما نشكرك على نعمائك» (ما بر بلاى تو حمدت گوييم همانگونه كه بر نعمتهايت شكر گزاريم) و اگر نتوانست شاكر باشد بايد راضى باشد و اگر نتوانست راضى باشد بايد صابر باشد كه اگر صبر نيز نكرد به جز بى تابى و شقاوت چيز ديگرى براى او نيست. و آخرين درجه ى مقام شكر در نزد عارف آن است كه منعم را در نعمتهايش شهود كند تا وجودش از ميان رفته و به عدم تبديل شود. پايان سخن حكيم سبزوارى
عجب است با وجودت كه وجود من بماند
تو به گفتن اندر آئى و مرا سخن بماند؟
