بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و نبهنى لذكرك فى اوقات الغفله.
حضرت سيدالساجدين، زين العابدين عليه السلام، در اين قطعه دعا، از پيشگاه الهى مى خواهد كه بر محمد و آلش درود فرستد. سپس يك درخواست از ذات اقدس الهى مى نمايد و عرض مى كند: بار الها! در مواقع غفلت به من آگاهى و توجه عطا فرما تا همواره به ياد تو باشم.
به خواست خداوند توانا، اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. در جمله ى دعاى امام (ع) دو كلمه آمده است كه از نظر لغت بايد روشن شود، يكى كلمه ى «غفلت» است و آن ديگر كلمه ى «ذكر». در نيمه ى اول سخنرانى پيرامون «غفلت» بحث مى شود و در نيمه ى دوم سخنرانى مطالبى راجع به «ذكر» تقديم شنوندگان محترم مى گردد. راغب مى گويد:
«الغفله» سهو يعترى الانسان من قله التحفظ و التيقظ.
«غفلت» سهوى است كه بر اثر قلت تحفظ و كمى بيداردلى
بر انسان غلبه مى كند.
در قرآن شريف و روايات اولياى دين كلمه «غفلت» مكرر به كار رفته است، ولى همه ى غفلتها از نظر شرع و عقل يكسان نيستند، بعضى از غفلتها در امور دينى و تشريعى يا امور تكوينى و طبيعى روى مى دهد و انسان غافل سهوا قدمى برخلاف برمى دارد. در اين قبيل مواقع، شخصى كه بر اثر غفلت، تخلف نموده، نه استحقاق كيفر دارد و نه شايسته ى توبيخ است. اين سهو، مستند به ساختمان طبيعى است كه گاه آدمى دچار آن مى گردد. مثلا روزه دارى بسيار متدين از اول ماه رمضان به منظور اطاعت از امر الهى قصد روزه نموده و طبق وظيفه ى شرعى امساك مى كند، اما در يكى از روزها سهوا و بدون اينكه ماه رمضان در خاطرش باشد، غفلت نموده و آب خورده است. روزه ى وى با اين عمل سهو باطل نمى شود و كفاره اي به عهده اش نمى آيد. گاه يك فرد بر اثر بيمارى جهاز هاضمه نزد طبيب مى رود، او دستورهايى مى دهد، از آن جمله مى گويد حتما بايد از ميوه و سبزى خام پرهيز نمايى. مريض دستورهاى پزشك را به كار مى بندد، ولى در خلال ايام بيمارى يك بار دچار غفلت مى شود و قدرى ميوه ى خام مى خورد. او در اين عمل نمى خواسته از دستور طبيب معالج سر باز زند، بلكه بر اثر سهو طبيعى مرتكب تخلف گرديده است. ناگفته نماند سهو در انجام عملى، اثر وضعى آن عمل را از بين نمى برد، مريضى كه به عوارض جهاز هاضمه مبتلاست و به دستور پزشك موظف است از خوردن ميوه و سبزى خام اجتناب نمايد، اگر سهوا قدرى ميوه خورد، اثر بد آن به علت غفلت بيمار زايل نمى شود. در شرع اسلام نيز اگر كسى مال ديگرى را سهوا و به طور ناآگاه تلف نمايد، چون سوء نيت نداشته، مرتكب گناه نشده است، ولى ضمان آن در جاى خود محفوظ است و بايد قيمت آن مال
تلف شده را بپردازد. گاهى كلمه ى غفلت در روايات به كار برده شده و مقصود، عدم توجه مسلمانان به محاسبه ى نفس خويشتن و تسامح در بررسى اعمال روزانه اي است كه مرتكب شده اند.
عن على عليه السلام قال: من حاسب نفسه ربح، و من غفل عنها خسر.
على (ع) فرموده: كسى كه حساب نفس خود را برسد، سود مى برد و اگر از نفس خود غافل شود، زيان مى بيند.
و عنه عليه السلام قال: دوام الغفله تعمى البصيره.
و نيز فرموده است: غفلت هميشگى، چشم بصيرت آدمى را نابينا مى كند.
از جمله ى وظايفى كه پيروان اسلام براى خودسازى و اصلاح نفس خويش به عهده دارند، اين است كه همه روزه با دقت به حساب خود برسند و نيك و بدهاى آن روز را با دقت بررسى نمايند.
عن موسى الكاظم عليه السلام انه قال: يا هشام! ليس منا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم فان عمل حسنه استزاد منه و ان عمل سيئه استغفر الله منه و تاب.
حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام به هشام فرموده: از ما نيست كسى كه هر روز به حساب نفس خود نرسد، اگر كار خوب انجام داده در افزايش آن بكوشد و اگر مرتكب گناه شده، توبه كند و از پيشگاه بارى تعالى طلب مغفرت نمايد.
كسانى كه در دار دنيا، يعنى جهان تكليف، زيست مى كنند مى توانند با اراده و اختيار خويش به حساب خود برسند، حقوق
صاحبان حق را بپردازند، از گناهانى كه مرتكب شده اند استغفار كنند، و با اين عمل قطعا بار سنگين قيامتشان سبك مى شود و زمينه ى نجاتشان فراهم مى آيد. اولياى گرامى اسلام با منطقى پدرانه، اين مهم را به پيروان خود توصيه نموده اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا وزنوها قبل ان توزنوا.
رسول اكرم (ص) فرموده: در دنيا به حساب خود برسيد، پيش از آنكه در قيامت به حسابتان برسند. خويشتن را از جهت اعمالى كه مرتكب شده ايد بسنجيد، قبل از آنكه مورد سنجش قرار گيريد.
اگر در اين جهان به حساب خود برسيم، به نفع فرداى خويش قدمى برداشته ايم و اگر از محاسبه غافل باشيم تا آنكه مرگ فرارسد، دار تكليف سپرى مى گردد و عوالم بعد از مرگ آغاز مى شود، آنجا عمل در كار نيست، فقط عالم حساب است و محكمه ى قضاء.
عن على عليه السلام قال: ان اليوم عمل و لا حساب و غدا حساب و لا عمل.
امروز براى مردم روز عمل است نه روز حساب، و فردا براى آنان روز حساب است نه روز عمل.
محمد بن مسلم زهرى از افراد تحصيلكرده و عالم بود. او در عصر حضرت زين العابدين (ع) مى زيست. بدبختانه مجذوب دستگاه حكومت بنى اميه گرديد و عمال ظالم حكومت از وجودش به نفع خود و به ضرر اسلام استفاده ى بسيار نمودند. حضرت زين العابدين (ع) به اميد اينكه او را به خود آورد و از غفلتش برهاند، نامه ى مفصل و مبسوطى به
وى نوشت و در ضمن او را به خطاهايى كه مرتكب مى شود، آگاهى داد. در آغاز نوشته ى خود مرقوم فرمود:
فانظر اي رجل تكون غدا اذا وقفت بين يدى الله عز و جل فسالك عن نعمه عليك كيف رعيتها و عن حججه عليك كيف قضيتها و لا تحسبن الله قابلا منك بالتعذير و لا راضيا منك بالتقصير.
با چشم دل در خودت نظر كن كه فرداى قيامت چه شخصى خواهى بود، موقعى كه در پيشگاه الهى حاضر مى شوى، از نعمتهايى كه به تو داده سئوال مى كند چگونه رعايت نمودى، از حجتهايى كه بر تو دارد سئوال مى كند چگونه قضاوت كردى، گمان مبر بارى تعالى از تو عذرى را بپذيرد و با اعتراف به تقصير از تو راضى گردد.
محاسبه ى نفس به معناى فروافكندن پرده ى غفلت است، محاسبه ى نفس به معناى از خوب و بد گفتار و رفتار خويش آگاه شدن است، محاسبه ى نفس پرونده ى اعمال آدمى را در پيش رويش مى گشايد، از گناهان و لغزشهايى كه مرتكب شده است آگاهش مى سازد و او را وامى دارد تا با استغفار از خالق و استرضاى از مخلوق، لكه هاى تيره را از صفحه ى اعمال خود بزدايد و بار مسئوليت خويش را سبك كند. اين موفقيت بزرگ نصيب كسانى مى شود كه محاسبه ى نفس را جدى بگيرند و با تصميم قاطع به تصفيه ى حسابها همت گمارند.
عن على عليه السلام قال: جاهد نفسك و حاسبها محاسبه الشريك شريكه و طالبها بحقوق الله مطالبه الخصم خصمه فان اسعد الناس من انتدب لمحاسبه نفسه.
على (ع) فرموده: با نفس خود جهاد كن و حساب او را
رسيدگى نما، همانند شريكى كه به حساب شريك خود مى رسد و حقوق خداوند را آنچنان از وى مطالبه كن كه دشمن از دشمن طلب مى كند. چه آنكه سعادتمندترين مردم كسى است كه پذيراى محاسبه ى نفس باشد.
ائمه ى معصومين عليهم السلام از اينكه عده ى زيادى از مسلمانان به حساب نفس خود رسيدگى نمى كنند و ايام عمر را به غفلت مى گذرانند، متاثرند و افسوس مى خورند. بعضى از آن بزرگواران در ايام حيات خود مراتب آزردگى خاطر خويشتن را به زبان مى آوردند و دعا مى كردند كه اينان پس از مرگ از عمل خود دچار ندامت نشوند. على (ع) ضمن يكى از خطبه هاى خود، چنين فرموده است:
فيالها حسره على كل ذى غفله ان يكون عمره عليه حجه و ان توديه ايامه الى الشقوه. نسال الله سبحانه ان يجعلنا و اياكم ممن لا تبطره نعمه و لا تقصر به عن طاعه ربه غايه و لا تحل به بعد الموت ندامه و لا كابه.
افسوس بر هر انسان غافلى كه عمرش بر او حجت باشد و ايام زندگيش بر وى منجر به شقاوت گردد. از پيشگاه خداوند مى خواهيم كه ما و شما را از كسانى قرار ندهد كه نعمت الهى آنان را به كفران و طغيان كشانده، هدف باطلش وى را به تقصير در طاعت واداشته و بر اثر اين اعمال نادرست، پس از مرگ به پشيمانى و اندوه دچار شده است.
خلاصه، غفلت از محاسبه ى نفس در دار دنيا ممكن است بسيارى از مسلمانان را در روز حساب قيامت با مشكلات بزرگى مواجه
نمايد و آنان را در معرض عذاب سنگين الهى قرار دهد. غفلت بسيار مهم و خطرناك كه موجب كفر به خداوند و عذاب عظيم قيامت مى شود، غافل ماندن از آيات الهى و بى اعتنايى به دلايل و شواهد توحيد است. موقعى كه تمام توجه يك انسان به زندگى دنيا و امور مادى معطوف مى گردد، خود را فراموش مى كند، انسانيت خويش را از ياد مى برد، به نداى عقل، به دعوت معرفت فطرى، و به قضاوت عادلانه ى وجدان اخلاقى كه ودايع الهى و سرمايه هاى ارزشمند انسانى هستند بى اعتنا مى شود، آيات خدا را كه راه نيل به توحيد است دقت نمى كند، و سرانجام اين غفلتها موجب كفر او مى شود و زمينه ى عذاب شديد قيامتش را فراهم مى آورد.
ان الذين لايرجون لقاءنا و رضوا بالحيوه الدنيا و اطمانوا بها و الذين هم عن آياتنا غافلون. اولئك ماويهم النار بما كانوا يكسبون.
آنانكه به لقاى خداوند و بازگشت به سوى او عقيده ندارند، فقط به زندگى دنيا خشنود و مطمئن اند و همچنين كسانى كه از آيات الهى غافل اند به كيفر اعمالى كه مرتكب شده اند، جايگاهشان در قيامت، آتش دوزخ خواهد بود.
خداوند در قرآن شريف از بعضى غفلتهاى گمراه كننده ى مردم نام برده و آنها را به خود منتسب نموده است. براى آنكه از اين آيات و ديگر آياتى راجع به هدايت و ضلالت برداشت جبر نشود، در اينجا به مناسبت بحث غفلت، پس از ذكر مقدمه اى، نكته ى انتساب آن غفلتها به خداوند توضيح داده مى شود.
مالك واقعى تمام موجودات عوالم هستى، آفريدگار جهان
است و همچنين مالك واقعى تمام قوانين و سنن تكوينى كه بر نظام جهان حكومت مى كند، ذات اقدس الهى است. اين خداوند است كه از طرفى محتويات كره ى زمين را مسخر و مقهور انسان ساخته تا از آنها بهره بردارى كند و از طرف ديگر قوانين و سنن مربوط به آنها را نيز مسخر انسان ساخته تا با هوش و استعداد خويش از آن قوانين به نفع خود استفاده نمايد و اين هر دو امر در دو آيه از قرآن شريف آمده است:
الله الذى سخر لكم البحر لتجرى الفلك فيه بامره.
خداوند است كه دريا را مقهور و مطيع شما ساخته تا كشتى به فرمانش در آن حركت كند.
و سخر لكم الفلك لتجرى فى البحر بامره.
خداوند است كه كشتى را مسخر و مقهور شما ساخته تا به امر او دريا را بپيمايد.
اگر كسى سئوال كند: دريا از آفريده هاى بارى تعالى است و خداوند آن را به گونه اي خلق فرموده كه مسخر و مطيع بشر باشد و مردم بتوانند در آن كشتى برانند، اما كشتى ساخته و پرداخته ى مهندس است، چرا خداوند تسخير آن را همانند تسخير دريا به خود منتسب نموده است؟ پاسخ اين پرسش آن است كه آفريدگار جهان از طرفى در زمين قوه ى جاذبه قرار داده كه هر جسمى در جو آن واقع شود، به خود جذب كند و از طرف ديگر قوانين و مقررات خاصى براى دريا وضع نموده كه اگر مهندسى با در نظر گرفتن آن قوانين، كشتى بسازد و مصنوع خود را با آن مقررات تكوينى تطبيق دهد، جاذبه ى زمين نتواند آن را به خود جذب كند و به عمق دريا فرو برد. بنابراين، حركت كشتى در اقيانوس
مستند به قوانين تكوينى بارى تعالى است. از اين رو، خداوند تسخير كشتى را در دريا به نفع انسانها مستند به خود نموده است. ايمان آوردن و كافر شدن مردم در اختيار خود مردم است همانطور كه ساختن كشتى مستند به عمل مهندس است . اينكه خداوند در قرآن شريف مكرر هدايت و ضلالت انسانها را مستند به مشيت خود نموده، همانند تسخير كشتى در بحر پيمايى است كه به خود نسبت داده است. بشر طبعا حس كاوش دارد، مى خواهد بداند بنيانگذار عالم كيست. خداوند، عقل را كه راهنماى واقع بين است به وى اعطا نموده تا با نور او راه را از بيراهه بشناسد. آدمى به جستجو مى رود، متوجه مى شود عده اي مى گويند جهان پديده اي است طبيعى و به طور تصادف و اتفاق به وجود آمده است. اين سخن را به عقل عرضه مى كند و نظر مى خواهد. عقل مى گويد: جهان و تمام محتويات آن بر اساس محاسبه ى علمى و طرح حكيمانه اي ايجاد شده اند و محال است كه طبيعت كور و بى شعور بتواند چنين نظام حكيمانه اي را به وجود آورد. قطعا آفريدگار جهان خالقى است عالم و قادر و حكيم، او با اراده ى تواناى خود اين جهان را خلق نموده و نظام منظمى را بر آن حاكم ساخته است. پس آن كس كه ايمان آورده، خويشتن را با موازين عقل كه به منزله ى قانون تكوينى بارى تعالى است منطبق نموده و آن كس كه به كفر گرايش يافته، از انطباق خود با قضاوت عقل، كه حجت بارى تعالى است، سر باز زده است و اين هر دو قسمت در يك آيه از قرآن شريف آمده است:
و ما كان لنفس ان تومن الا باذن الله و يجعل الرجس على الذين لا يعقلون.
هيچ يك از نفوس بشر جز به اذن خداوند ايمان نمى آورد و پليدى كفر براى كسانى است كه عقل خود را به كار نمى بندد و از نيروى خرد بهره نمى گيرند.
در اين آيه، در مقابل اذن خداوند، به كار نگرفتن عقل آمده است و اين بدان معنى است كه هر كس روش خود را با عقل، كه حجت الهى است، منطبق كند به اذن تكوينى خداوند ايمان مى آورد و هر كس به نداى عقل اعتنا نكند و از هدايتش پيروى ننمايد، جعل تكوينى بارى تعالى درباره ى وى پليدى نفس و كفر و بى ايمانى خواهد بود. استناد ايمان و كفر مردم به مشيت بارى تعالى كه در قرآن شريف مكرر آمده، بدين معنى است و اين خود حاكى از آزادى كامل بشر در قبول ايمان يا قبول كفر است. قرآن كريم از زبان اهل ايمان مى گويد: ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا.
بار الها! پس از آنكه به صراط مستقيم هدايتمان فرمودى، دلهاى ما را به كجروى و انحراف سوق مده.
قطعا خداوند نمى خواهد بندگانش از هدايت به ضلالت گرايش يابند، بلكه اين مردم انحراف طلب اند كه خودشان آزادانه صراط مستقيم را ترك مى گويند و در راه كج قدم بر مى دارند. وقتى آدمى با اراده و اختيار خود هدايت را ترك گفت و خويشتن را با مقررات ضلالت منطبق نمود، خداوند عمل او را به خود نسبت مى دهد . در كتاب مجيد، آيه ى محكمى است كه اين آيه ى متشابه را تبيين مى نمايد:
فلما زاغوآ ازاغ الله قلوبهم.
وقتى بنى اسرائيل كجروى را گزيدند، خداوند دلهاى آنان را
منحرف نمود.
ملاحظه مى كنيد كجروى از خود مردم آغاز شده است نه از ذات اقدس الهى. قرآن شريف در مورد هوى پرستان افراطى كه به معرفت فطرى و نداى عقل اعتنا ننموده و خداپرستى را به دست غفلت سپرده اند، چنين فرموده است:
و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا و اتبع هويه و كان امره فرطا.
اطاعت مكن از كسى كه ما قلب او را از ياد خود غافل ساختيم. او پيرو هواى نفس خويش گرديد و سرانجام كارش به گناه و ناپاكى منتهى شد.
اين آيه نيز مانند آيه ى سابق است. در آغاز يهوديها كجروى را پيش گرفتند و به روش نارواى خود ادامه دادند، آنگاه مشمول ازاغه ى تكوينى بارى تعالى گرديدند. در اين آيه نيز ابتدا هوى پرست از ياد خدا غافل مى شود و به هوى پرستى گرايش مى يابد، آنگاه غفلت تكوينى بارى تعالى به قلب او نفوذ مى كند.
در آغاز سخن، تذكر داده شد كه جمله ى دعاى مورد بحث امروز حاوى دو كلمه است: يكى «غفلت» و آن ديگر «ذكر خداوند». از آنچه به عرض رسيد، راجع به غفلت و مراتب مختلف آن به قدر كافى توضيح داده شد. اينك كلمه ى «ذكر» مورد بحث واقع مى شود.
الذكر بالكسر له معنيان: احدهما التلفظ بالشيئى و الثانى احضاره فى الذهن بحيث لا يغيب عنه.
«ذكر» داراى دو معنى است: اول، تلفظ نمودن و به زبان آوردن چيزى است. دوم، حاضر ساختن چيزى در ذهن به طورى كه از
صفحه ى خاطر غايب نشود.
در روايات اولياى اسلام، كلمه ى «ذكر» به هر دو معنى در مورد ياد بارى تعالى آمده است، ولى ذكر قلب بالاتر از ذكر زبان است، زيرا ذكر قلب است كه مى تواند افراد را به راه طاعت الهى سوق دهد و از معصيت بازدارد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان من اشد ما فرض الله على خلقه انصافك الناس عن نفسك و مواساتك اخاك المسلم فى مالك و ذكر الله كثيرا. اما انى لا اعنى سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر، و ان كان منه، لكن ذكر الله عند ما احل و حرم، فان كان طاعه عمل بها و ان كان معصيه تركها.
امام صادق (ع) فرمود: از شديدترين فرايض خداوند بر مردم، يكى انصاف دادن از ناحيه ى خودت نسبت به دگران، دوم تعاون برادر مسلم در مالت، و سوم بسيار در ياد خدا بودن. سپس فرمود: مرادم از «ياد خداوند» ذكر به زبان نيست با آنكه به زبان ياد خدا بودن ذكر است، بلكه مرادم از ذكر خداوند در زمينه ى حلال و حرام الهى است، اگر چيزى طاعت است، عمل كند و اگر معصيت است، ترك گويد.
ذكر قلبى نيز به اعتبار آثار و نتايج مفيدى كه از خود به جاى مى گذارد، ارزشهاى معنوى متفاوت دارد. مهمترين اثر ذكر قلبى آن است كه بتواند انسان را از گناه منصرف كند و سد راه هوى و شهوات نفسانى گردد.
قال اميرالمومنين عليه السلام: الذكر ذكران: ذكر الله عز و جل عند المصيبه و افضل من ذلك ذكر الله عند ما حرم الله عليك فيكون
حاجزا.
اميرالمومنين (ع) فرمود: ذكر حضرت بارى تعالى دو قسم است: يكى ذكر خداوند است در موقع مصيبت، و برتر از آن ذكر خداوند است در مورد محرمات الهى كه بتواند ياد خدا آدمى را از گناه بازدارد.
حب مال و علاقه به تكثير ثروت از جمله امورى است كه مى تواند در زمينه ى تجارت و داد و ستد، آدمى را از مسير پاكى و درستكارى منحرف كند و به اعمال خائنانه و خلاف انصاف و انسانيت وادار سازد.سودجويى قادر است انسان عاشق مال را از طرفى چنان مجذوب نمايد كه از اطاعت الهى و اداى فرايض يوميه بازماند، متوجه نشود كه وقت نماز رسيده و بايد امر الهى را اجابت كند يا اگر متوجه شود، جاذبه ى مال نگذارد از جاى برخيزد و به نداى پروردگار لبيك گويد، و از طرف ديگر براى نيل به منافع بيشتر، در انجام معاملات به انواع گناهان از قبيل ربا و خيانت، تقلب و دروغ، اغفال مشترى و قسمتهاى خلاف واقع، احتكار و كم فروشى، و ديگر اعمالى از اين قبيل دست بزند و راه فساد و تباهى را در پيش گيرد.بازرگانان و پيشه ورانى كه مومن واقعى هستند و همواره دلشان در ياد خداوند است، از اين قبيل خطرات و آلودگيها مصون و محفوظاند، قرآن شريف درباره ى اينان فرموده:
رجال لا تلهيهم تجاره و لا بيع عن ذكر الله.
مردان باايمانى كه از خلق و خوى مردانگى برخوردارند، تجارت و داد و ستد، آنان را از ياد خداوند غافل نمى نمايد و به انحراف
گرايش نمى يابند، اوامر الهى را اطاعت مى كنند و از منهياتش اجتناب مى نمايند و عمر را به پاكدامنى و درستكارى مى گذرانند.
عن على عليه السلام قال: من عمر قلبه بدوام الذكر حسنت افعاله فى السر و الجهر.
على (ع) فرموده: كسى كه دل خود را با ياد دائمى خداوند آباد نمايد، كارهايش در پنهان و آشكار نيكو خواهد بود.
خداوند در قرآن شريف به پيمبر گرامى (ص) دستور داده:
و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خيفه.
در اعماق قلبت با حال تذلل و تضرع آميخته به خوف، در ياد پروردگارت باش.
گرچه مخاطب آيه، رسول گرامى اسلام (ص) است، ولى اين دستور آموزشى است به تمام اهل ايمان، زيرا كسى كه در دل خداوند را به ياد دارد، از خلوص واقعى برخوردار است اما ذكر به زبان ممكن است در پاره اي از مواقع رنگ ريا به خود بگيرد.علاوه بر اين، ذكر قلب است كه اعمال بدن را اصلاح مى كند و آنها را به مسير صحيح كه مرضى بارى تعالى است هدايت مى نمايد.جالب آنكه به موجب بعضى از روايات كه ذيل اين آيه آمده، پاداش ذكر قلب آنقدر بزرگ است كه جز ذات اقدس الهى كسى نمى داند.
عن زراره عن احدهما قال: لا يكتب الملك الا ما سمع نفسه و قال الله: و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خيفه.قال لا يعلم ثواب ذلك الذكر فى نفس العبد لعظمته الا الله تعالى.
زراره كه از اصحاب امام باقر و امام صادق عليهماالسلام بود،
از يكى از آن دو امام (ع) حديث نموده كه فرمود: ملك مامور ثبت اعمال مردم نمى نويسد مگر آن را كه خودش شنيده است و خداوند در قرآن شريف فرموده: «پروردگارت را در دل ياد كن به حال تضرع و ترس».امام (ع) فرمود: عظمت ثواب اين ذكر را كه بنده در نفس خود انجام داده است، جز خداوند كسى نمى داند.
به ياد حضرت حق بودن در قلب، ضامن حسن اجراى احكام الهى است.كسى كه همواره دلش به ياد خداوند باشد و خويشتن را در حضور مقدس او احساس نمايد، هرگز فكر مخالفتش را در سر نمى پرورد و مطيع بى قيد و شرط ذات اقدس او خواهد بود.البته اين موفقيت عظيم نصيب اولياى بزرگ الهى است، اما افراد عادى كه به خداوند ايمان دارند ولى به ياد دائمى او موفق نيستند، بايد مراقبت كنند در مواقعى كه مى خواهند قدمى بردارند و حقوق ديگران به آن وابستگى دارد، حتما به ياد خدا باشند تا در پناه او از خطا و تضييع حقوق اين و آن مصون بمانند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: اذكر الله عند همك اذا هممت و عند لسانك اذا حكمت و عند يدك اذا قسمت.
رسول اكرم (ص) فرمود: به ياد خداوند باش در كنار تصميمت وقتى همت مى گمارى و در كنار زبانت وقتى حكم مى كنى و در كنار دستت موقعى كه تقسيم مى نمايى.
نماز در اسلام عبادتى است بزرگ و عامل بسيار موثرى است براى قرب به حضرت بارى تعالى.به موجب روايتى كه از امام معصوم (ع) در ذيل آيه اي از قرآن شريف آمده است، آن كس كه دلش
به ذكر دائمى خداوند اشتغال دارد، پيوسته در حال اقامه ى نماز است.
عن محمد بن على الباقر عليهماالسلام قال: لايزال المومن فى صلوه ما كان فى ذكر الله قائما او جالسا او مضطجعا، ان الله تعالى يقول: الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم و يتفكرون فى خلق السموات و الارض، ربنا ما خلقت هذا باطلا، سبحانك فقنا عذاب النار.
امام باقر (ع) فرمود: مومن پيوسته در نماز است مادامى كه دلش در ياد حضرت بارى تعالى است، ايستاده باشد يا نشسته يا در حال درازكش.خداوند در قرآن شريف فرموده: آنان كه به ياد او هستند در حال قيام و قعود يا موقعى كه به پهلو دراز كشيده اند، اينان در آفرينش آسمانها و زمين فكر مى كنند و مى گويند: پروردگارا! اين جهان را بيهوده نيافريده اى، تو پاك و منزهى، ما را از آتش رهايى بخش.
كسى كه همواره در ياد خداوند است، فكر بد در سر نمى پرورد و تحت تاثير وسوسه هاى شيطانى و تلقينهاى خائنانه قرار نمى گيرد، او در پرتو ذكر خداوند، ضميرى روشن و بصيرتى واقع بين دارد، هرگز صراط مستقيم الهى را در شئون مختلف زندگى ترك نمى گويد.
عن على عليه السلام قال: دوام الذكر ينير القلب و الفكر.
على (ع) فرمود: بر اثر ذكر دائمى خداوند، قلب و فكر نورانى و روشن مى شود.
حضرت زين العابدين عليه السلام در قطعه ى دعاى مورد بحث امروز، پس از درخواست صلوات بر حضرت محمد و آلش، به پيشگاه
الهى عرض مى كند:
و نبهنى لذكرك فى اوقات الغفله.
بار الها! در مواقع غفلت به من آگاهى و بيداردلى عطا فرما كه همواره دلم در ياد تو باشد.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام ضمن سخنان خويش حضرت بارى تعالى را از پاره اي صفات تنزيه مى نمايد.من جمله در دعاى روز فطر و جمعه عرض مى كند:
لم تكن اناتك عجزا، و لا امهالك و هنا، و لا امساكك غفله.
بار الها! مكث و درنگ نمودن تو بر اثر عجز نيست، مهلت دادنت ناشى از سستى و وهن نيست، خوددارى و امساكت معلول غفلت نيست، زيرا خداوند از اين صفات و همانند اينها منزه است.
اما بشر، مخلوق حضرت بارى تعالى است و از عوامل گوناگون طبيعى و اجتماعى متاثر مى شود.امام سجاد (ع) مى خواهد به پيشگاه الهى عرض كند: بار الها! من خواهان دوام ذكر تو هستم، علاقه مندم همواره دلم به ياد تو مشغول باشد، ممكن است در مواقعى پاره اي از حوادث و رويدادها چند لحظه در ضميرم اثر بگذارد و از ذكر تو غافلم نمايد.بار الها! بر من منت بگذار و در آن اوقات به ياد خودت متوجهم فرما تا هرگز دلم از ياد تو فارغ نگردد و پيوسته از افتخار ذكرت برخوردار باشم.
بسم الله الرحمن الرحيم
و استعملنى بطاعتك فى ايام المهله.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، از پيشگاه بارى تعالى درخواست مى نمايد:
بار الها! در ايام عمر كه مهلت خودسازى و نيل به كمال انسانى است، مرا به طاعت و فرمانبرى خودت وادار ساز.
امام (ع) در اين جمله از دعا، كلمه ى «مهلت» را به كار برده و درخواست دارد نعمت مهلت، كه عطيه ى حضرت بارى تعالى است در طاعت ذات اقدس او مصروف گردد.براى آنكه به محتواى كلام حضرت سجاد (ع) واقف شويم لازم است در آغاز سخن معناى «مهلت» از نظر لغت عرب توضيح داده شود.
المهله الرفق و امهله انظره و رفق به و لم يعجل عليه.
مهلت عبارت از مدارا نمودن است و به معناى به ديگرى مهلت دادن، با او مدارا نمودن و بر وى تعجيل نكردن است.
رفق و مدارا همانند حلم و عفو، از جمله ى صفات حضرت
بارى تعالى است و انسانها نيز اگر خود را به آن صفات متصف نمايند، به نسبت از نعمت كمال برخوردار گرديده اند.در سخنرانى امروز، قسمتى از بحث به فيض مهلتى كه بارى تعالى در دنيا به مردم اعطا فرموده اختصاص داده مى شود و در قسمت ديگر، قدر و منزلت «رفق» در زندگى اجتماعى مردم با استناد به احاديث اولياى دين تبيين مى گردد.تمام گناهان، سرپيچى از اطاعت خداوند است و همه ى گناهكاران استحقاق كيفر دارند، با اين تفاوت كه بعضى از گناهان تجاوز به جان يا مال يا عرض مردم است و در جامعه ناامنى و اختلال به وجود مى آورد.در اين قبيل جرايم، حكومت اسلامى موظف است سريعا مجرم را به محاكم قضائى تسليم كند و مجازات قانونيش تعيين گردد و در اسرع وقت به كيفر برسد.بعضى از گناهان است كه در جامعه ايجاد اختلال و بى نظمى نمى نمايد، اما انسان را از تعالى معنوى و تكامل شايسته ى مقام انسان بازمى دارد و سد راه سعادت واقعى مى شود، مانند نماز نخواندن، روزه نگرفتن، دروغ گفتن، براى اغفال مردم ريا نمودن، و ديگر اعمالى از اين قبيل كه همه ى آنها گناه و سرپيچى از اطاعت بارى تعالى است.كسانى كه مرتكب آنها مى شوند، استحقاق كيفر دارند، اما خداوند در كيفرشان تعجيل نمى كند و با آنان مدارا مى نمايد.تعجيل حكومت اسلام در كيفر قاتل و دزد و راهزن به منظور حفظ امنيت اجتماعى و عبرت افراد ماجراجو و اخلالگر است.بعلاوه، اگر حكومت در كيفر اين قبيل جنايتكاران تسريع ننمايد، ممكن است مجرم از فرصت سوء استفاده كند و به گونه اي خود را از قلمرو قدرت حكومت برون افكند و فرار كند.اما گناهانى را كه خداوند در كيفرشان تسريع نمى نمايد، اولا از اين جهت است كه با تاخير مجازات آنان اختلالى در نظم اجتماع پديد نمى آيد، و ثانيا مجرم
با تعويق مجازات نمى تواند از حكومت الهى فرار كند.على عليه السلام ضمن دعا به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و لا يمكن الفرار من حكومتك.
بار الها! فرار از حكومت و فرمانروايى تو براى احدى ممكن نيست.
امام سجاد (ع) در اين زمينه سلطه و قدرت بارى تعالى را به بيان ديگرى ذكر نموده است.
و قد علمت انه ليس فى حكمك ظلم و لا فى نقمتك عجله و انما يعجل من يخاف الفوت و انما يحتاج الى الظلم الضعيف و قد تعاليت يا الهى عن ذلك علوا كبيرا.
بار الها! تحقيقا دانستم كه نه در حكم تو ظلم است و نه در عقابت تسريع و تعجيل، چه آن كس كه از فوت مقصود خائف باشد، عجله مى كند و كسى كه ناتوان و ضعيف است به ستم نياز دارد.بار الها! مقام رفيع تو بسيار برتر و بلندپايه تر از اين امر است.
از آنچه مذكور افتاد، روشن شد كه گناهانى كه امنيت جامعه را متزلزل مى كند و اختلال و بى نظمى به وجود مى آورد، حكومت اسلام موظف است در كيفر مرتكبين تسريع نمايد و هر چه زودتر آنان را به مجازات قانونى برساند.اما گناهانى كه به امنيت عمومى ضرر نمى زند، خداوند به گناهكاران مهلت مى دهد و در مجازاتشان تسريع نمى نمايد و به شرحى كه توضيح داده مى شود، اين خود يكى از نعمتها و عنايات بزرگ بارى تعالى نسبت به آنان است.چه بسيار افرادى كه بر اثر سوء تربيت يا محيط فاسد يا رفقاى بد يا اقتضاى دوران جوانى يا
ديگر عواملى از اين قبيل، قسمتى از عمرشان به عصيان و سرپيچى از اطاعت امر الهى سپرى گرديده و در صف گناهكاران قرار گرفته بودند، ولى معرفت فطرى، وجدان اخلاقى، و عقل واقع نگر، كه پايگاههاى اصلى ايمان و انسانيت هستند، در نهادشان وجود داشت و بر اثر برخورد با يك الهى بيداردل، يا شنيدن يك كلام هدايت بخش، يا مشاهده ى عمل يك مومن واقعى، منقلب شدند، به خود آمدند، راه حق را در پيش گرفتند، و تا پايان عمر از صراط مستقيم منحرف نشدند، و اين موفقيتها بر اثر مهلتى است كه خداوند در دنيا به گناهكاران اعطا فرموده است.اگر قضاى الهى بر اين تعلق مى گرفت كه هر گناهكارى را بدون مهلت مجازات نمايد، اين همه موفقيت نصيب انسانها نمى گرديد، يا به سبب كيفر عمل از ميان مى رفتند يا بر اثر ياس و نوميدى به اطاعت حق تعالى مصمم نمى شدند.بنابراين، مهلتى كه خداوند در دنيا به گناهكاران داده، از عطاياى بزرگ بارى تعالى است.از اين راه است كه معصيتكاران به خدا بازمى گردند و به تعالى و تكامل انسانى نايل مى شوند.فضيل بن عياض كه در عصر امام صادق (ع) مى زيست، از زهاد معروف زمان خويش بود و حديثى از آن حضرت نقل نموده است.
قال: قال لى ابوعبدالله عليه السلام اتدرى من الشحيح؟ قلت هو البخيل.فقال الشح اشد من البخل، ان البخيل يبخل بما فى يده و الشحيح يشح على ما فى ايدى الناس و على ما فى يده حتى لايرى فى ايدى الناس شيئا الا ان تمنى ان يكون له بالحل و الحرام، لا يشبع و لا ينتفع بما رزقه الله.
مى گويد: امام صادق (ع) به من فرمود: آيا مى دانى «شحيح» كيست؟ عرض كردم: بخيل است.فرمود: «شح» از «بخل» شديدتر است، بخيل به چيزى كه خود در دست دارد بخل مى كند، ولى شحيح از آنچه در دست مردم است و در دست خود اوست بخل دارد، حتى در دست مردم چيزى را نمى بيند مگر آنكه تمنا مى كند كه آن چيز مال او باشد، خواه از راه حلال يا حرام.هرگز سير نمى شود و از آنچه خداوند به وى روزى نموده، منتفع نمى گردد.
و يحكى انه كان فى اول امره يقطع الطريق بين ابيورد و سرخس و عشق جاريه فبينما يرتقى الجدران اليها سمع تاليا يتلو: الم يان للذين آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله، فقال يا رب! قد آن.فرجع و آوى الى خربه فاذا فيها رفقه.فقال بعضهم نرتحل و قال بعضهم حتى نصبح فان فضيلا على الطريق يقطع علينا.فتاب الفضيل و آمنهم.
حكايت شده است كه فضيل بن عياض در اوايل كار خود بين ابيورد و سرخس راهزنى مى كرد.عاشق دخترى شد.شبى قرار بود نزد او برود.موقعى كه از ديوار بالا مى رفت كه به خانه ى معشوقه وارد شود، از منزل همسايه صداى تلاوت قرآن شنيد و قارى آيه اي را خواند كه ترجمه اش اين است: آيا هنوز وقت آن نرسيده كه دل افرادى كه ايمان آورده اند از خدا بترسد؟ اين آيه در اعماق وجود فضيل بن عياض اثر عميق گذارد و بلافاصله گفت: پروردگارا! وقت آن رسيده است.از راهى كه آمده بود برگشت و به قطعه زمين غيرمعمورى كه در آن نزديك بود، رفت.اتفاقا در آن قطعه زمين چند نفر رفيق همسفر بودند،
بعضى از آن رفقا گفتند حركت كنيم و بعضى گفتند تا صبح بايد اينجا بمانيم، زيرا فضيل در راه است و اموال ما را مى برد.فضيل از شنيدن اين سخن ناراحت و شرمگين شد، همان موقع از كار زشت خود توبه كرد و به آن مسافرين براى رفتن ايمنى داد.
فضيل يكى از افرادى بود كه با شنيدن آيه اي از قرآن شريف متنبه شد، از مهلت خداداد استفاده نمود و به سوى پروردگار خويش بازگشت.نظير فضيل در طول قرون و اعصار بسيار بوده اند كه به خود آمده، از گناهان خويش استغفار نموده و راه مرضى الهى را در پيش گرفته اند.اما بعضى از افراد سيه روز بدبخت از مهلتى كه دارند سوء استفاده مى كنند، بر كفر و ناپاكيهاى خود مى افزايند، بار جرايم و جنايات خويش را سنگين تر مى كنند.خداوند درباره ى اينان فرموده است:
و لا يحسبن الذين كفروا انما نملى لهم خير لانفسهم انما نملى لهم ليزدادوآ اثما و لهم عذاب مهين.
آنان كه كفر آورده اند، گمان نبرند مهلتى را كه به آنان داده ايم به خير و سعادت آنهاست، بلكه مهلت داده ايم براى امتحان، تا جرايم را افزايش دهند و در قيامت عذابى خواركننده دارند.
فرعون عصر موسى (ع) از اين گروه بود.خداوند براى اتمام حجت به حضرت موسى (ع) و هارون فرمود:
فقولا له قولا لينا لعله يتذكر او يخشى.
با او به نرمى سخن بگوييد شايد متذكر شود و از آفريدگار بزرگ جهان بترسد.
اما فرعون خودسر و مغرور، پس از مشاهده ى آيت كبراى بارى تعالى به سركشى و طغيان خويش افزود و در مقام ابراز قدرت بيشترى برآمد.قرآن در اين باره مى فرمايد:
فحشر فنادى.فقال انا ربكم الاعلى.
درباريان را گرد خود جمع نمود و با فرياد گفت: من پروردگار بزرگ شما هستم.
هر روز كه از عمرش مى گذشت، يك روز از مهلت اعطايى بارى تعالى بر وى سپرى مى گرديد و سرانجام خود و لشكريانش در دريا غرق شدند.او به قدرى از خويشتن در دلهاى مردم اثر قدرت و عظمت به جاى گذارده بود كه مرده اش را باور نمى كردند و مى گفتند مقام او بالاتر از آن است كه مرگ بر وى سلطه پيدا كند و به حياتش خاتمه دهد.
القمى: ان موسى عليه السلام اخبر بنى اسرائيل ان الله قد اغرق فرعون فلم يصدقوه.فامر الله البحر فلفظ به على ساحل البحر حتى راوه ميتا.
در حديث است كه موسى (ع) به بنى اسرائيل خبر داد كه خداوند فرعون را غرق نمود.بنى اسرائيل موسى (ع) را تصديق ننمودند.از اين رو، بارى تعالى به دريا امر فرمود: با امواج خود جسد مرده ى فرعون را به ساحل افكند تا مردم مرده ى او را ببينند.
خداوند در قرآن شريف فرموده:
فاليوم ننجيك ببدنك لتكون لمن خلفك آيه.
امروز بدنت را از دريا بيرون مى افكنيم تا براى مردم بعد از تو
درس عبرت باشد.
نه تنها جسد بى جان فرعون براى مردم آن روز كه پس از مرگ وى زنده بودند مايه ى عبرت بود، بلكه هم اكنون با گذشت قرنهاى متمادى براى مردم كنونى جهان نيز آموزنده و عبرت انگيز است.دهها سال قبل، يكى از روزنامه ها خبرى را نوشته بود كه ضمن حفاريهاى علمى كه در مصر انجام مى شد، به سردابى دست يافتند كه جنازه ى موميايى شده ى فرعون عصر موسى (ع) در آنجا بود و به ديوارهاى آن سرداب متجاوز از صد كيلو ورق طلا با وضع مخصوصى نصب شده بود و در اطراف جسد فرعون چيزهايى كه متعلق به شخص او يا در عصر سلطنت او بوده، قرار داشت.دولت مصر طلاهاى اطراف سرداب را به خزانه ى مملكت برد و جسد فرعون را با تمام آنچه در اطرافش بود، به موزه اي منتقل نمود و هم اكنون كسانى كه براى تماشاى آثار حيرت انگيز كشور مصر به آن سرزمين مى روند، ضمن مشاهده ى آن آثار، موزه ى فرعون عصر موسى (ع) را نيز مى بينند.يكى از شعراى قوى ايران چندين سال قبل به مصر رفته، آن موزه را ديده و با ذوق سرشار خويش، اشعارى آموزنده و عبرت انگيز سروده و منظره ى داخلى موزه را مجسم ساخته است، و چون محتواى اشعار مايه ى تنبه است، براى استفاده ى شنوندگان محترم در اينجا نقل مى شود:
به مصر رفتم و آثار باستان ديدم
به چشم، آنچه شنيدم به داستان، ديدم
بسى چنين و چنان خوانده بودم از تاريخ
چنين فتاد نصيبم كه آنچنان ديدم
گواه قدرت شاهان آسمان درگاه
بسى هرم ز زمين سر بر آسمان ديدم
ز روزگار كهن در حريم الاهرام
نشان روز نو و دولت جوان ديدم
گذشته در دل آينده هر چه پنهان است
به مصر از تو چه پنهان كه بر عيان ديدم
تو كاخ ديدى و من خفتگان در دل خاك
تو نقش قدرت و من نعش ناتوان ديدم
تو تخته ديدى و من بخت واژگون از تخت
تو صخره ديدى و من سخره ى زمان ديدم
تو چشم ديدى و من ديده ى حريصان باز
هنوز در طمع ملك جاودان ديدم
تو سكه ديدى و من در رواج سكه سكوت
تو حلقه، من به نگين نام بى نشان ديدم
تو آزمندى فرعون و من نياز حكيم
تو گنج خسرو و من رنج ديهقان ديدم
ميان اين همه آثار خوب و بد به مثل
دو چيز از بد و از خوب توامان ديدم
يكى نشانه ى قدرت يكى نشانه ى حرص
كه بازمانده ز ميراث خسروان ديدم
خلاصه، ايام مهلت حضرت بارى تعالى براى كسانى كه به او ايمان دارند بسيار مغتنم است و همه ى آنان مى توانند از اين مهلت گرانقدر به نفع انسانيت و تعالى معنوى خويش استفاده نمايند.اما بهره گيرى مردم به اعتبار تفاوت ايمان و چگونگى اعمالشان متفاوت است.بعضى براى جبران لغزشهاى گذشته ى خويش متوجه پروردگار مى شوند و با حال تضرع و زبان استغفار از پيشگاه او درخواست عفو و بخشش مى نمايند.بعضى كه بالنسبه صحيح العمل و درستكار بوده اند، به پيروى از اولياى دين، هر روز مكرر استغفار مى كنند، ولى قسمت اعظم اوقات مهلتشان در مباحات و اعمالى كه فاقد ارزش معنوى و روحانى است مى گذرد.اما امام سجاد (ع) در جمله ى دعاى مورد بحث امروز، از پيشگاه خداوند درخواست مى نمايد كه موجباتى را فراهم آورد تا اوقات مهلتش در طاعت ذات اقدس الهى مصروف گردد.
و استعملنى بطاعتك فى ايام المهله.
بار الها! در ايام عمر كه مهلت خودسازى و نيل به كمال انسانى است، مرا به طاعت و فرمانبرى ذات اقدست وادار ساز.
در آغاز سخن به عرض رسيد كه «مهلت» در لغت عرب به معناى «مدارا و رفق» است و چون رفق از صفات حميده ى انسان است و رعايت آن در روابط اجتماعى بسيار سودمند و مفيد است، بر آن شدم
كه نيمه ى اول بحث را به «مهلت» اختصاص دهم و در نيمه ى دوم مطالبى را با استفاده از روايات درباره ى ارزش «مدارا» و آثار اجتماعى آن به عرض شنوندگان محترم برسانم.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: امرنى ربى بمداراه الناس كما امرنى باداء الفرائض.
رسول اكرم (ص) فرمود: پروردگارم مداراى با مردم را به من امر نمود، همانطور كه به اداى فرايض مامورم فرمود.
از اين روايت استفاده مى شود كه مداراى با مردم در تبليغ اسلام همان اندازه مهم است كه اداى فرايض اسلامى در قوام دين اهميت دارد، با ترك واجبات، اسلام به ضعف مى گرايد و با ترك مدارا، تبليغ دين از پيشروى و گسترش بازمى ماند.
و عنه صلى الله عليه و آله: ما وضع الرفق على شى ء الا زانه و لا وضع الخرق على شى ء الا شانه، فمن اعطى الرفق اعطى خير الدنيا و الاخره، و من حرمه حرم خير الدنيا و الاخره.
و نيز فرموده است: رفق و مدارا در چيزى قرار داده نمى شود، مگر آن را زينت مى دهد و خشونت و تندى بر چيزى قرار داده نمى شود، مگر آن را زشت مى كند، پس اگر به كسى رفق و مدارا عطا شود، خير دنيا و آخرت به وى عطا شده است و كسى كه از مدارا محروم باشد، از خير دنيا و آخرت محروم خواهد بود.
عن موسى الكاظم عليه السلام قال: يا هشام! عليك بالرفق فان الرفق يمن و الخرق شوم.ان الرفق و البر و حسن الخلق يعمر الديار و يزيد فى الرزق.
امام كاظم (ع) به هشام فرمود: بر تو باد به رفق و مدارا كه رفق مبارك است و خشونت شوم.مدارا و نيكوكارى و حسن خلق، شهرها را آباد مى كند و ارزاق را افزايش مى دهد.
عن على عليه السلام قال: الرفق ييسر الصعاب و يسهل شديد الاسباب.
على (ع) فرموده: رفق و مدارا مشكلات را سهل مى كند و اسباب و وسايل سخت را آسان مى سازد.
مدارا نمودن و ارفاق كردن از صفات حميده و خصال پسنديده است.تمام مسلمانان بالاخص كارمندان دولت اسلام و همچنين كسانى كه در پاره اي از امور مرجع مردم اند كوشش كنند تا خود را به اين خلق شريف متخلق سازند و ضمنا بدانند كه رسول گرامى اسلام (ص) از پيشگاه الهى درخواست نموده به مداراكنندگان ارفاق كند و به كسانى كه سخت مى گيرند سختگير باشد.
عن رسول الله صلى الله عليه و آله قال: الرفق راس الحكمه.اللهم من ولى شيئا من امور امتى فرفق بهم فارفق به و من شق عليهم فاشقق عليه.
پيغمبر اكرم (ص) فرمود: مدارا و رفق سرآمد اعمال حكيمانه است.سپس در مقام دعا به پيشگاه الهى عرض كرد: بار الها! كسى كه كارى از كارهاى امت مرا عهده دار مى شود و به آنان ارفاق مى نمايد، تو نيز به وى ارفاق نما، و آن كس كه سخت مى گيرد و مردم را به مشقت مى اندازد تو نيز بر او سخت بگير.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان الله تعالى رفيق يحب الرفق و يعطى
على الرفق ما لا يعطى على العنف.
امام صادق (ع) فرمود: خداوند به بندگان مدارا مى كند و مداراكنندگان را دوست دارد، به عمل آميخته به رفق و مدارا پاداش مى دهد كه به كار فاقد مدارا آن اجر را اعطا نمى نمايد.
رواياتى كه درباره ى رفق و مدارا مذكور افتاد، ناظر به شان اخلاقى اسلام و حسن معاشرت اجتماعى مسلمين با يكديگر است.ولى مقررات قانونى اسلام در پاره اي موارد مدارا نمودن و مهلت دادن را به عنوان حكم دينى در برنامه ى قضاى اسلام آورده و قضات شرع مكلف اند آن ارفاق را رعايت نمايند.مديونى كه تمكن مالى دارد و مى تواند دين عاجل خود را بپردازد، اگر از پرداخت خوددارى نمايد، دائن مى تواند از قاضى شرع زندانى شدنش را درخواست كند.اما در موردى كه مديون معسر و تهيدست است و قادر نيست دين خود را پرداخت كند، دائن مكلف است با او مدارا كند و به وى مهلت بدهد تا متمكن شود و بدهى خويش را پرداخت نمايد و اين حكم در صريح قرآن شريف آمده است.
و ان كان ذو عسره فنظره الى ميسره و ان تصدقوا خير لكم ان كنتم تعلمون.
در صورتى كه مديون شما در عسر است و نمى تواند دين خويش را بپردازد، به او مهلت دهيد تا مالى به دست آورد و اگر در اوقات تهيدستى طلب خود را به نام صدقه به او ببخشيد، براى شما بهتر است اگر به عمق عمل شريف و مقدس خود آگاه باشيد.
در اسلام به موازات وضع قوانين عادلانه براى اداره ى امور
اجتماع، از معنويات و ايمان مردم نيز در حل مشكلات مستضعفين استفاده شده است.اولياى گرامى اسلام، مسلمانان را به رحمت واسعه ى الهى اميدوار مى ساختند و به گذشتهاى مالى نسبت به تهيدستان تشويق مى نمودند.با مهلت گرفتن يا چشم پوشى از اصل طلب، خاطر پريشان مديون بينوا را آرام مى ساختند.
عن الصادق عليه السلام قال: صعد رسول الله صلى الله عليه و آله المنبر ذات يوم.فحمد الله و اثنى عليه و صلى على انبيائه ثم قال: ايها الناس! ليبلغ الشاهد منكم الغائب، الا و من انظر منكم معسرا كان له على الله فى كل يوم صدقه بمثل ماله حتى يستوفيه.
امام صادق (ع) فرمود: روزى رسول اكرم صلى الله عليه و آله منبر رفت.خداى را حمد و ثنا گفت و بر پيمبران او درود فرستاد.سپس فرمود: حاضرين به غائبين ابلاغ كنند: آگاه باشيد هر كسى معسرى را كه قدرت پرداخت بدهى خود را ندارد مهلت دهد، خداوند هر روز به مقدار طلبى كه دارد، به او اجر صدقه مى دهد تا وقتى طلب خويش را دريافت نمايد.
در حديث ديگر آمده كه رسول اكرم (ص) دو نفر را ديد كه يكى ديگرى را گرفته و رها نمى كند.حضرت نزديك آمد و از وضعشان سئوال نمود.يكى از آن دو گفت: از اين مرد طلب دارم، مطالبه مى كنم.حضرت به آن ديگرى توجه فرمود كه چه مى گويد.
فقال الاخر يا نبى الله! له على حق و انا معسر و لا و الله ما عندى.فقال رسول الله صلى الله عليه و آله: من اراد ان يظله الله من فوح جهنم يوم لاظل الا ظله فلينظر معسرا او ليدع له.فقال الرجل عند
ذلك: قد وهبت لك ثلثا و اخرتك بثلث الى سنه و تعطينى ثلثا.فقال النبى (ص): ما احسن هذا.
آن ديگرى گفت: اي نبى خدا! او بر من حق دارد، اما من معسرم، به خدا قسم چيزى ندارم.حضرت فرمود: اگر كسى بخواهد خداوند در قيامت او را از حرارت شديد دوزخ در سايه ى خود قرار دهد روزى كه جز سايه ى او سايه اي نيست، معسرى را مهلت دهد يا از طلب خود بگذرد.در اين موقع طلبكار گفت: من يك سوم طلبم را به تو بخشيدم و يك سوم را تا يك سال مهلت مى دهم و يك سوم را به من بپرداز.رسول اكرم (ص) فرمود: چه عمل خوبى را انجام داد!
طلبكارى كه به مقروض تهيدست خود فشار مى آورد و از او مطالبه ى طلب مى كند، نفعى عايدش نمى شود، فقط مى تواند با عمل نارواى خود او را در جامعه تحقير كند و آبرويش را ببرد.ولى اگر طبق دستور شرع مقدس طلب خود را به او ببخشد يا لااقل به وى فشار نياورد، به موجب روايات، گناهان بخشنده يا مهلت دهنده در قيامت مشمول عفو الهى مى شود و از عذاب خداوند رهايى مى يابد.
عن النبى صلى الله عليه و آله انه قال: حوسب رجل ممن كان قبلكم فلم يجد له من الخير شى ء الا انه كان رجلا موسرا و كان يخالط الناس و كان يامر غلمانه ان يتجاوزوا عن المعسر.فقال الله تبارك و تعالى: نحن احق بذلك منه، تجاوزوا عنه.
رسول اكرم (ص) فرمود: مردى قبل از شما مورد محاسبه ى بارى تعالى قرار گرفت.حسابرسان در كارهايش عمل خيرى نيافتند جز آنكه او شخص متمكنى بود و با مردم آميزش معاملاتى داشت، به
تحصيلداران خود كه طلبهاى او را وصول مى نمودند دستور داده بود كه اگر بين مديونهاى من كسى را يافتيد كه معسر است و قدرت پرداخت ندارد، از او بگذريد و مطالبه ى طلب ننماييد.خداوند در موقع رسيدگى به حساب وى فرمود: من از او به گذشت شايسته ترم، از وى بگذريد.
حذيفه ى يمانى درباره ى ارفاق با مديون معسر مطلبى را به اين مضمون از رسول اكرم (ص) شنيده و به زبان خود نقل كرده است:
اذا كان يوم القيامه يوتى بعبد فيقول: اللهم انى لا اعلم فى حياتى عملا غير انك و هبتنى فى الدنيا مالا فكنت اعين به الفقراء.فاذا لم يكن عندهم ما يقضون به لم اعسر عليهم.فيقول الله تبارك و تعالى: انا اولى باعانتك، فانك ملهوف فتجاوزوا عن عبدى.قال ابومسعود الانصارى: اشهد ان حذيفه سمع هذا من رسول الله صلى الله عليه و آله.
چون روز قيامت فرارسد، بنده اي را به محكمه ى عدل الهى مى آورند.عرض مى كند: بار الها! من از زندگى دنيا عمل خوبى براى خود نمى دانم جز آنكه تو به من مال اعطا فرمودى و من به افراد بى بضاعت قرض مى دادم و چون موقع پرداخت فرامى رسيد، اگر متوجه مى شدم قدرت مالى ندارند و نمى توانند دين خويش را ادا كنند، به آنان فشار نمى آوردم.خداوند مى فرمايد: من به كمك و ياريت اولى هستم، تو مال از دست داده و شايسته ى حمايتى، از بنده ى من بگذريد.ابومسعود انصارى مى گويد: شهادت مى دهم كه حذيفه اين سخنان را از رسول اكرم (ص) شنيده است.
نتيجه آنكه خداوند در دنيا به بندگان خود ارفاق نموده و مهلت
داده است تا در پرتو سعى و عمل، موجباتى را فراهم آورند كه به سعادت ابدى و كمال واقعى نايل آيند.در تعاليم اخلاقى اسلام مداراى با مردم از صفات حميده شناخته شده است و به شرحى كه توضيح داده شد، اولياى گرامى دين ضمن روايات متعددى، اكيدا آن را به پيروان خود توصيه نموده اند.ولى درباره ى مهلت دادن به مومنى كه مديون است و معسر و همچنين راجع به بخشيدن دين او، در احاديث اهل بيت عليهم السلام تاكيد بسيار شده و اين عمل از نظر اولياى الهى آنقدر مهم است كه مى تواند عامل خود را در عرصه ى قيامت مشمول رحمت بارى تعالى نمايد، به طورى كه گناهانش بخشيده شود و از عذاب الهى رهايى يابد.شنوندگان محترم اين مهم را به خاطر بسپارند كه اگر مرد باايمان معسرى مديون آنهاست، به وى مهلت بدهند، يا از طلب خود چشم بپوشند و بپرهيزند از اينكه در حضور مردم مورد اهانتش قرار دهند و موجبات ايذاء و تحقيرش را فراهم آورند و اين روايت را همواره به خاطر داشته باشند:
عن هشام بن سالم قال سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول: قال الله عز و جل: لياذن بحرب منى من اذى عبدى المومن وليامن غضبى من اكرم عبدى المومن.
هشام بن سالم مى گويد: شنيدم كه حضرت صادق (ع) مى گفت كه خداوند فرموده: البته به من اعلان جنگ نموده آن كس كه بنده ى مومن مرا اذيت كند و البته از غضب من در ايمنى است كسى كه بنده ى مومن مرا اكرام نمايد.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و نبهنى لذكرك فى اوقات الغفله
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
