بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم اختم بعفوك اجلى، و حقق فى رجاء رحمتك املى.
حضرت زين العابدين عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» دو درخواست از پيشگاه مقدس بارى تعالى مى نمايد: اول، بار الها! عمر مرا با عفو و اغماضت به پايان رسان، دوم، بار الها! آرزوى مرا كه اميدوارى به رحمت واسعه ى توست، برآورده ساز.
به خواست خداوند توانا، اين دو جمله ى دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
جنين در شكم مادر براى زندگى دنيا ساخته مى شود. سعادت و كمال او در اين است كه تمام اعضا و جوارحش در رحم به سلامت ساخته شود و اين صحت و سلامت ادامه يابد تا لحظه اي كه شكم مادر را ترك مى گويد و به دنيا منتقل مى گردد. بشر نيز در شكم مادر روزگار براى زندگى جهان بعد از مرگ ساخته مى شود و سعادت و كمال وى در اين است كه تمام ابعاد وجودش در رحم روزگار به سلامت و شايستگى ساخته شود و اين سلامت ادامه يابد تا لحظه اي كه مرگ فرامى رسد، او را از رحم مادر روزگار بيرون مى برد و به جهان بعد از مرگ
انتقالش مى دهد. معيار سلامت در هر دو ولادت، حسن عاقبت است، با اين تفاوت كه حسن عاقبت در ولادت از شكم مادر به معناى سلامت تكوينى است و حسن عاقبت در ولادت از مادر روزگار به معناى سلامت تشريعى است و اين دو از جهات متعدد با يكديگر تفاوت دارند و يكى از تفاوتهاى مهم و شايان ملاحظه اين است كه اگر جنين در شكم مادر كور يا كر يا افليج يا با ديگر عيوب و نقايص طبيعى ساخته شود، نه تنها در رحم مادر قابل اصلاح نيست، بلكه پس از ولادت با همه ى پيشرفتهايى كه در علوم پزشكى و جراحى نصيب بشر امروز گرديده، بسيارى از عيوب و نقايص مادرزادى درمان ناپذير است. اما عيوب و نقايصى كه در شكم مادر روزگار بر اثر فساد عقيده و اخلاق يا سوء گفتار و رفتار دامنگير انسانها مى شود، قابل علاج و درمان است. يك فرد منحرف و گناهكار مى تواند با اصلاح معتقدات و خلقيات نادرستى كه دارد يا با تغيير گفتار و رفتار ناپسندى كه در پيش گرفته، خويشتن را عوض كند و عيوب اعتقادى و اخلاقى درونى يا گفتار و رفتار برونى خود را تغيير دهد و خويشتن را انسانى شايسته بسازد و با حسن عاقبت از دنيا برود و اين در روايات اسلامى نمونه هايى دارد. على بن ابى حمزه مى گويد: دوستى داشتم از منشى هاى دولت بنى اميه بود. به من گفت: از امام صادق عليه السلام براى من اجازه بگير كه به محضرش شرفياب شوم. استجازه نمودم، حضور امام (ع) آمد، سلام كرد و نشست. عرض كرد: فدايت شوم. من در ديوان آل اميه نويسنده بودم، از دنياى آنان مال بسيار به دست آوردم، به حلال و حرامش توجه نداشتم. امام (ع) فرمود: اگر بنى اميه نويسندگانى نمى داشتند كه براى آنان ذخاير مالى تهيه كنند و در ميدان جنگ به نفع آنها پيكار نمايند و در جماعتشان حضور يابند،
نمى توانستند حق ما را غصب نمايند، اگر مردم آنان را ترك مى گفتند، چيزى جز آنچه در دستشان بود، نمى داشتند. منشى بنى اميه گفت: آيا براى من راهى هست كه از گرفتارى خلاص شوم؟ فرمود: اگر بگويم عمل مى كنى؟ عرض كرد: بلى. فرمود: بايد تمام آنچه را كه از ديوان بنى اميه به دست آورده اي ترك گويى، اموالى را كه صاحبانش را مى شناسى به آنها برگردانى و اموالى را كه صاحبانش را نمى شناسى صدقه بدهى، و اگر چنين كردى، من براى تو بهشت را ضمانت مى كنم. جوان مدتى فكر كرد و سپس گفت: به آنچه فرموده اي عمل خواهم كرد.
قال ابن ابى حمزه: فرجع الفتى معنا الى الكوفه. فما ترك شيئا على وجه الارض الا خرج منه حتى ثيابه التى كانت على بدنه. قال فقسمنا له قسمه و اشترينا له ثيابا و بعثنا له بنفقه. قال فما اتى عليه اشهر قلائل حتى مرض فكنا نعوده. قال فدخلت عليه يوما و هو فى الثياب. ففتح عينيه ثم قال يا على! و فى لى و الله صاحبك. ثم مات. فولينا امره، فخرجت حتى دخلت على ابيعبدالله عليه السلام فلما نظر الى قال يا على! وفينا و الله لصاحبك. قال فقلت صدقت جعلت فداك، هكذا قال لى و الله عند موته.
على بن ابى حمزه مى گويد: جوان با ما به كوفه برگشت، از تمام دارايى خود دست كشيد حتى لباسى را كه در برداشت، و طبق دستور امام (ع) عمل نمود. ما كه با جوان سابقه ى دوستى داشتيم بين خود پولى جمع نموديم و براى او لباس خريديم و مصارف يوميه اش را نيز عهده دار شديم. چند ماهى بيشتر طول نكشيد كه مريض شد. به
عيادتش مى رفتيم. روزى رفتم كه لحظات آخر را مى گذراند، چشم باز كرد و مرا ديد، گفت: اي على! به خدا قسم، مولايت به وعده ى خود وفا كرد. اين جمله را گفت و از دنيا رفت.
ايت به وعده ى خود وفا كرد. اين جمله را گفت و از دنيا رفت.
على بن ابى حمزه مى گويد: كار كفن و دفنش را انجام داديم. سپس من از كوفه خارج شدم. موقعى كه حضور امام صادق (ع) رسيدم تا مرا ديد به من فرمود: اي على! ما وعده اي را كه به رفيقت داده بوديم، وفا كرديم. عرض كردم: بلى فدايت شوم، به خدا قسم او موقع مرگ خود همين مطلب را به من گفت.
منشى بنى اميه مدتها در شكم مادر روزگار از صراط مستقيم منحرف بود، افكار و اعمالش مسير باطل را مى پيمود. با دستور امام صادق (ع) به راه حق گرايش يافت و در نتيجه با حسن عاقبت از دنيا رفت. برخلاف افكار و اعمال منشى بنى اميه، كسانى بوده اند كه در رحم مادر روزگار سالهاى دراز با اعمال شايسته راه سعادت را طى مى كردند، اما در پايان كار از صراط مستقيم به انحراف گراييده و با سوء عاقبت از دنيا رفته اند. شبى اميرالمومنين عليه السلام از مسجد كوفه بيرون آمد كه به منزل برود. يك چهارم شب سپرى گرديده و كميل بن زياد با آن حضرت بود. بين راه از در منزل مردى گذر كردند كه در آن وقت شب با صدايى گرم و حزن آور قرآن مى خواند و اين آيه ى شريفه را تلاوت مى نمود:
امن هو قانت آناء الليل.
كميل در باطن، عمل او را بسيار نيكو تلقى نمود و به شگفت آمد، بدون اينكه سخنى بگويد. ناگاه على (ع) متوجه او شد و فرمود:
آهنگ اين مرد تو را به شگفت نياورد، او جهنمى است و عن قريب تو را از وضعش آگاه خواهم ساخت. كميل سخت متحير شد، از اين جهت كه اولا انديشه ى درونش براى امام (ع) مكشوف و مشهود است و ثانيا اينكه با قاطعيت مى فرمايد كه اين قارى قرآن جهنمى است. طولى نكشيد، جنگ خوارج پيش آمد. عده اي با پيروى از انديشه ى باطل خود به ضلالت گرايش يافتند و مقابل امام معصوم (ع) قيام نمودند و كشته شدند. على (ع) بين سرهاى جدا شده ى آنان عبور مى كرد و شمشير در دست داشت. كميل بن زياد با آن حضرت بود.
فوضع راس السيف على راس من تلك الرووس و قال يا كميل «امن هو قانت آناء الليل»، اي هو ذلك الشخص الذى كان يقرء القرآن فى تلك الليله. فاعجبك حاله.
نيش شمشير را بر يكى از سرهاى جدا شده گذارد و متوجه كميل گرديد و آيه ى «امن هو قانت آناء الليل» را قرائت كرد و فرمود: اي كميل! صاحب اين سر شخصى است كه در آن شب قرآن مى خواند و تو از حسن حالش به شگفت آمده بودى.
آدمى در طول عمر، يعنى ايامى كه دوران رحم مادر روزگار را مى گذراند، همواره در تحول و دگرگونى است، نه به حسن عاقبت درستكاران مى توان مطمئن بود و نه به سوء عاقبت گناهكاران و اين از جمله وصاياى اميرالمومنين (ع) به فرزندش حضرت حسين عليهماالسلام است.
اي بنى! لا تويس مذنبا فكم من عاكف على ذنبه ختم له بخير و كم من مقبل على عمله مفسد فى آخر عمره صائر الى النار، نعوذ
بالله منها.
اي فرزند! هيچ گناهكارى را نوميد و مايوس منما، چه بسيار افرادى كه همواره گرد گناهان مى گشتند و عمرشان به خير و خوبى پايان يافت، و چه بسيار افرادى به اعمال خوب روى آور بودند و در آخر عمر به فساد گرايش يافتند و جهنمى شدند. پناه مى بريم به خداوند از آتشى كه در پايان عمر دامنگير مى شود.
كسانى كه احساس مى كنند قسمت مهمى از عمرشان سپرى گرديده و مى خواهند وصيت كنند، لازم است توجه كامل خود را به اين امر معطوف دارند كه همه ى وصايا و سفارشهايشان بر اساس عدل و داد باشد و حقوق صاحبان حق را طبق موازين شرع مقدس در وصيتهاى كتبى يا شفاهى خود رعايت نمايند، و اين امر آنقدر مهم است كه وصيت جائرانه از گناهان كبيره شناخته شده است.
الحيف فى الوصيه من الكبائر.
جور و ستم در وصيت، يكى از معاصى بزرگ است.
وصيت ظالمانه و وصيت عادلانه مى تواند در سوء عاقبت يا حسن عاقبت وصيت كننده اثر بگذارد و اين محتواى حديثى است از پيشواى بزرگ اسلام (ص):
عن النبى صلى الله عليه و آله: ان الرجل ليعمل بعمل اهل الجنه سبعين سنه فيحيف فى وصيته فيختم له بعمل اهل النار. و ان الرجل ليعمل بعمل اهل النار سبعين سنه فيعدل فى وصيته فيختم له بعمل اهل الجنه.
رسول اكرم (ص) فرمود: يك فرد هفتاد سال همانند بهشتيان
عمل مى نمايد. بعد، در وصيت خود نسبت به حقوق دگران جور و ظلم مى كند و پايان كارش به عمل اهل جهنم ختم مى شود، و يك فرد هفتاد سال رفتار جهنمى داشته، ولى در وصيت خود به حق و عدالت سفارش مى نمايد و كارش به عمل اهل بهشت پايان مى يابد.
با توجه به محتواى روايات، روشن مى شود كه وضع مردم در شكم مادر روزگار همواره در تحول و دگرگونى است، ممكن است افرادى صحيح العمل و درستكار بر اثر يك انحراف اصولى و اساسى با سوء عاقبت بميرند و افراد نادرست و بدكار بر اثر يك قدم اساسى در صراط مستقيم با حسن عاقبت از دنيا بروند. انسانى كه باايمان است و به روز جزا و صواب و عقاب الهى يقين دارد، بايد از سوء عاقبت خود بترسد و همواره مراقب افكار و اعمال خويشتن باشد. انسان تا زنده است، از عالم غيب بى خبر است و از حسن عاقبت يا سوء عاقبت خويش ناآگاه، چون مرگ فرارسد و پرده ى غيب بالا رود، متوجه مى گردد كه بهشتى است يا جهنمى.
عن على عليه السلام قال: و ما بين احدكم و بين الجنه او النار الا الموت ان ينزل به.
على (ع) فرموده: بين هر يك از شما با بهشت يا دوزخ فاصله اي جز مرگ نيست.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: لايزال المومن خائفا من سوء العاقبه، لا يتيقن الوصول الى رضوان الله حتى يكون وقت نزع روحه و ظهور ملك الموت له.
پيمبر اكرم (ص) فرمود: افراد باايمان همواره از بدى عاقبت
خويشتن خائف اند و به رضا و خشنودى كامل بارى تعالى يقين ندارند تا موقع قبض روحشان فرا رسد و فرشته ى مرگ در برابرشان ظاهر گردد.
ما تا زمانى كه در اين جهان زندگى مى كنيم، از عاقبت خوب يا بد خويش ناآگاه و بى خبريم. مسلمانى كه به حسن عاقبت علاقه ى جدى دارد، موظف است از فرصت عمر ، يعنى از سرمايه ى گرانقدر دار تكليف استفاده كند و با اطاعت از اوامر الهى و اجتناب از منهيات او، خود را به شايستگى بسازد تا در معرض حسن عاقبت قرار گيرد و حياتش به پاكى و نيكى پايان يابد. ضمنا خطر سوء عاقبت را از ياد نبرد، متوجه باشد كه دنيا دگرگونى و تحول بسيار دارد، ممكن است بر اثر معاشرتهاى بد يا خواندن كتابهاى مضر يا علاقه ى بيش از حد به شهوت و تمنيات نفسانى يا ديگر عوامل، از صراط مستقيم منحرف گردد، به عقايد باطل يا اعمال آلوده و بد گرايش يابد و موجبات سوء عاقبت خود را فراهم آورد. در نظر اولياى گرامى اسلام، چگونگى پايان يافتن عمل آدمى، معيار سعادت و شقاوت است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان حقيقه السعاده ان يختم للمرء عمله بالسعاده و ان حقيقه الشقاء ان يختم للمرء عمله بالشقاء.
امام صادق (ع) فرمود: سعادت حقيقى پايان يافتن عمل آدمى است به سعادت، و شقاوت واقعى نيز پايان يافتن عمل است به شقاوت.
مردان بزرگ الهى همواره در انديشه ى حسن عاقبت بودند و با زبان حال و قال از پيشگاه بارى تعالى آن را تمنى مى كردند. حضرت يوسف صديق، آن مرد بزرگوار و باعظمتى است كه در ايام عمر با
حوادث سخت و رويدادهاى توانفرسا مواجه گرديد و براى رضاى بارى تعالى صبر كرد. او در مقام شكرگزارى، از نعمتهاى ظاهرى و معنوى كه خداوند به وى اعطا نموده نام مى برد، سپس از پيشگاه پروردگار توانا درخواست حسن عاقبت نموده عرض مى كند:
انت وليى فى الدنيا و الاخره توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين.
بار الها! تو ولى و صاحب اختيار من در دنيا و آخرتى. از ذات اقدست مى خواهم كه روحم را در حالى قبض كنى و مرا بميرانى كه بنده ى مطيع و فرمانبر بى قيد و شرط تو باشم و به گروه صلحا و پاكان ملحقم فرمايى.
رسول اكرم (ص) در آستانه ى ماه مبارك رمضان خطبه اي خواند و مردم را در آن ماه به وظايفشان متوجه نمود. ضمن سخن به مناسبتى از حادثه ى دردناك قتل اميرالمومنين (ع) كه در ماه رمضان روى مى دهد با ديده ى اشك آلود خبر داد. على (ع) خبر قتل خود را بسيار عادى و بدون كوچكترين عكس العملى تلقى نمود، ولى از حسن عاقبت خود پرسيد. عرض كرد: يا رسول الله!
و ذلك فى سلامه من دينى؟ قال صلى الله عليه و آله: فى سلامه من دينك.
آيا اين حادثه در سلامت دين من روى مى دهد؟ نبى اكرم (ص) فرمود: در سلامت دينت كشته مى شوى.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در جمله ى اول دعا كه موضوع بحث امروز است، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
اللهم اختم بعفوك اجلى.
بار الها! به من حسن عاقبت كرامت كن و عمرم را با عفو و اغماضت به پايان برسان.
نتيجه آنكه حسن عاقبت براى افراد باايمانى كه به روز جزا و ثواب و عقاب الهى يقين دارند، بسيار مهم است و معمولا در طول زندگى هر وقت مرگ را به خاطر مى آورند از سوء عاقبت خود نگران مى شوند و از درگاه بارى تعالى در دل يا به زبان، درخواست حسن عاقبت مى نمايند.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، از خداوند درخواست مى كند:
و حقق فى رجاء رحمتك املى.
بار الها! آرزوى مرا كه اميدوارى به رحمت واسعه ى توست، برآورده ساز.
خوف و رجاء يا بيم و اميد، دو عامل مهم عقلانى است كه چرخهاى اجتماع را مى گردانند و زندگى مردم را در شئون مختلف اداره مى كنند و هر كارى كه فاقد يكى از اين دو عامل باشد، اختلال و بى نظمى در آن آشكار مى گردد و براى روشن شدن مطلب، چند مثال ساده به اختصار ذكر مى شود. محصل بايد به فراگرفتن دانش و نيل به مدارج علمى اميدوار باشد تا به مدرسه برود، و بايد از بيسوادى و عقب افتادگى بترسد تا مباحثه و مطالعه را ترك نگويد. مريض بايد به درمان خويش اميدوار باشد تا به مطب پزشك برود و بايد از مزمن شدن بيمارى بترسد تا از خوردن غذاها و ميوه هاى مضر پرهيز نمايد. كشاورز بايد به برداشت محصول اميدوار باشد تا بذر موجود خود را در خاك بيفشاند و بايد از آفتهاى گوناگون بترسد تا مراقبتهاى لازم را معمول
دارد. بازرگان بايد به نفع تجارت اميدوار باشد تا نقد خود را به كشور صادركننده بفرستد و درخواست كالا نمايد، بايد از خطرات و زيانهاى گوناگون بترسد تا متاع خود را بيمه كند. در اسلام نيز افراد باايمان بايد در زمينه ى پاداش و كيفر الهى همواره بين خوف و رجاء باشند، نه هرگز خويشتن را مايوس از رحمت الهى بدانند و نه خود را از مكر بارى تعالى در ايمنى پندارند كه اين هر دو از گناهان كبيره است.
قرآن شريف درباره ى ياس از رحمت الهى مى فرمايد:
و من يقنط من رحمه ربه الا الضالون.
جز گمراهان كيست كه از رحمت پروردگار خود نااميد و مايوس است؟
قال على عليه السلام لرجل اخرجه الخوف الى القنوط لكثره ذنوبه: ايا هذا! ياسك من رحمه الله اعظم من ذنوبك.
على (ع) به مردى كه بسيارى گناه او مايه ى ياسش از عفو و رحمت پروردگار شده بود فرمود: اي مرد! نااميديت از رحمت خداوند بزرگتر از گناهانى است كه مرتكب شده اى.
قرآن كريم درباره ى ايمنى از مكر و عذاب خداوند فرموده است:
فلا يامن مكر الله الا القوم الخاسرون.
جز مردمان زيانكار، هيچ كس خويشتن را از مكر الهى ايمن نمى داند.
در روايات ائمه ى معصومين عليهم السلام راجع به خوف و رجاء از جهات متعدد تذكراتى داده شده كه پيروان اسلام آنها را رعايت نمايند. يكى از آن تذكرات، حفظ موازنه و تعادل بين خوف و رجاء
است به طورى كه هيچ يك از آن دو فزونتر از ديگرى نباشد.
عن على عليه السلام قال: خير الاعمال اعتدال الرجاء و الخوف.
على (ع) فرموده: بهترين اعمال، نگاهدارى نمودن اعتدال بين رجاء و خوف است.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: انه ليس من عبد مومن الا و فى قلبه نوران: نور خيفه و نور رجاء. لو وزن هذا لم يزد على هذا و لو وزن هذا لم يزد على هذا.
امام باقر (ع) فرمود: هيچ بنده ى مومنى نيست جز آنكه در قلبش دو نور است: نور خوف و نور رجاء، و اگر اين دو نور توزين شوند، وزن هيچ يك بر ديگرى زيادتر نيست.
يكى ديگر از تذكرات اولياى دين درباره ى خوف و رجاء، توجه داشتن به اثر روانى هر يك از آن دو در ضمير آدمى است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ارج الله تعالى رجاء لا يجرئك على معصيته و خف الله تعالى خوفا لا يويسك عن رحمته.
امام صادق (ع) فرمود: اميدت به رحمت خداوند در حدى باشد كه تو را در معصيت جرى و جسور نكند، و ترست از خداوند به حدى باشد كه تو را از رحمت الهى مايوس و نااميد ننمايد.
يكى ديگر از تذكراتى كه در روايات راجع به خوف و رجاء داده شده، اجتناب از بيمها و اميدهاى بى مورد و نابجاست و اولياى دين به پيروان خود توصيه نموده اند كه خويشتن را از اين قبيل خوف و رجاء زيانبار و مضر بركنار نگاه دارند. امام باقر (ع) به جابر جعفى فرمود:
اياك و الرجاء الكاذب فانه يوقعك فى الخوف الصادق.
بپرهيز از اميد غيرواقعى و كاذب كه تو را در خوف واقعى و صادق قرار خواهد داد.
براى روشن شدن اميد صادق و كاذب، مثالى را در امر مادى و دنيوى به عرض شنوندگان محترم مى رساند تا با آن مثال، اميد صادق و كاذب در شان معنوى و اخروى نيز روشن گردد.
شخصى را در نظر بگيريد كه مالك قطعه زمينى است بياض، ولى از نظر طبيعى واجد تمام شرايط كشاورزى است. اگر مالك زمين بخواهد آن را به مزرعه تبديل كند به اميد آنكه از محصولش بهره مند گردد، بايد تصميم قاطع بگيرد، خود را مهيا نمايد كه برنامه ى كشاورزى را زير نظر فرد يا افراد متخصص پياده كند و روشهاى علمى و عملى فلاحت را طبق دستورشان به كار بندد، قدم به قدم پيشروى كند تا زمين بياض به مزرعه اي سبز و خرم مبدل گردد. دستور مى دهند شخم بزند، خاك را زير و رو كند، و زمين را براى پرورش محصول مهيا سازد، بايد بذر خوب و سالم تهيه نمايد. موقعى كه دستور مى دهند بر زمين بيفشاند، مراقب آبيارى باشد، و هر زمان به قدر لزوم زمين را مشروب نمايد، موانع رشد گياه را برطرف كند، علفهاى هرزه را بكند، و بوته هاى خار و خاشاك و سنگهايى را كه مزاحم رشد نبات اند جمع آورى نمايد. اگر مالك زمين به تمام دستورها عمل نمود، حق دارد متوقع برداشت محصول باشد و با اعمالى كه انجام داده، اميدش برآورده شود و اين معناى رجاء صادق است. اما اگر بذرى كامل يا ناقص افشاند و زمين را به حال خود واگذارد، نه آبيارى كرد تا حيات
نبات محفوظ بماند، نه گياههاى مضر و خار و خاشاكها را جمع آورى نمود كه زمينه ى رشد گياه فراهم آيد، در صورتى كه صاحب زمين با كارهاى نادرست خود متوقع برداشت محصول و بهره گيرى از زمين باشد، توقعش بى مورد و نابجاست، و اين معناى رجاء كاذب است. مالك زمين از فقر و تهيدستى، از گرسنگى خود و خانواده ى خويش سخت خائف بود و اميد داشت از محصول زمين خوفش برطرف گردد و تمنايش برآورده شود، ولى اين رجاء كاذب و اميدوارى بى مورد او را در خوف صادق، يعنى فقر و گرسنگى قرار داد. با توجه به اينكه گفته شده «دنيا مزرعه ى آخرت است.» مثال زراعت دنيوى صاحب زمين را به صورتى مناسب با عالم آخرت به عرض شنوندگان محترم مى رساند. دل آدمى از نظر تخلق به مكارم اخلاق و سجاياى انسانى، همانند زمينى است كه واجد تمام شرايط طبيعى براى كشاورزى است. صاحب زمين اگر بخواهد ملك خود را احيا كند و آباد نمايد، به طورى كه اشاره شد بايد مصمم شود و طبق برنامه هاى كشاورزى و با دستور افراد متخصص اقدام نمايد. صاحبان قلب نيز اگر بخواهند دل مرده ى خويش را به حيات انسانى زنده كنند و از مزاياى آن برخوردار گردند، بايد طبق برنامه ى الهى و دستور رسول معظم (ص) عمل كنند و با تعاليم حيات بخش اسلام، آن را زنده نگاه دارند. قرآن شريف در اين باره فرموده:
يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم.
اي كسانى كه ايمان آورده ايد! دعوت خدا و رسولش را اجابت كنيد وقتى شما را به چيزى مى خوانند كه احيائتان مى كند و از
زندگى انسانى بهره مندتان مى سازد.
اولين برنامه ى احياى زمين كه مذكور افتاد، شخم زدن و از ميان بردن تصلب خاكهاى متراكم است، و اولين برنامه براى احياى قلوب، آزاد ساختن آنها از تصلبها و تعصبهاى جاهلانه است، چه آنكه اشخاص لجوج تا وقتى كه پاى بند تقليدهاى جاهلانه ى پدران نادان خويش هستند، هدايت را نمى پذيرند و راه سعادت را قبول نمى كنند.
برنامه ى دوم احياى زمين، افشاندن بذر خوب و سالم است، و برنامه ى دوم احياى دلها نيز افشاندن بذر توحيد و يكتاپرستى و نابود ساختن ريشه هاى شرك است.
برنامه ى سوم احياى زمين، آبيارى صحيح و بموقع طبق دستور متخصص كشاورزى است. با آبيارى صحيح، بذر در زمين شكفته مى شود، به صورت گياه ضعيفى از زمين بيرون مى زند، تدريجا تبديل به ساقه و خوشه مى گردد و رزق صاحب زمين را تامين مى نمايد. اطاعت از اوامر الهى و اداى فرايض و نوافل براى تقويت بذر توحيد به منزله ى آبيارى است، هر قدر صاحبدل اطاعتش بيشتر باشد، بذر ايمانش شكوفاتر مى شود و بهره اش فزونتر مى گردد. در امر كشاورزى، صاحب زمين به موازات آبيارى و تقويت بذر، موظف است علفهاى هرزه و خار و خاشاكهايى را كه سد راه رشد گياه است از مزرعه بيرون بريزد، صاحبدل نيز براى حيات انسانى و نيل به تعالى و سعادت واقعى بايد به موازات اطاعت از فرمان بارى تعالى، گناهانى را كه به منزله ى علفهاى زيانبار و خار و خاشاك مضر است ترك گويد و از آنها اجتناب نمايد و به وسيله ى پرهيز از معصيت، زمينه ى تعالى و تكامل قلب را به شايستگى فراهم سازد. كسى كه از صميم قلب به خدا ايمان مى آورد و با اداى فرايض و نوافل، توحيد را در دل تقويت مى كند و به موازات اطاعت
اوامر الهى از منهياتش نيز اجتناب مى نمايد، چنين انسانى يك مسلمان واقعى است و حق دارد به رحمت الهى و بهشت جاودان اميدوار باشد و اين رجاء صادق است. اما كسى كه در دل بذر توحيد افشانده و به خداوند ايمان آورده، ولى ايمانى ضعيف و مستودع و بر اثر ضعف ايمان آلودگى بسيار دارد، فرايض و منهيات الهى را با ديده ى تحقير مى نگرد، اغلب فرايض را ترك مى گويد و در ارتكاب گناهان بى باك است، اگر چنين انسانى در اميد و آرزوى بهشت باشد، مى توان گفت رجاء كاذب در سر مى پرورد و توقعش نابجا و بى مورد است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: عليكم بالورع فانه لا ينال ما عند الله الا بالورع.
امام صادق (ع) فرمود: بر شما باد به ورع و كف نفس از معاصى، زيرا آنچه از نعمت و رحمت نزد بارى تعالى است، جز با ورع و تقوى به دست نمى آيد.
امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، عرض مى كند:
و حقق فى رجاء رحمتك املى.
بار الها! آرزوى مرا كه اميدوارى به رحمت واسعه ى توست، برآورده ساز.
اطاعت از اوامر الهى و پرهيز از منهياتش، انجام وظيفه ى مخلوق است در پيشگاه خالق، و آن كس كه به وظيفه عمل مى كند، حق مطالبه ى پاداش ندارد، اما كسى كه از وظيفه سر باز مى زند و از اداى
تكليف تخلف مى نمايد، استحقاق كيفر دارد. امام سجاد (ع) بنده ى فرمانبر حضرت بارى تعالى است، تمام اوامر و نواهى او را به عنوان يك عبد مطيع به كار مى بندد و به خود حق نمى دهد كه مطالبه ى پاداش نمايد، ولى به فضل و رحمت خداوند كريم اميدوار است و آرزو دارد او را مشمول عنايات خود قرار دهد و از نعمتهاى بى حد و حصر خويش برخوردارش سازد و اين معناى جمله ى دوم دعاى امام (ع) است:
و حقق فى رجاء رحمتك املى.
بار الها! آرزوى مرا كه اميدوارى به رحمت واسعه ى توست، برآورده ساز.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در يكى از دعاها اين مطلب را با تعبير ديگرى ذكر نموده كه اجر پاكان و نيكان ناشى از تفضل و رحمت خداوند است و كيفر گناهكاران مستند به دادگرى و عدل اوست.
بسم الله الذى لا ارجو الا فضله و لا اخشى الا عدله.
به نام خداوندى كه اميد ندارم مگر به فضل او و خوف و خشيتى ندارم، مگر از عدل او.
بسم الله الرحمن الرحيم
و سهل الى بلوغ رضاك سبلى، و حسن فى جميع احوالى عملى.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، دو درخواست از پيشگاه بارى تعالى مى نمايد: اول، بار الها! راههاى مرا براى وصول به رضا و خشنوديت آسان فرما. دوم، بار الها! در تمام حالاتم كارهاى مرا پسنديده و نيكو گردان.
به خواست خداوند توانا، اين دو جمله از دعاى امام عليه السلام موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
نيل به خشنودى و رضاى حضرت بارى تعالى عالى ترين مقامى است كه تمام اولياى بزرگ الهى در تمناى آن هستند، جايگاه مردان و زنان باايمان در قيامت طبق وعده ى خداوند، بهشت جاودان است، پاداش انبيا و صديقين و شهدا و ديگر اولياى بزرگ الهى جنات عدن است، و جنات عدن داراى مزاياى اختصاصى است و گروههاى معينى در مساكن طيبه ى آن جاى دارند، و رضوان الهى از آن دو بهشت بزرگتر و افضل است. خداوند در قرآن شريف، اين سه مرحله را در يك
آيه، از پى هم، ذكر فرموده است:
وعد الله المومنين و المومنات جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها و مساكن طيبه فى جنات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظيم.
خداوند به مردان و زنان باايمان باغها و جناتى را وعده داده است كه از زير درختانش نهرهاى آب جارى است و آنان براى هميشه در آن باغها مى مانند و همچنين خداوند وعده ى مسكنهاى پاك و مطهر را در جنات عدن داده است، ولى رضوان الهى از اين دو بهشت سراسر نعمت و رحمت بزرگتر و برتر است و نيل به رضوان الهى پيروزى و موفقيتى است بزرگ.
همانطور كه وصول به جنات خلد و دست يافتن به مساكن طيبه و جنات عدن راههايى دارد كه افراد باايمان بايد آنها را بپيمايند تا به نتيجه برسند، قطعا براى نيل به رضوان خداوند هم بايد راههايى را كه مايه ى خشنودى و رضاى ذات اقدس اوست، طى نمود تا به آن پيروزى بزرگ و پاداش اكبر نايل گردند. امام سجاد (ع ) در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، به طور اجمال از راههاى رضوان خداوند نام مى برد و از پيشگاه مقدسش درخواست مى كند كه موجباتى را فراهم نمايد كه از آن طرق به آسانى بگذرد:
و سهل الى بلوغ رضاك سبلى.
بار الها! راههاى مرا براى وصول به رضا و خشنوديت آسان فرما.
براى آنكه طرق وصول به رضوان خداوند را بشناسيم، بايد از
زبان وحى و به وسيله ى رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام از آنها آگاهى يابيم و در روايات اولياى دين، طرق متعددى براى وصول به رضا و خشنودى خداوند رسيده و در اينجا قسمتى از آنها به عرض شنوندگان محترم مى رسد. در بعضى از آيات قرآن شريف، رضاى خداوند از گروهى اعلام گرديده كه آنان نيز از خداوند خشنود و راضى هستند.
رضى الله عنهم و رضوا عنه اولئك حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون.
خداوند از آنها راضى و آنان نيز از خداوند رضايت دارند، اين گروه حزب الله اند و آگاه باشيد كه اعضاى حزب خداوند از رستگارى و سعادت واقعى برخوردارند.
در بعضى از روايات آمده كه يكى از راههاى رسيدن به رضوان بارى تعالى اين است كه آدمى، خود، به قضا و مقدرات الهى راضى و خشنود باشد.
ان موسى عليه السلام قال: يا رب! دلنى على عمل اذا انا عملته نلت به رضاك. فاوحى الله تعالى اليه: ان رضاى فى رضاك بقضائى.
حضرت موسى بن عمران عليه السلام عرض كرد: بار الها! مرا راهنمايى فرما به عملى كه چون انجام دادم به وسيله ى آن به رضاى تو نايل گردم. خداوند به وى وحى فرمود كه رضاى من در رضاى تو به قضاى من است.
عن على عليه السلام قال: كن راضيا تكن مرضيا.
على (ع) فرمود: به قضاى الهى درباره ى خودت راضى باش تا مشمول رضوان بارى تعالى باشى.
و عنه عليه السلام قال: علامه رضا الله سبحانه عن العبد رضاه بما قضى به سبحانه له و عليه.
و نيز فرموده است: علامت رضاى خداوند سبحان از بنده، رضاى بنده است به آنچه خداوند درباره ى او مقدر فرموده است، خواه مقدر الهى به نفعش باشد يا به ضررش.
ائمه ى طاهرين عليهم السلام براى آنكه پيروان خود را در رضاى به قضاى الهى كه يكى از راههاى وصول به رضوان بارى تعالى است آگاه بار بياورند و با منطقى نافذ قانعشان نمايند، ضمن روايات متعددى، مطالب آموزنده اي را تذكر داده اند كه در اينجا بعضى از آنها ذكر مى شود.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان اعلم الناس بالله ارضاهم بقضاء الله.
امام صادق (ع) فرمود: عالمترين مردم به صفات كمال حضرت بارى تعالى، راضى ترين آنان به قضاى خداوند است.
مثلا كسى كه با چهره ى نامطبوع، اندامى ناموزون، و بدنى ضعيف آفريده شده است، يا در طول زندگى همواره درآمدش كم و بضاعتش محدود بوده، اگر به خداوند و صفات كمالش ايمان داشته باشد، با خود مى انديشد كه آفريدگار در خلقت من نه بخيل بوده و نه عاجز، نه از من غافل بوده و نه نسبت به من ظالم، اعمال او حكيمانه است، اگر مرا اينچنين آفريده يا مقدر مرا در امر مال، محدود قرار داده،
حتما بر وفق مصلحتى است كه من از آن بى خبرم. اين طرز تفكر كه لازمه ى ايمان به خداوند است، اگر نگرانى و تشويش خاطر او را بكلى زايل ننمايد، قطعا به مقدار قابل ملاحظه اي كاهش مى دهد و در چند روز زندگى، از اندوه جانكاه و طاقت فرسا تا حدى رهايى مى يابد.
قال الراوى قلت لابيعبدالله عليه السلام باى شيئى يعلم المومن بانه مومن؟ قال بالتسليم لله و الرضا فى ما ورد عليه من سرور او سخط.
راوى حديث مى گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: با چه چيز ايمان واقعى مومن شناخته مى شود؟ در پاسخ فرمود: با تسليم در مقابل بارى تعالى و رضا از آنچه بر او از سرور و خشم وارد مى شود.
يكى درد و يكى درمان پسندد
يكى وصل و يكى هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد
اگر به قضاى الهى راضى نشود و با نيروى ايمان به ضمير آشفته ى خود تسكين نبخشد، قادر نيست مكروهات و ناملايمهايى را كه به آنها مبتلاست برطرف نمايد، ولى ممكن است با جزع و بى صبرى به عوارض روحى و بيمارى عصبى نيز مبتلا شود، مصيبت تازه اي را بر مصائب دنياى خويش بيفزايد و در آخرت از پاداش و صبر و رضا محروم گردد.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: من رضى بالقضاء اتى عليه القضاء و عظم الله اجره و من سخط القضاء مضى عليه القضاء و احبط الله اجره.
امام باقر (ع) فرمود: كسى كه به قضاى الهى راضى باشد، قضا و مقدرات بر او وارد مى شود و خداوند به وى اجر عظيم عطا
مى فرمايد و كسى كه به قضاى حق خشمگين باشد، آنچه مقدر است بر او مى گذرد و خداوند اجر قيامتش را از ميان مى برد.
خلاصه، يكى از راههاى رسيدن به رضوان بارى تعالى، رضاى به قضاء و مقدرات اوست، خواه آن مقدر مطبوع طبع و مقبول آدمى باشد يا مورد بى رغبتى و كراهت.
راه ديگرى كه در روايات ارائه شده و موجب نيل به رضوان خداوند است، اطاعت و فرمانبرى از ذات مقدس اوست.
عن على عليه السلام قال: رضا الله سبحانه مقرون بطاعته.
على (ع) فرموده: رضاى خداوند و طاعت او به هم پيوسته اند.
عن ابيعبدالله عليه السلام: من سره ان يعلم ان الله يحبه فليعمل بطاعه الله و ليتبعنا.
امام صادق (ع) در پايان نامه اي كه براى اصحاب خود نوشته، فرموده است: كسى كه خوشحال مى شود از اينكه بداند خدا او را دوست دارد، البته بايد اوامرش را به كار بندد، او را اطاعت نمايد و از ما پيروى كند.
با توجه به اينكه مردم به اوامر و نواهى خداوند دسترسى ندارند و از آنها ناآگاه اند و بايد از راه وحى و به وسيله ى پيمبر او ابلاغ گردد، بنابراين اطاعت از بارى تعالى ايجاب مى كند كه مردم از پيمبر گراميش اطاعت نمايند و در قرآن شريف اين امر خاطرنشان گرديده است.
من يطع الرسول فقد اطاع الله.
كسى كه از پيغمبر خدا اطاعت مى كند، تحقيقا از ذات اقدس الهى اطاعت نموده است.
پيشواى بزرگ اسلام (ص) در طول ايام رسالت خود، به دو اطاعت از طرف بارى تعالى ماموريت يافت: اول، به عنوان يك مسلمان موظف بود از تمام اوامر و نواهى خداوند كه در شرع اسلام مقرر فرموده است، اطاعت كند و عملا آنها را به كار بندد. دوم، به عنوان رسول خدا موظف بود اوامر الهى را در تبليغ رسالت اطاعت كند، دين حق را به مردم برساند و جامعه را به صراط مستقيم هدايت نمايد. در اطاعت اول، وظيفه ى مسلمانى را در كمال خوبى و شايستگى انجام داد و به رضوان الهى نايل گرديد. در اطاعت دوم، يعنى تبليغ رسالت، با مصائبى سخت و جانكاه از ناحيه ى دشمنان مواجه گرديد، ولى ضعف و سستى به خود راه نداد، در كمال جديت مسير خويش را پيمود و دين حق را بخوبى ابلاغ نمود، بر اثر اطاعت از انجام اين وظيفه ى بسيار سنگين در امواج رضوان الهى غوطه ور شد و از حداكثر قرب بارى تعالى برخوردار گرديد. على عليه السلام در يكى از خطبه ها از رضوان بارى تعالى و آزار شديد مردم نام برده است.
و نشهد ان محمدا عبده و رسوله خاض الى رضوان الله كل غمره و تجرع فيه كل غصه.
شهادت مى دهيم كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله بنده و رسول خداوند است. او با تمام وجود در رضوان خداوند فرورفت و مصائبى را كه از خلق در راه تبليغ ديد، تحمل نمود.
بندگان باايمان و خالص در مقام فرمانبرى از اوامر الهى و جلب رضاى خداوند، بالاترين مراتب اطاعت را از خود بروز داده اند. عمار ياسر كه از تربيت شدگان ممتاز مكتب اسلام است، در جنگ
صفين پيش از آنكه به عرصه ى پيكار قدم بگذارد، در پيشگاه خداوند عرض كرد:
اللهم انك تعلم انى لو اعلم ان رضاك فى ان اقذف بنفسى هذا البحر لفعلت، اللهم انك تعلم انى لو اعلم ان رضاك فى ان اضع ظبه سيفى فى بطنى ثم انحنى عليه حتى يخرج من ظهرى لفعلت، اللهم انى اعلم مما علمتنى انى لا اعمل عملا اليوم هذا هو ارضى لك من جهاد هولاء الفاسقين.
بار الها! تو مى دانى اگر بدانم رضاى تو در اين است كه خود را در اين دريا بيفكنم مى افكنم، بار الها! تو مى دانى اگر بدانم رضاى تو در اين است كه نيش شمشير را بر شكمم بگذارم و آنقدر فشار دهم كه از پشتم به در آيد اين كار را انجام مى دهم، بار الها! از دينى كه به من آموخته اي مى دانم امروز هيچ عملى بيش از جهاد با اين مردم گناهكار، مرضى ذات اقدس تو نيست.
خلاصه، به موجب رواياتى كه مذكور افتاد، يكى از راههاى نيل به رضوان حضرت بارى تعالى اطاعت و فرمانبرى از ذات اقدس اوست و بايد اين مهم را مورد كمال توجه قرار داد.
عن ابيجعفر عن آباءه عن اميرالمومنين عليهم السلام قال: ان الله تبارك و تعالى اخفى اربعه فى اربعه: اخفى رضاه فى طاعته فلا تستصغرن شيئا من طاعته فربما وافق رضاه و انت لا تعلم...
امام باقر عليه السلام از آباء بزرگوارش از اميرالمومنين عليهم السلام حديث نموده كه فرموده است: خداوند چهار چيز را در چهار چيز پنهان داشته: رضاى خود را در اطاعت خويش مخفى نموده،
پس هيچ چيز از اطاعت الهى را كوچك نشمريد، چه بسا رضاى او با آن اطاعت توافق يابد و شما ندانيد.
از جمله ى راههاى وصول به رضوان الهى دوست داشتن كسانى است كه خداوند آنها را دوست دارد و دشمن داشتن كسانى كه مبغوض بارى تعالى هستند. با توجه به اينكه حب و بغض خداوند بر اساس حق و عدل است و اگر كسى واجد چنين صفتى باشد ، از نعمت تشبه به كامل برخوردار شده است، بعلاوه معيار حب و بغض نيز از خلال روايات استفاده مى شود.
روى ان موسى عليه السلام قال يا رب! اخبرنى عن آيه رضاك. فاوحى الله تعالى اليه اذا رايت نفسك تحب المساكين و تبغض الجبارين فذلك آيه رضاى.
روايت شده است كه حضرت موسى بن عمران عليه السلام عرض كرد: پروردگارا! نشانه ى رضاى خود را به من بگو. از بارى تعالى به او وحى شد: وقتى در نفس خود يافتى كه دوستدار مساكين و دشمن جباران و ستمگران هستى، اين نشانه ى رضاى من است.
راههاى ديگرى براى نيل به رضوان الهى در روايات بيان شده است و در اينجا به آنچه مذكور افتاد، اكتفا مى شود.
امام سجاد عليه السلام در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و سهل الى بلوغ رضاك سبلى.
بار الها! راههاى مرا براى وصول به رضا و خشنوديت آسان فرما. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در جمله ى دوم دعا عرض
مى كند:
و حسن فى جميع احوالى عملى.
بار الها! در تمام حالاتم كارهاى مرا پسنديده و نيكو گردان.
در اين قسمت از دعاى امام سجاد (ع)، دو كلمه آمده است: يكى «عمل» و آن ديگر «نيكو بودن عمل». مى توان گفت: شجره ى طيبه ى اسلام داراى سه شاخه ى اصلى و اساسى است: عقايد و اخلاق و احكام.
قسمت اعظم اخلاق و احكام در اعمال مردم پياده مى شود. قرآن شريف و احاديث اولياى دين از اعمال صالحه سخن بسيار گفته اند و در روايات متعددى عمل به جوارح در كنار عقد قلب و اقرار به زبان، از اركان ايمان به حساب آمده است.
قال اميرالمومنين عليه السلام: سالت النبى صلى الله عليه و آله عن الايمان، قال تصديق بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالاركان.
على (ع) فرمود: از رسول اكرم (ص) پرسيدم: ايمان چيست؟ فرمود: تصديق به قلب، اقرار به زبان، و عمل به جوارح.
اهميت عمل و به كار بستن تعاليم الهى در دار دنيا، از اين عبارت كوتاه بخوبى روشن مى شود.
قال على عليه السلام لرجل ساله ان يعظه: لا تكن ممن يرجو الاخره بغير العمل.
مردى از على (ع) درخواست موعظه نمود. حضرت به وى فرمود: از آن گروه مباش كه بدون عمل اميد سعادت عالم آخرت را در سر مى پرورند.
البته مقصود از عمل، كارهاى شايسته و اعمال صالحه اي است كه مرضى شرع مقدس و مقبول حضرت بارى تعالى است، نه هر عمل به هر انگيزه اي كه واقع شود، چه بسيار كارهاى بظاهر خوبى را كسانى انجام مى دهند، ولى محركشان در آن اعمال ايمان به خدا و خشنودى بارى تعالى نبوده، بلكه عوامل ديگرى آنان را به اين كارها واداشته است. حضرت زين العابدين (ع) در يك روايت مبسوط، بعضى از آن انگيزه ها را ذكر فرموده و به پيروان خود هشدار داده كه اغفال نشوند و فريب اين گروه را نخورند.
قال على بن الحسين عليهماالسلام: اذا رايتم الرجل قد حسن سمته و هديه و تماوت فى منطقه و تخاضع فى حركاته فرويدا لا يغرنكم فما اكثر من يعجزه تناول الدنيا و زكوب الحرام من حال ضعف نيته و مهانته و جبن قلبه فنصب الدين فخا لها فهو لا يزال يختل الناس بظاهره فان تمكن من حرام اقتحمه.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام فرمود: وقتى مردى را ديديد كه هيئت و روش حركتش از نظر دينى نيكوست، نرم سخن مى گويد و حركاتى خاضعانه دارد، در قضاوت آرام باشيد، عمل او مغرورتان ننمايد، چه بسا كسى كه دست يافتن به دنيا و قبضه كردن حرام او را عاجز مى كند، زيرا نيتى ضعيف و پست دارد و قلبى ترسو، از اين رو دين را دام خود قرار داده تا مردم را با ظاهر خويش فريب دهد و اگر به حرامى دسترسى پيدا كند به آن يورش مى برد.
و اذا وجدتموه يعف عن المال الحرام فرويدا، لا يغركم فان شهوات الخلق مختلفه، فما اكثر من ينبو عن المال الحرام و ان كثر و يحمل نفسه على شوهاء قبيحه فياتى منها محرما.
وقتى شما او را يافتيد كه از مال حرام پرهيز دارد، در قضاوت
آرام باشيد، عمل او شما را مغرور نكند زيرا شهوات مردم مختلف و متفاوت است چه بسا كسى كه از مال حرام اجتناب مى كند گرچه آن مال بسيار باشد، ولى در شهوت جنسى عفت ندارد و با زنى گرچه صورتش زشت باشد به حرام مى آميزد.
فاذا رايتموه فرويدا لا يغركم حتى تنظروا ما عقده عقله فما اكثر من ترك ذلك اجمع ثم لا يرجع الى عقل متين، فيكون ما يفسده بجهله اكثر مما يصلحه بعقله.
وقتى او را ديديد كه از عمل جنسى حرام نيز اجتناب مى كند، در قضاوت آرام باشيد، عملش شما را مغرور نكند تا آنكه ببينيد عقلش تا چه حد پايبند اوست، چه بسا كسى كه همه ى آنچه را مذكور افتاد ترك مى گويد، ولى به عقل واقع بين و محكم مراجعه نمى كند، در نتيجه به مقدارى كه جهل مايه ى فسادش مى شود، عقلش او را به راه صلاح و فلاح سوق نمى دهد،
فاذا وجدتم عقله متينا فرويدا، لا يغركم حتى تنظروا امع هواه يكون على عقله ام يكون مع عقله على هواه و كيف مجبته للرياسات الباطله و زهده فيها. فان فى الناس من خسر الدنيا و الاخره و يترك الدنيا للدنيا و يرى ان لذه الرياسه الباطله افضل من رياسه الاموال و النعم المباحه المحلله و يترك ذلك اجمع طلبا للرياسه.
اگر عقل او را متين و محكم يافتيد آرام باشيد، در قضاوت عجله نكنيد و مغرور نشويد تا آنكه ببينيد آيا با نيروى هواى نفس بر ضد عقل خويش است يا آنكه با نيروى عقل، هواى نفس خود را واپس مى زند. نظر كنيد محبت او نسبت به رياستهاى باطل چگونه است و تا
چه حد به آن بى اعتناست، چه آنكه بين مردم يافت مى شود كسى كه دنيا و آخرتش در زيان و ضرر مى گذرد، دنيا را براى دنيا ترك مى گويد و به نظرش مى رسد لذت رياست باطل از رياست بر اموال و ديگر نعمتهاى مباح افضل و برتر است، از اين رو همه ى آنها را ترك مى گويد براى نيل به رياست.
نتيجه آنكه ممكن است مردم اعمال بسيارى را كه به ظاهر پسنديده و نيكوست انجام دهند، اما انگيزه ى درونى و نيت باطنى آنان در آن كارها هواى نفس و اقناع تمنيات حيوانى خودشان باشد و كمترين توجهى به قرب الهى و خلوص نيت نداشته باشند. اين قبيل اعمال نه تنها ارزش معنوى در پيشگاه الهى ندارد، بلكه زمينه ى رياكارى و سوءنيت را در نهاد عاملين آنها تقويت مى كند و به مسير نادرستى و انحرافشان سوق مى دهد. اما كار پسنديده و خوب در اسلام آن عملى است كه اولا بر اساس علم صورت پذيرد و ثانيا انجام دهنده داراى قصد قربت باشد و ثالثا بتواند تا آخر عمر، عمل پاك خود را از خطرات گوناگون محافظت كند و آن را به سلامت از مرز دنيا بگذراند و اين مراحل كه ذكر شد، ضمن حديثى آمده است:
عن اميرالمومنين عليه السلام قال: الدنيا كلها جهل الا مواضع العلم و العلم كله حجه الا ما عمل به و العمل كله رياء الا ما كان مخلصا و الاخلاص على خطر حتى ينظر العبد بما يختم له.
اميرالمومنين (ع) فرمود: آدمى كه در اين جهان قدم مى گذارد، تمام دنيا براى او جهل و نادانى است مگر چيزهايى را كه تدريجا فرامى گيرد و از آنها آگاه مى شود. و تمام علمهايى كه آموخته براى او نزد
234 P]
بارى تعالى حجت است، مگر علمى كه طبق آن عمل نموده باشد و تمام اعمالش رياكارى و خودنمايى است، مگر كارهايى كه خالصانه انجام يافته است، و اخلاص و صفاى ضمير در معرض خطر است تا آنكه بنده ى مخلص ببيند پايان كارش چگونه است و عمرش با چه وضعى پايان مى يابد.
قرآن شريف، حسن عمل را ماده ى اختبار و آزمايش مردم معرفى نموده و فرموده است:
الذى خلق الموت و الحيوه ليبلوكم ايكم احسن عملا.
اين خداوند تواناست كه مرگ و حيات را آفريده تا شما را آزمايش كند و معلوم نمايد كدام يك از حسن عمل و درستكارى برخورداريد.
قال ابوقتاده سالت النبى صلى الله عليه و آله عن قوله تعالى: «ايكم احسن عملا» ما عنى به؟ قال يقول: ايكم احسن عقلا. ثم قال اتمكم عقلا و اشدكم لله خوفا و احسنكم فيما امر الله به و نهى عنه نظرا و ان كان اقلكم تطوعا.
ابوقتاده مى گويد: از رسول اكرم (ص) سئوال كردم اينكه خداوند فرموده: شما را آزمايش كنم تا معلوم شود كدام يك در عمل نيكوكارتريد، مقصود حضرت بارى تعالى كيان اند؟ در پاسخ فرمود: يعنى كداميك از جهت عقل نيكوتريد، سپس توضيح داد عقلتان كاملتر، خوفتان از خداوند شديدتر و دقت نظرتان در اوامر و نواهى حضرت حق نيكوتر، گرچه مقدار عملتان كمتر باشد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ليس يعنى اكثر عملا و لكن اصوبكم
عملا و انما الاصابه خشيه الله و النيه الصادقه.
امام صادق (ع) در تفسير اين آيه فرموده است: خداوند كثرت عمل را از اين آيه اراده ندارد، بلكه مقصود بارى تعالى عمل صواب و طبق واقع است و اصابت در عمل، ترس از خداوند و نيت پاك و صادق است.
خداوند را صادقانه و با خلوص نيت عبادت نمودن آنقدر در شرع اسلام اهميت دارد كه بنده ى موحد با اداى دو ركعت نماز براى خداوند، مشمول فضل الهى مى گردد و بهشتى مى شود.
قال الصادق عليه السلام: ان ربكم لرحيم يشكر القليل، ان العبد ليصلى ركعتين يريد بها وجه الله فيدخله الله به الجنه.
امام صادق (ع) فرمود: پروردگار شما مهربان است، در مقابل عمل قليل پاداشى بزرگ مرحمت مى نمايد، بنده ى او با خلوص نيت دو ركعت نماز مى خواند و خداوند اجرش را جنت خلد قرار مى دهد و او را به بهشت مى برد.
مشكل بزرگى كه در زمينه ى عبادت خالص و عمل صالح وجود دارد، نگاهدارى و حفاظت آن از آفتهاى گوناگون است. چه بسيار اعمال خوبى را بندگان خدا انجام مى دهند، ولى از پى آن اعمال، مرتكب گناهانى مى شوند و در نتيجه كارهاى خوبشان مردود درگاه بارى تعالى مى گردد و بدبختانه بسيارى از كارهاى خوب مردم با اين وضع ناگوار مواجه مى شود.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: لو نظروا الى مردود الاعمال من الله عز و جل لقالوا ما يتقبل الله من احد عملا.
امام صادق (ع) فرمود: اگر مردم مى ديدند اعمالى را كه مردود درگاه بارى تعالى گرديده است، با خود مى گفتند: گويى هيچ عملى مورد قبول بارى تعالى واقع نمى شود.
براى آنكه پيروان اسلام همواره متوجه خطر مردود شدن اعمال صالحه ى خود باشند، اولياى دين ضمن سخنان خويش اين مهم را خاطرنشان فرموده اند.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: الابقاء على العمل اشد من العمل.
امام باقر عليه السلام فرمود: نگاه داشتن عمل خوب سخت تر از بجا آوردن آن عمل است.
براى آنكه كارهاى خوب افراد باايمان محفوظ بماند و در پيشگاه حضرت بارى تعالى مقبول افتد، بايد صاحبان عمل صالح مجاهده كنند و با سعى و كوشش خويشتن را به پاره اي از ملكات حميده و صفات پسنديده كه مبين ارزشهاى ايمانى و انسانى است متصف نمايند و در اين باره روايات متعددى رسيده و در اينجا به ذكر يك حديث اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: قال يا على! ثلاث من لم يكن فيه لم يقم له عمل، ورع يحجزه عن معاصى الله عز و جل، و علم يرد به جهل السفيه، و عقل يدارى به الناس.
رسول اكرم (ص) به اميرالمومنين عليهماالسلام فرمود: اي على! سه چيز است كه اگر در كسى نباشد، عمل خوب براى او پايدار نمى ماند: اول كف نفسى است كه وى را از گناه بازدارد، دوم علمى است كه با آن نادانى سفيه را بگرداند، سوم عقلى است كه به وسيله ى
آن در زندگى با مردم مدارا نمايد.
اگر يك عمل خوب مورد قبول بارى تعالى واقع شود، به موجب روايات، عامل عمل از عذاب الهى مصونيت خواهد داشت.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من قبل الله منه صلوه واحده لم يعذبه، و من قبل منه حسنه لم يعذبه.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه خداوند از وى يك نماز را قبول نمايد، او را عذاب نمى كند، و كسى كه حسنه اي از او مقبول افتد، معذب نخواهد شد.
نتيجه آنكه معيار حسن عمل اين است كه عبادات يا ديگر حسنات با خلوص نيت و براى خداوند صورت پذيرد و هواى نفس در آن راه نيابد و معيار ابقاى عمل اين است كه كار خوب، مورد قبول بارى تعالى واقع شود و عامل عمل تا پايان عمر به گونه اي قدم بردارد كه مقبوليت آن همواره ادامه يابد.
عن اميرالمومنين عليه السلام قال: كونوا على قبول العمل اشد عنايه منكم على العمل.
على (ع) فرمود: آنچنان باشيد كه عنايت و توجهتان به قبول عمل بيشتر از اصل عمل باشد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و حسن فى جميع احوالى عملى.
بار الها! مرا مورد حمايت خود قرار ده و موجباتى را فراهم نما كه در تمام احوال، اعمالم نيكو و پسنديده باشد.
حسن عمل در طول زندگى آنقدر مهم است كه امام (ع) براى نيل به آن از ذات اقدس الهى استمداد مى نمايد.
نكته ى جالب در كلام امام زين العابدين (ع) اين است كه درخواست مى نمايد: بار الها! در همه ى احوال مرا از حسن عمل برخوردار فرما.
اين درخواست امام سجاد (ع) براى همه ى مردم درس آموزنده اي است، زيرا انسانها تحت تاثير حالات مختلف خويشتن قرار مى گيرند و در چگونگى اعمالشان اثر مى گذارد. گفتار و رفتار مردم در حال سلامت و مرض، خشم و شادى، گرسنگى و سيرى، غنا و فقر، پيروزى و شكست، و ديگر حالات يكسان نيست. براى مصون ماندن از خطرات در حالات مختلف بايد از خداوند استمداد نماييم و از او بخواهيم ما را يارى فرمايد تا از راه حسن عمل خارج نشويم و به انحراف گرايش نيابيم.
فارسی
اللهم اختم بعفوك اجلى، و حقق فى رجاء رحمتك املى
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
