بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و صن وجهى باليسار، و لا تبتذل جاهى بالاقتار.
على بن الحسين عليهماالسلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از خداوند مى خواهد كه بر محمد و آلش درود فرستد، سپس دو تمنى از پيشگاه مقدسش مى نمايد: اول، بار الها! آبروى مرا در جامعه با معيشت سهل و آسان محافظت فرما. دوم، بار الها! قدر و منزلتم را نزد مردم، با تنگدستى سبك و خوار مگردان.
به خواست خداوند بزرگ، اين دو جمله از كلام امام سجاد (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
مال داشتن و فاقد مال بودن، درجات و مراتب متفاوتى دارد: سرمايه دارى، تمكن مالى، غنى و بى نيازى از خلق، برخوردارى از كفاف، گذران در حد قناعت، فاقد بودن حداقل معاش، و بين اين درجات نيز تفاوتهايى وجود دارد. اين درجات به اعتبار شان دينى، اجتماعى، اخلاقى، دنيوى و اخروى، در نظر شرع مقدس، داراى ابعاد مختلفى است كه در قرآن مجيد و احاديث خاطرنشان گرديده است.
حضرت زين العابدين (ع) بعضى از آنها را در قطعات مختلف دعاى «مكارم الاخلاق» ذكر فرموده و درباره ى هر يك، به مناسبت، توضيح داده شد. در قطعه دعاى مورد بحث امروز، امام (ع) گذران معاش را با سهولت و آسانى، يا در مضيقه و سختى، از نظر مصون ماندن قدر و منزلت اجتماعى، يا كاهش وزن و ارزش در افكار عمومى، مورد توجه قرار داده و در جمله ى اول به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و صن وجهى باليسار.
بار الها! آبروى مرا با گذران سهل و آسان در جامعه محافظت فرما.
در قرآن شريف و روايات اولياى گرامى اسلام، كلمه ى «وجه» درباره ى خداوند و درباره ى اعمالى كه مردم باايمان براى خدا انجام مى دهند و همچنين درباره ى ديگر امور به كار رفته است و از آن معانى متعددى اراده شده كه در اينجا شرح و تفصيل آن ضرورت ندارد، اما كلمه ى «وجه» كه در دعاى امام (ع) آمده، وجهه ى عمومى است كه در فارسى به «آبرو» تعبير مى شود. به گفته ى شاعر:
دست طمع كه پيش كسان مى كنى دراز
پل بسته اي كه بگذرى از آبروى خويش
جالب آنكه «ماء الوجه» در بعضى از اخبار آمده و معنايش همان «آبرو» در لغت فارسى است.
عن على عليه السلام قال: بذل ماء الوجه فى الطلب اعظم من قدر الحاجه و ان عظمت و انجح فيها الطلب.
على (ع) فرموده: قدر و ارزش آبرويى را كه آدمى براى
درخواست چيزى صرف مى كند، بالاتر از حاجت مورد درخواست است، هر چند آن خواسته مهم باشد و با صرف آبرو برآورده شود.
و عنه عليه السلام قال: افضل المروءه استبقاء الرجل ماء وجهه.
و نيز فرموده است: برترين مردانگى آن است كه آدمى در ابقاى آبروى خويش كوشا و جدى باشد.
از وظايف دينى پيروان قرآن شريف اين است كه همواره مراقب عز خويش و عز برادران ايمانى خود باشند، نه قدمى بردارند كه مايه ى ذلت خودشان شود و نه به آبروى برادران دينى خود آسيب برسانند، و اين مطلب، ضمن روايات متعددى از رسول اكرم (ص) و ائمه ى طاهرين عليهم السلام خاطرنشان گرديده است و در اينجا به ذكر دو روايت اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: ليس للمومن ان يذل نفسه.
رسول اكرم (ص) فرمود: مومن نبايد موجبات خوارى و ذلت خود را فراهم آورد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من حقر مومنا مسكينا او غير مسكين لم يزل الله عز و جل حاقرا له ماقتا حتى يرجع عن محقرته اياه.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه مومنى را تحقير نمايد، خواه مسكين باشد يا غيرمسكين، با اين عمل، پيوسته مورد تحقير و دشمنى بارى تعالى خواهد بود تا از روش نادرست خود برگردد و او را با ديده ى يك مسلمان مورد احترام بنگرد.
علل و عوامل متعددى مى تواند مسلمانى را در نظر افراد، حقير و كوچك جلوه دهد، و «فقر» يكى از آن عوامل است، و اين عامل از
ديگر عوامل بيشتر چشمگير است، لذا امام صادق (ع) در حديثى كه ذكر شد از «مسكين» نام برده و سپس غيرمسكين را نيز در كنارش ذكر نموده است. با توجه به اينكه بضاعت كم يا تهيدستى در نظر افراد كوته بين عامل بزرگ تحقير است، در بعضى روايات از اين دو گروه نام برده شده و مجازات كسانى كه آنان را با ديده ى تحقير مى نگرند، خاطرنشان گرديده است.
عن ابيعبدالله عليه السلام: من استذل مومنا و استحقره لقله ذات يده و لفقره شهره الله يوم القيامه على رووس الخلايق.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه مومنى را خوار بشمرد و با ديده ى تحقيرش بنگرد، براى بضاعت كم يا فقرش، خداوند او را در قيامت به جميع خلايق معرفى مى كند و بدين صفت مذموم توصيفش مى نمايد.
افراد مستطيع كه حج بيت الله بر آنان واجب مى شود، از نظر تمكن مالى درجات و مراتبى دارند، بعضى ثروتشان بسيار است و مى توانند هزينه ى سنگينى را تحمل نمايند و بعضى متوسطاند و بايد در صرف مال ميانه رو باشند. در روزگار گذشته براى سفر حج به طور معمول، چند نفر با هم رفيق راه و هم خرج مى شدند تا در منزلها با كمك يكديگر كارها را مرتب كنند و نيازها را برطرف سازند و سفر را در رفتن و برگشتن بخوبى طى كنند. تذكرات مكرر ائمه ى معصومين عليهم السلام در لزوم حفظ احترام و عز مسلمين و اجتناب از تحقير آنان موجب شده بود كه گاهى فرد مسلمان متوجه به وظايف دينى، به امام (ع) مراجع كند و سئوال نمايد: آيا با كسى كه از نظر مالى همانند
من نيست، در سفر حج رفيق راه باشم و هم خرج بشوم يا نه؟ و او طبق فرموده ى امام (ع) عمل مى نمود.
عن شهاب بن عبد ربه قال: قلت لابيعبدالله عليه السلام: قد عرفت حالى و سعه يدى و توسعى على اخوانى فاصحب النفر منهم فى طريق مكه و اوسع عليهم. قال لا تفعل يا شهاب. ان بسطت و بسطوا اجحفت بهم و ان هم امسكوا اذللتهم، فاصحب نظائرك.
شهاب عبد ربه به امام صادق (ع) عرض كرد: شما از حال من آگاهيد، مى دانيد كه سعه ى مالى دارم و دستم در مقابل برادرانم باز است. آيا در سفر حج با چند نفر رفيق راه شوم و با آنان گشاده دست باشم؟ امام (ع) فرمود: اي شهاب! چنين كارى مكن، زيرا اگر تو با دست باز خرج كنى و آنان نيز چنين كنند، به هم سفريها ستم نموده اي و اگر امساك كنند و همانند تو صرف مال ننمايند، موجب خوارى و ذلتشان شده اى، برو كسانى را كه همانند خودت هستند برگزين و با آنان رفيق راه باش.
امام (ع) نظير اين جواب را درباره ى كسى فرمود كه از نظر مالى، تمكن وافى نداشت و مى خواست رفيق راه و هم خرج افراد متمكن شود.
عن ابى بصير قال، قلت لابيعبدالله عليه السلام: يخرج الرجل مع قوم مياسير و هو اقلهم شيئا فيخرج القوم النفقه و لا يقدر هو ان يخرج مثل ما اخرجوه. فقال عليه السلام: ما احب ان يذل نفسه و ليخرج مع من هو مثله.
ابى بصير به امام صادق (ع) عرض كرد: مردى با افراد ثروتمند
رفيق راه و هم خرج مى شود و او تمكنش از همه ى آنها كمتر است، آنان با دست باز خرج مى كنند و او قادر نيست مثل آنها صرف مال نمايد. امام (ع) فرمود: دوست ندارم با همسفرى ثروتمندان موجبات ذلت خويش را فراهم آورد، با كسانى همسفر شود كه در مالدارى همانند خودش باشند.
از چند حديث مذكور روشن شد كه مسلمانان طبق وظيفه ى شرعى مكلف اند مراتب عز و احترام افراد بى بضاعت يا كم بضاعت را رعايت كنند و مراقب باشند قولا و عملا موجبات هتك و تحقير آنان را فراهم نياورند، حتى امام صادق (ع) به ثروتمند اجازه نمى دهد با افرادى كه از نظر مالى متوسطاند در سفر حج رفيق راه و هم خرج گردد، و همچنين راضى نيست فردى كه از نظر مالى متوسط است، با اشخاص متمكن و مالدار هم خرج و رفيق راه شود، زيرا در هر دو صورت براى افراد متوسط، زمينه ى احساس ذلت و حقارت فراهم مى آيد. به موازات دستورى كه اولياى گرامى دين به عموم مسلمين در تكريم فقرا داده اند، به فقرا نيز اكيدا سفارش كرده اند راز تهيدستى خويش را پنهان نگاه دارند و سر نهانى خود را فاش نكنند، چه با گفتن به اين و آن، اجر بردبارى و صبر خود را در فقر از ميان مى برند، بعلاوه خويشتن را در نظر مردم خوار و حقير مى نمايند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: يا على! ان الله جعل الفقر امانه عند خلقه، فمن ستره اعطاه الله مثل اجر الصائم القائم.
امام صادق (ع) از رسول اكرم (ص) حديث نموده كه فرمود:
اى على! فقر، امانت خداوند است نزد مردم، كسى كه آن را پنهان نگاه دارد، اجر روزه دارى را كه اقامه كننده ى نماز است به وى اعطا مى فرمايد.
قال لقمان لابنه: اعلم اي بنى: انى قد ذقت الصبر و انواع المر، فلم ار امر من الفقر، فان افتقرت يوما فاجعل فقرك بينك و بين الله و لا تحدث الناس بفقرك فتهون عليهم.
لقمان حكيم به فرزندش فرمود: بدان اي فرزند، من صبر و انواع تلخى را چشيده ام و از فقر تلختر نديده ام. اگر روزى فقير شدى، آن را امرى بين خود و خداوند قرار ده و به مردم مگو كه در نظر آنان خوار و خفيف خواهى شد.
اولياى گرامى اسلام كه راهنمايان رستگارى و سعادت اند، حداكثر سعى و كوشش را در هدايت و تربيت مردم براى تكريم و احترام افراد بى بضاعت اعمال نمودند ، ولى مردم، آن دستور مقدس را كم به كار بستند، فقط كسانى كه تعاليم الهى در اعماق وجودشان راه يافته، اين وظيفه ى مقدس را در گذشته و حال رعايت نموده و مى نمايند. ناگفته نماند كه تحقير افراد بى بضاعت به علت فقرشان همانقدر مذموم و قبيح است كه ثروتمندان به علت دارايى و تمكنشان مورد احترام و تكريم قرار گيرند. حضرت زين العابدين (ع) اين دو عمل ناروا را در كنار يكديگر آورده و از پيشگاه الهى نسبت به هر دو درخواست مصونيت نموده است:
و اعصمنى من ان اظن بذى عدم خساسه او ان اظن بصاحب ثروه فضلا.
بار الها! مرا مصون بدار از اينكه درباره ى نادارى گمان پستى و بى وزنى برم يا نسبت به صاحب ثروتى گمان برم كه داراى برترى و فضيلت است.
امام سجاد (ع) براى آنكه از جهت تهيدستى مورد تحقير واقع نشود و به وزن و ارزش اجتماعيش آسيبى نرسد و براى هدايت و ارشاد مردم همچنان نافذالكلمه باقى بماند، از خداوند مى خواهد در گذران زندگى و امرار معاش به گونه اي باشد كه هرگز با تنگدستى و سختى مواجه نگردد و اين مدلول جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز است.
امام (ع) به پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند:
و صن وجهى باليسار.
بار الها! آبروى مرا در جامعه با معيشت سهل و آسان محافظت فرما.
محتواى جمله ى دوم دعاى امام (ع) ناظر به اين امر است كه اگر دعاى اولش مستجاب نگردد، موجب كاهش ارج اجتماعيش مى شود و قدر و منزلتش در نظر مردم تنزل خواهد يافت. به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و لا تبتذل جاهى بالاقتار.
بار الها! قدر و منزلتم را نزد مردم با تنگدستى سبك و خوار مگردان.
«جاه» عبارت از قدر و منزلتى است كه نصيب افراد محبوب مى شود و محبوبيتشان ناشى از مزايا و كمالاتى است كه واجد آنها هستند و مردم نيز به آن مزايا علاقه دارند، مانند رهبر آزادى بخش و عزت آفرين، راهنماى مردم به سعادت و رستگارى، حامى مظلوم و دفع كننده ى ظالم، دستگيرى از افتادگان و خدمت به ضعيفان، علم و
تقوى، سخاوت و شجاعت، و ديگر سجايا و صفاتى از اين قبيل. جاه و رياست نوعى سلطه بر مردم و تسخير آنان است و در هر دو، اطاعت و انقياد وجود دارد، با اين تفاوت كه رياست فرمانروايى بر ابدان مردم است و قدرت اجرايى آن نيروهاى مادى است، و جاه، مالكيت دلهاست و عاملى كه مردم را به اطاعت وامى دارد، نفوذ معنوى و محبوبيت صاحب جاه است. مردم جهان به طور طبيعى به جاه و محبوبيت و همچنين به مقام و رياست علاقه دارند، ولى هر يك از آن دو ممكن است از دو راه نصيب گردد: يكى آنكه جاه و رياست از پى افراد لايق بروند و آنان را به مالكيت قلوب و فرمانروايى بر ابدان مردم برسانند، و ديگر آنكه عاشقان جاه و رياست از پى محبوبيت و مقام بروند و با تسبيب اسباب، خواه مشروع باشد يا نامشروع، خويشتن را به هدف برسانند، دلها را قبضه كنند يا كرسى هاى مقام را اشغال نمايند. در صورتى كه افراد لايق بدون سعى و كوشش به جاه و محبوبيت نايل گردند، لازم است متوجه باشند كه علاقه ى دلهاى مردم به آنان از نعمتهاى حضرت بارى تعالى است، بايد قدرش را بشناسند و از آن سوء استفاده ننمايند، و با اعمال زشت آن را از ميان نبرند، بعلاوه بايد خداى را در اعطاى اين نعمت شكر گويند و شكر نعمت جاه و محبوبيت، حمايت مظلومان، خدمت به ضعفا و بينوايان، برآوردن حوايج نيازمندان، و از اين قبيل اعمال است. پاداش دنيوى شكر جاه، افزايش محبوبيت و ازدياد قدر و منزلت است.
لئن شكرتم لازيدنكم.
اگر شكر نموديد، نعمت را بر شما فزونتر خواهم نمود.
و اگر با وجود جاه، به درخواست ضعفا بى اعتنا باشيد، كفر نعمت نموده ايد و كيفر آن از بين رفتن محبوبيت و قدر و منزلت است.
شكر نعمت، نعمتت افزون كند
كفر، نعمت از كفت بيرون كند
پاداش اخروى شكر نعمت جاه، ضمن روايات آمده، از آن جمله اين حديث شريف است:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ما من مومن بذل جاهه لاخيه المومن الا حرم الله وجهه على النار و لم يمسسه قتر و لا ذله يوم القيامه.
امام صادق (ع) فرمود: هيچ مومنى نيست كه جاه و محبوبيت خود را در راه برآوردن نياز برادر دينى خود صرف كند، مگر آنكه خداوند رويش را بر آتش دوزخ حرام مى نمايد و در قيامت دچار تنگناى و ذلت نخواهد شد.
جاه و محبوبيت همانند مال و ثروت در قيامت مورد پرسش است و تخلف از اداى وظيفه ى نعمت جاه، كيفر الهى را در بردارد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان الله تعالى ليسال العبد فى جاهه كما يسال فى ماله، فيقول يا عبدى رزقتك جاها فهل اعنت به مظلوما او اغثت به ملهوفا.
خداوند از جاه بنده همانند مالش سئوال مى كند، مى فرمايد: بنده ى من! به تو جاه و محبوبيت روزى نمودم، آيا مظلومى را مورد حمايت قرار دادى؟ آيا به استغاثه ى ستمديده ى مضطربى پاسخ گفتى؟
صاحب جاه و محبوبيت كه در دنيا به نفع برادر دينى خود قدم برندارد، علاوه بر مجازات دنيوى، در قيامت نيز كيفر خواهد داشت و اين مطلب در ضمن حديث آمده است:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ايما مومن بخل بجاهه على اخيه المومن و هو اوجه جاها منه الا مسه قتر و ذله فى الدنيا و الاخره و اصابت وجهه يوم القيامه نفحات النيران معذبا كان او مغفورا له.
امام صادق (ع) فرمود: آن كس كه بخل كند بر جاه خود درباره ى برادر دينيش با آنكه محبوبيت وى بيش از محبوبيت آن برادر مومن است، مجازاتش در دنيا و آخرت مضيقه و ذلت خواهد بود، بعلاوه امواج حرارت آتش در قيامت پيوسته با صورتش در تماس است و او را رنج مى دهد، خواه او اهل عذاب باشد و خواه از مشمولين عفو و غفران الهى.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله بر اثر خدمتهاى بزرگ و سعادت بخشى كه نسبت به دنيا و دين مردم نمود، دلها به وى گرايش يافت، از عالى ترين درجات محبوبيت و جاه برخوردار گرديد، آنچنان قلبها مجذوب وى شد كه از ديدن رويش و شنيدن صدايش شاد مى شدند و از دست مباركش و قطرات آب وضويش تبرك مى جستند. اين جاه عطيه ى بزرگ الهى و نعمت گرانقدر بارى تعالى بود، اين جاهى است كه پيمبر اكرم (ص) از پى آن نرفته، بلكه جاه خود را به پيامبر رسانده است. هم اكنون بعد از گذشت چهارده قرن، محبوبيت آن حضرت در اعماق قلوب صدها ميليون انسان جاى دارد و به حضرتش عشق مى ورزند. رسول گرامى (ص) تا زنده بود از جاه و محبوبيت خود به نفع حق و عدالت و حمايت از مظلومين و مستضعفين استفاده نمود و اين روش مرضى خداوند را اكيدا به پيروان خود نيز توصيه فرمود.
مقام و رياست براى اميرالمومنين (ع) همانند جاه و محبوبيت
براى رسول اكرم (ص)، ناشى از شايستگى و صلاحيت بود، نه علاقه و عشق به رياست. على (ع) از پى مقام نرفت، بلكه مقام در خانه ى او آمد. موقعى كه مردم جمع شدند و با اصرار از آن حضرت مى خواستند كه امر خلافت را قبول نمايد و زمام امور كشور اسلام را به دست بگيرد، حضرت در پاسخ آنان فرمود:
دعونى و التمسوا غيرى.
مرا ترك گوييد و از ديگرى بخواهيد كه پذيراى خلافت شود.
ولى مردم از آن حضرت دست نكشيدند، آنقدر اصرار كردند تا او را به قبول اين مقام واداشتند. على (ع) ضمن سخنانى برنامه ى كار خود را در امر خلافت تذكر داد و مردم را متوجه نمود كه هدفش از قبول اين مقام، اقامه ى حق و عدل است. از آن جمله در زمينه ى پاره اي از قطائع عثمان كه به اشخاص داده بود، فرمود:
و الله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملك به الاماء لرددته فان فى العدل سعه و من ضاق عليه العدل فالجور عليه اضيق.
قسم به خدا اگر بيابم كه با آن قطائع، زنانى به ازدواج درآمده يا كنيزانى خريدارى شده، به نفع مسلمين برمى گردانم، چه آنكه در عدل سعه و گشايش است، و اگر در نظر كسى، عدل مضيقه و تنگى باشد، جور و ستم براى وى مضيقه ى زيادترى خواهد داشت.
امام زين العابدين (ع) مانند جد بزرگوارش رسول اكرم صلى الله عليه و آله از جاه و محبوبيتى عظيم برخوردار بود. آل اميه با آنكه داراى قدرت و كرسى حكومت بودند، كوشش بسيار كردند كه مهر اهل بيت را از صفحه ى خاطر مردم بزدايند و نامشان را به دست فراموشى
بسپارند، ولى هر قدر جديت نمودند، به هدف نرسيدند و خداوند محبت آنان را در دلها افزايش داد و نامشان را بالاتر برد. يكى از نمونه هاى محبوبيت امام زين العابدين (ع)، تكريمى بود كه مردم در مسجدالحرام با حضور هشام بن عبدالملك از آن حضرت نمودند. قبلا در يكى از سخنرانيها به مناسبت، ذكر شده و در اينجا نيز بدان اشاره مى شود. هشام بن عبدالملك در زمان حكومت پدرش براى اداى فريضه ى حج به مكه آمد، طواف بيت را انجام داد و براى استلام به طرف حجرالاسود رفت، اما مردم به وى راه ندادند و گويا در فشارش گذاردند. كسانى از مامورين شامى كه با او بودند، منبرى آوردند تا روى آن بنشيند و از فشار رهايى يابد. روى منبر قرار گرفت و ناظر مردم در استلام حجر بود. شاميان نيز گرد منبر از او حفاظت مى نمودند.
اذ اقبل على بن الحسين عليهماالسلام فطاف بالبيت فكلما بلغ الى الحجر تنحى له الناس حتى يستلمه. فقال رجل من اهل الشام: من هذا الذى قد هابه الناس هذه الهيبه. فقال هشام: لا اعرفه مخافه ان يرغب فيه اهل الشام.
در اين بين، حضرت على بن الحسين عليهماالسلام وارد مسجدالحرام شد. طواف بيت را انجام مى داد و چون به حجرالاسود نزديك مى شد، مردم راه باز مى كردند تا حضرت استلام حجر نمايد. يكى از شاميان با مشاهده ى اين همه احترام به شگفت آمد، پرسيد: اين كيست كه مردم تحت تاثير هيبت و عظمت او واقع شدند؟ هشام گفت: او را نمى شناسم. زيرا مى ترسيد كه اگر بگويد كيست، مورد علاقه ى شاميان واقع شود. در اين موقع، فرزدق شاعر كه نزديك هشام
بود، سئوال شامى و پاسخ وى را شنيد. بلافاصله اشعارى را در معرفى امام سجاد (ع) سرود و گفت: او را كعبه و مردم مى شناسند، او فرزند رسول اكرم (ص) و فرزند صديقه ى اطهر است. يكى از اشعارش اين بيت بود:
ما قال لا قط الا فى تشهده
لو لا التشهد كانت لاءه نعم
او در قضاى حوايج و برآوردن تمنيات مردم همواره پاسخش مثبت است، هرگز «لا» به زبان نمى آورد، مگر در تشهد و اگر مقام شهادت به توحيد الهى نمى بود، آنجا هم «نعم» مى گفت.
علل و عوامل متعددى منشا محبوبيت و جاه حضرت زين العابدين (ع) در جامعه ى مسلمين بود، از آن جمله، مقام امامت به گزينش حضرت بارى تعالى، فرزندى رسول اكرم (ص)، عالم بودن به تمام دقايق دينى، و پاسخگويى به همه ى پرسشها. و همچنين علماى عامه و خاصه در كتابهاى خود آورده اند كه رسول اكرم (ص) در ايام حيات خود، مكرر با مختصر تفاوتى در عبارت، فرموده بود: كتاب خداوند و عترتم دو امانت من است نزد شما، و امام سجاد (ع) از عترت پيمبر اسلام (ص) است كه در كنار قرآن شريف امانتى است از طرف رسول گرامى (ص). علاوه بر اين مزايا، حضرت زين العابدين (ع) در خدمت به مسلمانان همواره كوشا و جدى بود، از مظلوم حمايت مى نمود و با ظالم مبارزه مى كرد، افتادگان را يارى مى داد، به تهيدستان و مستمندان كمك مالى مى نمود، براى آنكه بتواند خدمات مالى خود را درباره ى فقرا و بينوايان ادامه دهد در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، از پيشگاه خداوند درخواست نمود كه آبروى مرا با گذران سهل و آسان محافظت فرما، و در جمله ى دوم عرض مى كند:
و لا تبتذل جاهى بالاقتار.
بار الها! قدر و منزلتم را با مضيقه ى مالى و تنگدستى سبك و خوار مگردان.
يعنى پروردگارا! چنان نشود كه مستحقى راستگو و آبرومند به من مراجعه كند و درخواست مساعدت بنمايد و من بر اثر عدم تمكن نتوانم به وى خدمت كنم، با نوميدى مرا ترك گويد و قدر و منزلتم در نظر او سبك و پست گردد.
رسول اكرم (ص) و حضرت زين العابدين عليهماالسلام طالب جاه نبودند و از پى آن نرفتند، بلكه جاه از پى آنان آمد. همچنين على (ع) طالب رياست نبود و از پى آن نرفت، بلكه رياست سر وقت آن حضرت آمد و آن بزرگواران، جاه و مقام را در راه اعلاى حق و اقامه ى عدل به كار گرفتند و در راه رضاى بارى تعالى صرف نمودند. اگر كسانى از جاه و مقامى اينچنين برخوردار گردند و در راهى كه مرضى حضرت بارى تعالى است مورد استفاده قرار دهند، از عز دنيوى و اجر اخروى بهره مند خواهند بود، اما كسانى كه داراى حب جاه و رياست اند و براى نيل به آنها سعى و كوشش مى كنند، متوجه باشند كه اسلام با كار آنان ناموافق است و به موجب روايات، حب جاه و مقام مايه ى تباهى و هلاكت است. در سخنرانى قبل راجع به حب رياست چند جمله اي تذكر داده شد و بعضى از روايات مذكور افتاد و در اين فصل نيز بعضى از روايات مربوط به شهرت و جاه طلبى به عرض شنوندگان محترم مى رسد:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: حب الجاه و المال ينبتان النفاق فى القلب كما ينبت الماء البقل.
رسول اكرم (ص) فرمود: حب جاه و مال، دورويى و نفاق را در قلب مى روياند، همانطور كه آب گياه را مى روياند.
و عنه صلى الله عليه و آله: حسب امرء من الشر الا من عصمه الله. ان يشير الناس اليه بالاصابع.
و نيز فرموده است: براى يك انسان، اين شر و بدى كافى است كه مردم بر اثر شهرت و جاه، او را با انگشت به يكديگر نشان بدهند، مگر آنكه خداوند او را در پناه خود حفظ كند و از شر و بدى مصونش دارد.
آن كس كه اسير حب جاه است و مى خواهد در دلها نفوذ نمايد، بايد به گونه اي قدم بردارد و خويشتن را طورى بسازد كه مردم مى خواهند و موجب جلب محبتشان مى شود و چنين روشى اغلب مستلزم رياكارى و دروغگويى در كردار و گفتار است و اين همان دورويى و نفاقى است كه در حديث رسول اكرم (ص) آمده و فرموده است حب جاه، نفاق را در دلها مى روياند و چنين محبوبيتى نه تنها قدر و ارزشى ندارد، بلكه در دنيا منافى با فضيلت و شرف انسانى است و در آخرت مايه ى عذاب و كيفر الهى است. در گذشته و حال افراد نادانى بوده و هستند كه بر اثر جهالت و ناآگاهى يا به انگيزه ى خودپرستى و حب جاه، مردمى نادانتر از خود را با كارهايى ناصحيح اغفال نمودند، خويشتن را محبوب آنان ساختند، و قلوبشان را به تسخير خود درآوردند، و در اينجا نمونه اي را كه حضرت جعفر بن محمد عليهماالسلام خود ناظر آن بوده و شرح داده، به عرض شنوندگان محترم مى رساند: امام (ع) مى فرمايد: كسى كه از هواى نفس خود پيروى
كند و راى باطل خود را با اعجاب بنگرد، همانند مردى است كه شنيدم گروههايى از اقوام مختلف تعظيم و توصيفش مى نمايند. علاقه مند شدم او را ببينم به گونه اي كه مرا نشناسد تا بدانم وزن و ارزشش چقدر است. روزى در محلى او را ديدم كه مردم گردش جمع شده بودند. پشت سر مردم ايستادم، در حالى كه با پارچه ى كوچكى قسمتى از صورت خود را پوشانده بودم، به او و مردم مى نگريستم، آنان را با گفته هاى خود فريب مى داد، تا آنكه راه خود را كج كرد و از مردم جدا شد. من از پى او رفتم. طولى نكشيد به خبازى رسيد، او را اغفال نمود و دو قرصه ى نان او را برداشت به صورت سرقت. تعجب كردم. در نفس خود گفتم شايد، با او معامله دارد. سپس گذر كرد به انارفروشى رسيد، او را نيز اغفال نمود و دو انار از او برداشت به صورت سرقت. در دلم گفتم كه شايد با او نيز معامله دارد. باز از پى او رفتم تا به مريضى گذر كرد. دو قرصه ى نان و دو انار را نزد او گذارد و رفت. دنبالش رفتم. در صحرا به بقعه اي رسيد و در آنجا توقف نمود. پيش رفتم، گفتم: اي بنده ى خدا! من از تو چيزهايى را شنيده بودم، دوست داشتم ترا ببينم و ديدم. لكن از تو كارهايى مشاهده كردم كه دلم را اشغال نموده است. گفت: آن چيست؟ گفتم: از خباز دو قرص نان دزديدى و از انارفروش دو انار. قبل از هر چيز به من گفت: تو كيستى؟ گفتم: مردى از اولاد آدم و از امت محمد صلى الله عليه و آله. گفت: به من بگو تو كيستى؟ گفتم: از اهل بيت پيمبر اسلام (ص). گفت: اهل كجايى؟ گفتم: اهل مدينه. گفت: شايد تو جعفر بن محمد باشى. گفتم: بلى. گفت: چه فايده دارد شرافت اصلى براى تو با جهلى كه به كتاب خدا دارى؟ گفتم: جهل من به كتاب خداوند چيست؟ گفت: در قرآن شريف آمده: هر كس يك حسنه بجا
آورد، ده برابر اجر دارد و هر كس مرتكب يك گناه شود، جز كيفر يك گناه ندارد. من وقتى دو نان دزديدم، دو گناه كردم و چون دو انار دزديدم، دو گناه ديگر مرتكب شدم، و چون آنها را صدقه دادم، از چهل حسنه برخوردار گرديدم، چهار گناه را از چهل حسنه كم كن، سى و شش حسنه باقى مى ماند.
حضرت فرمود: به او گفتم تو به كتاب خداوند جاهلى، مگر نشنيده اي كه بارى تعالى فرموده:
انما يتقبل الله من المتقين.
عمل اهل تقوى مورد قبول خداوند است.
تو با دزدى دو قرص نان، دو گناه كردى و با دزدى دو انار، مرتكب دو گناه شدى، وقتى آنها را بدون اجازه ى صاحبانش به ديگرى دادى، چهار گناه ديگر بر چهار گناه اول افزودى و چهل حسنه بر چهار گناه اضافه نكردى. از شنيدن سخن امام (ع)، حيران بر آن حضرت مى نگريست. امام فرمود: من برگشتم و او را ترك گفتم، سپس فرمود: و بمثل هذا التاويل القبيح المستنكر يضلون و يضلون.
و به استناد اين گونه تاويلهاى قبيح گمراه مى شوند و گمراه مى كنند.
بسم الله الرحمن الرحيم
فاسترزق اهل رزقك، و استعطى شرار خلقك، فافتتن بحمد من اعطانى، و ابتلى بذم من منعنى، و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع.
امام زين العابدين عليه السلام در دو جمله ى اول اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه در جلسه قبل مورد بحث و سخنرانى قرار گرفت، از پيشگاه خداوند درخواست نمود: بار الها! آبروى مرا با گذران سهل و آسان محافظت فرما و با مضيقه و تنگى معاش، جاه و منزلتم را در جامعه سبك و خوار مگردان. چند جمله اي كه در اين قطعه ى دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است، با فاء تفريع آغاز شده، بدين معنى كه محتواى دعاى امروز با مطلب دعاى جلسه ى قبل ارتباط دارد، عرض مى كند: بار الها! اگر دعايم را در گشايش زندگى مستجاب نفرمايى و در مضيقه قرار گيرم، اين عوارض را در بردارد: اول، از كسانى طلب روزى كنم كه خود روزى خوار تو هستند، دوم، بر اثر تنگدستى در اين مشكل قرار گيرم كه از شرار خلقت درخواست عطا نمايم، سوم، آزمايش شوم به ستايش كسى كه به من اعطا نموده است،
چهارم، و مبتلا شوم به ذم كسى كه محرومم ساخته است، با آنكه تو ولى و صاحب اختيار هر عطا و منعى.
به خواست خداوند توانا، امروز پيرامون اين جملات عرايضى را تقديم شنوندگان محترم مى نمايد. اين چند جمله از كلام امام (ع) حاوى عوارض و پى آمدهاى نامطلوبى است كه بر اثر تنگى معاش، ممكن است دامنگير افراد گردد. پيش از شرح و توضيح عبارت دعا، لازم است بدانيم چه عواملى موجب تنگى معاش مى شود و همچنين بدانيم با چه وسايلى مى توان علل مضيقه را برطرف نمود، زيرا به فرموده ى حضرت مولى الموحدين على عليه السلام، يكى از شرايط استجابت دعا، شناخت وسيله است.
جاء رجل الى اميرالمومنين عليه السلام قال: انى دعوت الله فلم ار الاجابه. فقال: ان للدعاء اربع خصال: اخلاص السريره و احضار النيه و معرفه الوسيله و الانصاف فى المساله. فهل دعوت و انت عارف بهذه الاربعه. قال لا. قال فاعرفهن.
مردى حضور على (ع) شرفياب شد، عرض كرد: خداوند را خوانده ام، اما اجابت نديده ام. حضرت فرمود: براى دعا چهار خصلت است: خالص بودن ضمير، حضور قلب، شناخت وسيله ى استجابت، و انصاف در تمنى. آيا خدا را خوانده اي كه عارف به اين چهار امر باشى؟ عرض كرد: نه. فرمود: پس آنها را بياموز.
قسمت مهمى از مضيقه ى مالى و سختى معاش كه بعضى گرفتار آن مى شوند، ناشى از اعمال خود آنهاست و اگر بخواهند از آن تنگناى رهايى يابند، بايد تغيير روش دهند و خويشتن را اصلاح نمايند، و در
اينجا پاره اي از آن امور ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: طلب الحلال فريضه على كل مسلم و مسلمه.
رسول اكرم (ص) فرمود: طلب رزق حلال فريضه اي است بر عهده ى هر مرد و زن مسلمان و مكلفند آن فريضه را انجام دهند.
انسان زنده غذا مى خواهد و براى تامين معاش خود لازم است از پى كار برود و با تحمل زحمت و مشقت نانى به دست آورد و با عز و آبرومندى زندگى كند. جالب آنكه دين مقدس اسلام به دست آوردن رزق حلال را كه ضرورت حياتى است، به حساب عبادت آورده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: العباده سبعون جزء افضلها طلب الحلال.
رسول اكرم (ص) فرمود: عبادت هفتاد جزء است و برترين جزء، طلب حلال است.
كسى كه وسيله ى كار و قدرت مزاجى دارد و مى تواند با فعاليت، خودكفا گردد و مرفه زندگى كند، اما بر اثر تن پرورى و راحت طلبى، از كار شانه خالى مى كند، انسانهايى اينچنين مطرود اولياى گرامى اسلام اند و در روايات دينى راجع به اين گروه، بسيار تند سخن گفته شده است.
عن جعفر بن محمد عن ابيه عليهماالسلام قال: كان اميرالمومنين سلام الله عليه يقول: من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله.
امام صادق (ع) از پدر بزرگوارش حديث نموده كه على (ع)
مى فرمود: كسى كه واجد آب و خاك است و در فقر و تهيدستى به سر مى برد، خداوند او را از رحمت خود دور سازد.
پيمبر گرامى اسلام (ص) نسبت به فقرا و افراد بى بضاعت توجه بسيار داشت و همواره آنان را مورد تكريم و احترام قرار مى داد و اگر در مواقعى نيازمند بودند، به آنان كمك مالى مى نمود، اما اگر كسى با دارا بودن مزاج سالم و توان فعاليت از پى كار نمى رفت، به وى كمك رايگان نمى نمود و در كمال ادب به او مى فهماند كه بايد كار كند و در پرتو سعى و كوشش، خويشتن را بى نياز نمايد. امام صادق (ع) فرمود: يكى از اصحاب رسول اكرم (ص) در مضيقه ى مالى واقع شد و زندگى سختى را مى گذراند، همسرش به وى گفت: اگر حضور پيمبر شرفياب شوى و درخواست مساعدت مالى نمايى، مشكلت حل مى شود. حضور حضرت آمد، اما به محض اينكه پيشواى اسلام (ص) او را ديد، گويى به ضميرش پى برد و فرمود:
من سالنا اعطيناه و من استغنى عنا اغناه الله.
هر كس از ما درخواست كند، به وى عطا مى كنيم و اگر خود را از ما بى نياز نشان بدهد، خداوند او را غنى خواهد ساخت.
مرد با خود گفت: رسول اكرم (ص) در اين سخن كسى را جز من اراده نفرموده است. از اين رو چيزى نگفت و به منزل برگشت. جريان امر را براى همسرش نقل نمود. زن گفت: پيمبر اسلام (ص) بشر است، برو وضع خود را به عرض حضرتش برسان. مرد روز بعد آمد، دوباره شرفياب شد و همچنين روز سوم آمد و هر دو بار پيمبر اكرم (ص) همان جمله را به وضع روز اول تكرار نمود. صحابى دفعه ى سوم كه از حضور آن جناب برگشت، رفت كلنگى را از كسى عاريه گرفت و به كوه و تپه هاى خارج شهر رفت، مقدارى بوته كند، به شهر
آورد و فروخت و از قيمت آن مختصر آردى تهيه نمود و غذاى خود و همسرش تامين گرديد. فرداى آن روز بيشتر كار كرد و هيزم زيادترى تهيه نمود و به قيمت بيشترى فروخت. به اين كار ادامه داد تا كلنگى خريدارى نمود و رفته رفته آنقدر متمكن شد كه حيوان باركش و غلامى را خريد. كم كم ثروتى به دست آورد و از مضيقه ى زندگى رهايى يافت.
فجاء الى النبى صلى الله عليه و آله فاعلمه كيف جاء يساله و كيف سمع النبى. فقال النبى: قلت لك: من سالنا اعطيناه و من استغنى عنا اغناه الله.
صحابى تمكن يافته حضور نبى اكرم (ص) آمد و شرح گذشته را نقل نمود كه چگونه نزد شما آمدم و چگونه سخن مرا شنيدى. حضرت فرمود: همان است كه گفتم: هر كس از ما درخواست كند، به وى عطا مى كنيم و هر كس خويشتن را از ما بى نياز نشان بدهد، خداوند او را غنى خواهد ساخت.
ائمه ى معصومين عليهم السلام نيز همانند رسول اكرم (ص) عمل مى نمودند: هر كسى مى آمد و از مضيقه ى مالى سخن مى گفت، اگر سالم بود و قدرت كار داشت، او را به سعى و عمل تشويق مى نمودند و به وى مى فهماندند كه مشكل معاش بايد از راه كار و فعاليت حل شود.
عن كليب الصيداوى قال: قلت لابيعبدالله عليه السلام ادع الله عز و جل لى فى الرزق فقد التاثت على امورى، فاجابنى مسرعا: لا، اخرج فاطلب.
كليب صيداوى مى گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم، از خدا بخواهيد گشايشى به رزق من عطا فرمايد، زيرا وضعم به هم ريخته
و مشكل شده است. حضرت بدون وقفه و با سرعت فرمود: دعا نمى كنم، دنبال كار برو.
يعنى مشكل تو با دعا حل نمى شود، بلكه سعى و عمل لازم دارد.
يكى ديگر از عواملى كه مى تواند موجب تنگى معاش گردد، زياده روى در صرف مال در موقع تمكن و مالدارى است. در روايات اسلامى تاكيد شده است كه مسلمانان همواره ميانه روى و اقتصاد را مورد توجه قرار دهند و عملا آن را رعايت كنند، خواه مالدار و غنى باشند، خواه كم بضاعت و فقير.
عن على عليه السلام قال: من اقتصد فى الغنى و الفقر فقد استعد لنوائب الدهر.
على (ع) فرموده: كسى كه در غنى و فقر ميانه رو و مقتصد است با اين عمل، خويشتن را براى مصائب و سختيهاى روزگار مهيا مى نمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال: ثلاث منجيات: خشيه الله فى السر و العلانيه، و القصد فى الغنى و الفقر، و العدل فى الرضا و الغضب.
نبى اكرم (ص) فرمود: سه چيز نجات بخش است: اول، خوف از خداوند در پنهان و آشكار، دوم ميانه روى در ايام ثروتمندى و فقر، سوم، رعايت عدل و حق در حال رضا و خشم.
قال العالم عليه السلام: ضمنت لمن اقتصد ان لايفتقر.
امام موسى بن جعفر عليهماالسلام فرمود: ضمانت مى كنم براى
كسى كه در صرف مال مقتصد و ميانه رو باشد، گرفتار فقر و تهيدستى نشود.
سومين عاملى كه مى تواند موجب تنگدستى و سختى معاش گردد، گناه است. گناهان مانند بيماريها پى آمد و عوارضى دارند. على (ع) در اول «دعاى كميل»، عوارض بعضى از گناهان را ذكر نموده، از آن جمله به پيشگاه الهى عرض مى كند:
اللهم اغفر لى الذنوب. التى تغير النعم.
بار الها! ببخش آن گناهانى را كه موجب دگرگونى نعمتها مى شوند.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: ان العبد ليذنب الذنب فيزوى عنه الرزق.
امام باقر (ع) فرمود: بنده مرتكب گناه مى شود و بر اثر آن دچار تنگى رزق مى گردد.
راه برطرف نمودن گناه و رفع مضيقه ى معاش، استغفار و طلب عفو از حضرت بارى تعالى است.
قال على عليه السلام: يا كميل! اذا ابطات الارزاق عليك فاستغفر الله يوسع عليك فيها.
على (ع) فرمود: اي كميل! موقعى كه رزقت به تعويق مى افتد و در مضيقه واقع مى شوى، استغفار كن، خداوند روزيت را توسعه مى دهد.
چهارمين عاملى كه مى تواند دگرگونى تلخ و نامطلوب در زندگى به وجود آورد و سبب مضيقه ى مالى و سختى معاش گردد، اخلاق مذموم
و سوء معاشرت با مردم است.
عن على عليه السلام قال: من ساء خلقه ضاق رزقه.
على (ع) فرمود: كسى كه اخلاقش بد است، در مضيقه ى روزى قرار مى گيرد.
كسانى كه داراى حسن خلق اند و با مردم به خوبى و درستى معاشرت مى كنند، از اين مزيت اخلاقى بهره مند مى شوند و روزى آنان افزايش مى يابد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: حسن الخلق يزيد فى الرزق.
امام صادق (ع) فرمود: حسن خلق، روزى را زياد مى كند و آدمى را از نعمت بيشترى برخوردار مى سازد.
مضيقه و تنگى معاش در مواردى كه مذكور افتاد، با دعا برطرف نمى شود و خواسته ى آنان در پيشگاه الهى مستجاب نمى گردد. آنان كه به اين علل در مضيقه واقع شده اند، بايد خود را اصلاح كنند، عوامل مضيقه را كه خودشان به وجود آورده اند از ميان ببرند و خويشتن را با قوانين خلقت و نظام آفرينش تطبيق دهند تا از گشايش رزق و گذران سهل و آسان برخوردار گردند. امام صادق (ع) در حديثى از چهار گروه نام برده كه دعاى آنان مستجاب نمى شود. خواسته ى دو گروه راجع به امر رزق و تنگى معاش نيست، اما دو گروه ديگر درخواستشان مربوط به موضوع بحث امروز است.
رجل جالس فى بيته يقول: اللهم ارزقنى. فيقال له: الم آمرك بالطلب؟ و رجل كان له مال فافسده فيقول: اللهم ارزقنى. فيقال له: الم آمرك بالاقتصاد.
مردى كه در خانه نشسته و از پى كار نمى رود، مى گويد: بار الها! به من رزق بده. به وى گفته مى شود: مگر تو را به طلب رزق امر ننمودم. مردى كه داراى مال بوده و با زياده روى آنها را از ميان برده است، مى گويد: بار الها! به من رزق بده. به وى گفته مى شود: مگر به تو امر به ميانه روى و اقتصاد ننمودم؟
دعاى حضرت زين العابدين (ع) ناظر به اين قبيل سختيها كه در معاش افراد پديد مى آيد نيست، بلكه مقصود امام (ع) مضيقه هايى است كه جز با تفضل الهى برطرف نمى گردد و در اينجا به طور نمونه به ذكر يك مورد اكتفا مى شود و براى وضوح مطلب لازم است قبلا مقدمه اي را به عرض شنوندگان محترم برساند. زندگى بشر اجتماعى است و همه به يكديگر نياز دارند، بايد مردم براى اداره ى امور جامعه دست به دست هم بدهند و با كمك هم زندگى را اداره كنند. در روايت آمده است: كسى در مقام دعا نگويد:
اللهم لاتحوجنى الى احد من خلقك فانه ليس من احد الا و هو محتاج الى الناس بل يقول اللهم لا تحوجنى الى شرار خلقك.
بار الها! مرا به هيچ فردى از مخلوقت محتاج منما، زيرا احدى نيست مگر آنكه محتاج به مردم است، بلكه دعا كند و بگويد: بار الها! مرا به شرار خلقت محتاج منما.
مردم به ضرورت زندگى و ادامه ى حيات ناچارند براى هم كار كنند، منشى براى تاجر، بنا براى صاحبخانه، كارگر براى كارفرما، و كشاورز براى مالك، و با دريافت كارمزد، امرار معاش نمايند و آبرومندانه زندگى كنند. انجام دادن هر كار مشروع و مورد نياز مردم و به
دست آوردن مال، در طلب روزى حلال رفتن و با عز و احترام زندگى كردن است. در تمام اين قبيل موارد، رازق خداوند است و پرداخت كنندگان كارمزد مجارى ايصال فيض حضرت بارى تعالى هستند. اما على (ع) درباره ى امر روزى به فرزند بزرگوارش حضرت حسن (ع) توصيه ى جالبى فرموده است:
و ان استطعت الا يكون بينك و بين الله ذو نعمه فافعل فانك مدرك قسمك و آخذ سهمك و ان اليسير من الله سبحانه اعظم و اكرم من الكثير من خلقه و ان كان كل منه.
اگر مى توانى كارى كنى كه بين تو و خداوند، صاحب نعمتى واسطه نباشد، آن كار را انجام ده، چه آنكه تو در هر صورت قسمت خود را مى گيرى و سهم خويش را دريافت مى نمايى، اما رزق كم از طرف خداوند، عظيمتر است و كرامت زيادترى دارد از رزق زيادى كه به وسيله ى خلق دريافت نمايى، گر چه تمام رزقها بى واسطه يا باواسطه از خداوند رازق است.
كشاورزى و باغدارى دو نمونه از روزى رساندن خداوند است، بدون آنكه صاحب نعمتى واسطه باشد. كسى كه قطعه زمينى دارد، اگر بتواند در آن زراعت كند يا اشجار ميوه غرس نمايد، نان خود را از محصول زراعت تهيه كند يا از فروش ميوه ى باغ ارتزاق نمايد، او رزق خود را بدون واسطه ى صاحب نعمت، از خداوند دريافت نموده است. اگر خود او قادر نباشد تمام كارهاى زراعت يا باغدارى را انجام دهد و بايد از وجود كارگر استفاده كند و اجرت بدهد، در آن صورت وى صاحب نعمتى است كه واسطه ى روزى كارگران شده است، ولى رزق
خود را بدون واسطه از خداوند رازق گرفته است. دستور على (ع) به فرزندش حضرت مجتبى (ع) حاوى چند نكته ى آموزنده است: اول، رزقى كه از خداوند، بدون واسطه، به انسان مى رسد، منزه از هر منت و ذلت است، اما رزقى كه از دست بشر صاحب نعمت مى رسد، بدين معنى است كه انسانى براى انسان ديگرى كار كرده و رزق خود را از وى دريافت نموده است. اين عمل هر قدر محترمانه انجام شود، قطعا با رزق رسانى خداوند تفاوت دارد، جالب آنكه اين دستور را على (ع) در نامه ى خود به فرزند خويش نوشته و در سه سطر قبل از اين عبارت، در همان نامه، تذكر داده است:
اكرم نفسك عن كل دنيه و ان ساقتك الى الرغائب.
فرزند عزيز: همواره كرامت و بزرگوارى نفس خويش را حفظ كن و از تن دادن به هر پستى اجتناب نما، هر چند با تحمل آن پستى به تمنياتت دست مى يابى.
دوم، كشاورزى و درختكارى در شرع مقدس، از تمام شغلها بيشتر مورد توجه است و در اين باره رواياتى از اولياى دين رسيده و علماى حديث در كتب اخبار، باب مخصوصى را براى آن باز نموده اند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ازرعوا و اغرسوا و الله ما عمل الناس عملا اجل و اطيب منه.
امام صادق (ع) فرمود: زراعت كنيد و درخت بكاريد، قسم به خداوند هيچ عملى را مردم انجام نمى دهند كه بزرگتر و پاكيزه تر از آن باشد.
رزقى كه از اين راه به دست مى آيد، اولا پاك و منزه از هر شبهه است، ثانيا زارع و درختكار، روزى خود را بدون واسطه از خداوند رزاق دريافت مى نمايند. سوم رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام به درختكارى و زراعت علاقه ى بسيار داشتند و در فرصتهايى كه به دست مى آمد، خود شخصا درخت مى كاشتند يا زمين را براى افشاندن بذر مهيا مى نمودند و اين مطلب ضمن روايات متعددى آمده است.
باع على عليه السلام حديقته التى غرسها له النبى صلى الله عليه و آله و سقاها هو بيده باثنى عشر الف درهم.
على (ع) باغچه اي را كه پيمبر اكرم (ص) براى آن حضرت درختكارى نموده بود و على (ع) خود آن را به دست خويش آب مى داد، به دوازده هزار درهم فروخت.
على (ع) به دست خود اراضى موات را احيا نمود، نخلستانهايى را به وجود آورد، به درختها آب مى داد، و مقدار قابل ملاحظه اي از آن نخلستانها را وقف نموده است. ساير ائمه ى معصومين عليهم السلام نيز به كشاورزى علاقه ى زياد داشتند و ضمن سخنرانيهاى گذشته، بعضى از روايات مذكور افتاد كه گاهى امامان معصوم در مقابل آفتاب سوزان عرق مى ريختند و در مزرعه كار مى كردند. كسانى كه از محصول زراعت يا فروش ميوه هاى باغ ارتزاق مى نمايند تا زمانى كه آفتى مخرب به آنها نرسد، وضع زندگى محفوظ است و هزينه ى معاش با سهولت تامين مى گردد، و امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قطعه از دعا، چنين درخواستى را از پيشگاه الهى دارد:
و صن وجهى باليسار.
بار الها! آبروى مرا در جامعه با گذران سهل و آسان محافظت فرما.
اگر بر اثر نيامدن باران، زراعت و درختها بخشكند، يا سيلى بنيان كن به جريان افتد، آنها را بشويد و با خود ببرد، يا طوفانى شديد و ممتد وزيدن گيرد و نابودشان نمايد، در اين صورت مضيقه و تنگى معاش آغاز مى گردد و اولين اثر آن كاهش جاه و محبوبيت و سبك شدن قدر و منزلت اجتماعى است، و اين همان است كه حضرت زين العابدين (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعا، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و لا تبتذل جاهى بالاقتار.
بار الها! مورد حمايتم قرار ده و موجباتى را فراهم آور كه وزن و ارزشم در افكار عمومى كاهش نيابد و در معرض خوارى قرار نگيرم.
اين قبيل بلايا و آفات كه مصائب سنگين به بار مى آورد و زندگى خانواده ها را مختل مى نمايد، جز ذات اقدس الهى احدى قادر نيست آنها را دفع كند و از بروزشان جلوگيرى نمايد. اگر خداوند عنايت فرمود و دعا را مستجاب كرد، آن حوادث و رويدادهاى تلخ پيش نمى آيد و هزينه ى معاش بخوبى تامين مى گردد و در نتيجه آبرو و عز اجتماعى محفوظ خواهد ماند و زندگى بسهولت مى گذرد. اما اگر دعا در پيشگاه خداوند مقبول نيفتد و يكى از آن بلايا نازل گردد، مزرعه يا باغ از ميان برود، عوارض و پى آمدهايى خواهد داشت كه امام (ع) در جملات مورد بحث امروز، توضيح داده است. اول:
فاسترزق اهل رزقك.
بار الها! پس ناچار بايد از كسانى روزى بخواهم كه خود
روزى خوار تو هستند.
با آمدن بلا و از بين رفتن زراعت و باغ، روزى رساندن خداوند بدون وساطت صاحبان نعمت پايان مى يابد و از اين پس بايد كسانى عهده دار روزى ما شوند كه خودشان روزى خوار تو هستند. ادامه ى حيات و ضرورت غذا ايجاب مى كند كه در چنين موقعى صاحبان نعمت به وظيفه ى اسلامى و انسانى خويش عمل كنند، به آسيب ديدگان غذا بدهند، آنان را سير كنند، و از خطر مرگشان برهانند و خويشتن را مشمول رحمت واسعه ى الهى نمايند. به موجب روايات، ارزش اين عمل در پيشگاه الهى بسيار گرانقدر و عظيم است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من اطعم مومنا حتى يشبعه لم يدر احد من خلق الله ما له من الاجر فى الاخره، لا ملك مقرب و لا نبى مرسل الا الله رب العالمين. ثم قال: من موجبات المغفره اطعام المسلم السغبان. ثم تلا قول الله عز و جل: او اطعام فى يوم ذى مسغبه. يتيما ذا مقربه او مسكينا ذا متربه.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه مومنى را طعام بدهد تا سير شود، هيچ يك از خلق خداوند نمى داند براى سيركننده در آخرت چه اجرى است، نه ملك مقرب آگاه است و نه نبى مرسل، فقط خداوند است كه پاداش چنين انسانى را مى داند. آنگاه فرمود: از عوامل مغفرت الهى، طعام دادن به مسلمان قحطى زده است، سپس آياتى را از قرآن شريف تلاوت فرمود: طعام دادن در روز قحط به يتيمى كه داراى قرابت است، يا فقيرى كه بر خاك نشسته است و هيچ ندارد.
كسى كه بر اثر خشكسالى يا سيل زدگى مزرعه و باغش، كه
راه ارتزاقش بوده، از بين رفته، قحطى زده اي است كه هستى خويش را از دست داده و خاك نشين گرديده است.
و استعطى شرار خلقك.
بار الها! براى تامين معاش ناچار مى شوم از شرار خلقت طلب عطا نمايم.
دومين پى آمد مضيقه و تنگى معاش، كمك خواستن از افرادى است كه فرومايه و فاقد فضيلت اند و اين اظهار حاجت براى افراد بزرگوار بسيار سنگين و جانكاه است. على (ع) درباره ى اين گروه فرموده: عجبت لرجل ياتيه اخوه المسلم فى حاجه فيمتنع عن قضاءها و لا يرى نفسه للخير اهلا، فهب انه لا ثواب ترجى و لا عقاب يتقى افتزهدون فى مكارم الاخلاق.
تعجب مى كنم از مردى كه برادر مسلمانش براى حاجتى به وى مراجعه مى كند و او از برآوردن آن حاجت امتناع مى نمايد و خود را شايسته ى عمل خير نمى بيند، گيرم كه وى نه به ثواب قيامت اميدوار است و نه از عقاب قيامت باك دارد، آيا به كرايم اخلاق و سجاياى انسانى نيز بى اعتناست.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: المومن المحتاج رسول الله الى الغنى القوى. فاذا خرج الرسول بغير حاجه غفرت للرسول ذنوبه، سلط الله على الغنى القوى شياطين تنهشه قال قلت كيف تنهشه؟ قال يخلى بينه و بين اصحاب الدنيا فلا يرضون بما عنده حتى يتكلف لهم، يدخل عليه الشاعر فيسمعه فيعطيه ما شاء فلا يوجر عليه، فهذه الشياطين التى تنهشه.
امام صادق (ع) فرمود: مومن محتاج، رسول خداوند است به سوى غنى قوى. وقتى آن رسول از نزد غنى برمى گردد در حالتى كه حاجتش برآورده نشده، تمام گناهانش بخشيده مى شود و خداوند شياطينى را بر غنى قوى مسلط مى كند كه به وى نيش بزنند. راوى عرض كرد: چگونه نيش مى زنند؟ فرمود: اهل دنيا را گردش جمع مى كنند و شاعرى را نزدش مى برند و شعرهايى را كه گفته به وى مى شنواند و هر چه بخواهد به عنوان صله ى شعر بايد به او بدهد در حالى كه كمترين اجرى در پيشگاه خداوند ندارد و اين كار نيش زدن شياطين به آن غنى قوى است.
فافتتن بحمد من اعطانى.
سومين پى آمد تنگى معاش كه امام سجاد (ع) به پيشگاه الهى عرض مى كند، اين است كه: بار الها! اگر در مضيقه ى معاش قرار گيرم و ناچار شوم روزى تو را از واسطه ى صاحب نعمت، كه خود روزى خوار توست، دريافت نمايم، در آزمايش حمد غير تو واقع مى شوم. بار الها! حمد مخصوص ذات مقدس توست و من نمى خواهم در زندگى جز تو كسى را حمد نمايم.
و ابتلى بذم من منعنى.
بار الها! مبتلا شوم به ذم كسى كه به من مساعدت ننموده و از كمك خود محرومم ساخته است.
چهارمين امرى كه از عوارض تنگى معاش است و حضرت زين العابدين (ع) به پيشگاه الهى عرض نموده، اين است كه بر اثر مضيقه ى مالى بايد رزق تو را با وساطت صاحبان نعمت دريافت كنم.
بعضى از صاحبان نعمت اهل خيرند و از كار نيك استقبال مى كنند و بدون منت خدمتى را كه بايد و شايد انجام مى دهند، اما بعضى از شرار
خلق اند و از خدمت مالى به كسانى كه از هر جهت شايسته ى خدمت اند ابا دارند، به نيازمندان با تلخى برخورد مى كنند و به آنان كمكى نمى نمايند. اين منع و امساك خاطره ى بدى در ذهن افراد تهيدست به جاى مى گذارد، ممكن است بر اثر حرمان از كمك آنان به ذمشان مبتلا گردند و من نمى خواهم زبانم به مذمت ديگران باز شود. حضرت زين العابدين (ع) در پايان اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» و بيان عوارض و پى آمدهاى ناشى از مضيقه ى مال و تنگى معاش، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع.
بار الها! اگر بر اثر نزول بلا وسيله ى ارتزاقم از بين برود و نتوانم روزى خود را بلا واسطه از تو به دست آورم و دچار مضيقه گردم، بايد رزق اعطايى تو را با وساطت صاحبان نعمت، كه خود روزى خوار تو هستند، دريافت دارم و اينان دو گروه اند: بعضى از اخيارند و با گشاده رويى احسان مى نمايند و بعضى ممسك اند و با دارا بودن مال بخل مى كنند و از كمكهاى لازم ابا مى نمايند، ولى ذات مقدست كه مالك واقعى تمام جهان هستى است، ولى و صاحب اختيار هر دو گروه است، يعنى آنكه سخى و جواد است، از آزادى و حريتى كه تو به وى اعطا فرموده اي حسن استفاده مى كند و از نعمتهايى كه به او ارزانى داشته اي بهره مى گيرد، خود و خانواده اش مستفيد مى گردند و آفت زدگان محترم را كه در مضيقه واقع شده اند نيز بهره مند مى سازد و در نتيجه از پاداش تو در قيامت برخوردار خواهد شد، و آنكه بخل مى كند و از خدمت به مردم بلازده امتناع مى نمايد، آزادى خداداد را نابجا صرف مى كند، از كمك و مساعدت بمورد ابا مى نمايد و با اين عمل ناروا، زمينه ى كيفر خود را در عرصه ى قيامت فراهم مى آورد.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و صن وجهى بالیسار، و لا تبتذل جاهى بالاقتار
0
100%
(نفر
1)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
