بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و امنعنى من السرف، و حصن رزقى من التلف.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، ابتدا از خداوند مى خواهد كه بر محمد و آلش درود فرستد، سپس دو مطلب را از پيشگاه مقدس بارى تعالى درخواست مى نمايد، اول: بار الها! مرا از زياده روى و اسراف بازدار، دوم: رزق و روزيم را از تباهى و تلف شدن محافظت فرما.
به خواست خداوند توانا، اين دو جمله از كلام حضرت زين العابدين (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است. راغب مى گويد: السرف تجاوز الحد فى كل فعل يفعله الانسان.
«سرف»، تجاوز از حد است در هر كارى كه انسان آن را انجام مى دهد.
قرآن شريف «اسراف» را در موارد متعدد به كار برده و همه جا آن را ناپسند و مذموم خوانده است، و در اينجا بعضى از آن آيات به
عرض شنوندگان محترم مى رسد:
و الذين اذا انفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا و كان بين ذلك قواما.
بندگان واقعى خداوند كسانى هستند كه در مقام انفاق مال نه زياده روى مى كنند و نه سختگيرند و امساك مى نمايند، بلكه انفاقشان در حد اعتدال است.
قل يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله.
پيمبر گرامى! بگو به بندگان من آنان كه بر نفس خود اسراف نموده و مرتكب گناه شده اند، از رحمت خداوند نااميد نباشند.
و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليه سلطانا فلا يسرف فى القتل.
كسى كه مظلوم كشته شده، براى ولى خون بر قاتل سلطه قرار داده ايم. او بايد مراقبت كند كه در قتل زياده روى و اسراف ننمايد و به ناحق خونى نريزد.
و ان فرعون لعال فى الارض و انه لمن المسرفين.
فرعون به علو و بلندپروازى گراييده و روش مسرفانه در پيش گرفته است.
اسراف در مال، بيش از ساير اسرافها مورد ابتلاى مردم است، از اين رو اولياى گرامى اسلام در اغلب روايات مربوط به اسراف از زياده رويهاى مالى سخن گفته و مردم را از آن عمل ناروا برحذر داشته اند.
عن ابان بن تغلب قال: قال ابوعبدالله عليه السلام: اترى الله اعطى من اعطى من كرامته عليه و منع من منع من هوان به عليه، لا، و لكن المال مال الله يضعه عند الرجل ودايع و جوز لهم ان ياكلوا قصدا و
يشربوا قصدا و يلبسوا قصدا و يركبوا قصدا و يعودوا بما سوى ذلك على فقراء المومنين و يلمو به شعثهم فمن فعل ذلك كان ما ياكل حلالا. و يشرب حلالا و يركب. حلالا، و من عدا ذلك كان عليه حراما.
ابان بن تغلب مى گويد: امام صادق (ع) به من فرمود: به نظرت مى آيد كسى را كه خداوند مشمول عطاياى خود قرار داده، منظورش تكريم وى بوده و به كسى كه اعطا نفرموده، خواسته است او را تحقير نمايد؟ چنين نيست، بلكه مال، مال خداوند است و به طور امانت به كسانى مى سپارد و به آنان اجازه مى دهد كه در حد اعتدال از آن بخورند و بنوشند و در حد اعتدال از آن لباس و مركب تهيه نمايند و مازاد عطاياى الهى را به فقراى مومنين برگردانند تا پراكندگى هاى آنان را جمع آورى نمايند. اگر كسى چنين كند، تصرفات معتدل او در مال خداوند حلال است وگرنه حرام.
هر فردى اگر خود را با ديده ى انصاف بنگرد، حد و شان خويش را از نظر غذا و لباس و مركب و مسكن و ديگر نيازها تميز مى دهد، اگر از مرز خويش تجاوز ننمايد، وظيفه ى خود را بدرستى انجام داده و اگر تجاوز كند، در روايات، مسرف شناخته شده است:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: للمسرف ثلاث علامات: يشترى ما ليس له و يلبس ما ليس له و ياكل ما ليس له.
امام صادق (ع) فرمود: سه علامت نشانه ى اسراف كننده است: مى خرد متاعى را كه براى او نيست، مى پوشد لباسى را كه براى او نيست، و مى خورد غذايى را كه براى او نيست.
ناگفته نماند كه تعدد لباس اگر درخور شان صاحب لباس
باشد، اسراف نيست، بلكه اسراف اين است كه لباس عز و آبروى اجتماعى خود را به جاى لباس كار در بر كند و آن را آلوده نمايد.
عن اسحق بن عمار قال قلت لابى ابراهيم الكاظم عليه السلام: الرجل يكون له عشره اقمصه ايكون ذلك من السرف فقال لا و لكن ذلك ابقى لثيابه و لكن السرف ان تلبس ثوب صونك فى المكان القذر.
اسحق بن عمار مى گويد: به حضرت امام كاظم (ع) عرض كردم: مرد ده پيراهن دارد، آيا اين از اسراف است؟ فرمود: نه، بلكه اين تعدد، موجب دوام بيشتر لباس مى شود، ولى اسراف در لباس اين است كه جامه ى عز و آبرو را در محل پليد بپوشى و آن را آلوده نمايى.
«اسراف» و «تبذير» دو كلمه است كه در قرآن شريف و روايات آمده و اغلب در امور مالى به كار برده شده و هر دو در اسلام ممنوع است.
و قد فرق بين التبذير و الاسراف فى ان التبذير الانفاق فى ما لا ينبغى و الاسراف الصرف زياده على ما ينبغى.
بين تبذير و اسراف فرق گذارده شده به اينكه تبذير، صرف نمودن مال است در موردى كه نمى بايست مال در آن مورد صرف شود، و اسراف، صرف نمودن مال بيش از اندازه اي است كه صرف آن روا و سزاوار شناخته شده. قرآن شريف درباره ى تبذيركنندگان فرموده:
ان المبذرين كانوا اخوان الشياطين.
تبذيركنندگان، برادران شياطين هستند.
گويى مى خواهد بفرمايد كه تبذيركنندگان درباره ى نعمتهايى كه
خداوند به جامعه اعطا فرموده، همان عملى را مرتكب مى شوند كه شياطين با نيروهاى اعطايى بارى تعالى به انسانها عمل مى كنند. خداوند به بشر قواى سعادت آفرينى را اعطا نموده كه اگر بجا و در مورد خودش به كار برده شود، انسانها به سعادت واقعى و كمال شايسته ى انسان نايل مى گردند، اما شياطين آن نيروهاى مفيد و ثمربخش را از مسير صحيح خارج مى كنند و در راه گناه و ناپاكى به كار مى گيرند. تبذيركنندگان نيز در مورد نعمتهاى خداوند به مردم، همان عمل را انجام مى دهند كه شياطين درباره ى نيروهاى انسان عمل مى كنند. تبذيركنندگان به زندگى دنيوى و رفاه مادى مردم زيان مى رسانند و شياطين به كمال روحانى و سعادت انسانى آنان ضرر مى زنند.
قرآن شريف، اسراف كنندگان را مفسدين فى الارض خوانده و درباره ى آنان فرموده است:
و لا تطيعوا امر المسرفين. الذين يفسدون فى الارض و لا يصلحون.
از امر مسرفين اطاعت ننماييد و راه انحرافى و زيانبار آنان را نپيماييد، اينان كسانى هستند كه با زياده رويهاى خويش تهيدستان را خشمگين مى كنند و جامعه را به فساد و تباهى سوق مى دهند و هرگز عمل آنها مايه ى صلاح و سعادت مردم نمى شود.
به طورى كه در آغاز بحث مذكور افتاد، «سرف» در لغت عرب، هر گونه تجاوز از حد و زياده روى را در عمل انسان شامل مى شود و براى شاهد چند آيه از قرآن كريم در اعمال مردم ذكر شد و يكى از موارد مهم اسراف، زياده روى در خوردنيها و نوشيدنيهاست و خداوند در اين باره فرموده است:
و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين.
بخوريد و بياشاميد و اسراف و زياده روى ننماييد كه خداوند مسرفين را دوست ندارد.
حضرت زين العابدين (ع) در قطعه ى دعاى مورد بحث امروز، دو جمله را در كنار هم ذكر نموده است:
و امنعنى من السرف، و حصن رزقى من التلف.
بار الها! مرا از زياده روى و اسراف بازدار و رزقم را از تباهى و تلف شدن محافظت فرما.
اينكه امام (ع) كلمه ى تلف شدن رزق را بعد از كلمه ى «سرف» آورده، مى توان گفت جمله ى اول و جمله ى دوم، هر دو، ناظر به رزق و روزى است، در جمله ى اول از اتلاف در روزى سخن مى گويد و از خداوند درخواست مى كند كه او را از چنين عملى باز دارد، و در جمله ى دوم از خداوند مى خواهد كه رزق او را از رويدادهايى كه موجب تلف شدن آن مى شود، از قبيل سيل و طوفان و زلزله و آتش سوزى و ديگر امورى همانند اينها، محافظت نمايد. امام زين العابدين (ع) در صحيفه ى سجاديه از رزق و روزى خود مكرر سخن گفته، از آن جمله در قطعه ى دعاى مورد بحث امروز و همچنين در قطعات ديگرى از ساير دعاها كه در اينجا بعضى از آنها ذكر مى شود. راجع به غذايى كه در رحم مادر نياز داشته و خداوند به وى اعطا نموده چنين گفته است:
جعلت لى قوتا من فضل طعام و شراب اجريته لامتك التى اسكنتنى جوفها و اودعتنى قرار رحمها.
براى من قوتى قرار دادى از مازاد غذا و آبى كه كنيز تو، يعنى
مادرم، خورده و نوشيده بود. آن را در وجودش به جريان انداختى و مرا در جوفش اسكان دادى و در قرارگاه رحمش به وديعه سپردى.
و اجعلنى من... الموسع عليهم الرزق الحلال من فضلك.
مرا از كسانى قرار ده كه به فضل و رحمت تو از وسعت رزق حلال برخوردارند.
و افتح لى ابواب... رزقك الواسع.
بار الها! درهاى رزق وسيع خود را به روى من بگشا.
نه تنها امام سجاد (ع) در گفته هاى خود از رزق و روزى نام برده و نياز خويش را به غذا ابراز نموده است، بلكه در كلمات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه ى طاهرين عليهم السلام نيز اين قبيل سخنان آمده تا آنكه درباره ى آنان كسى به خطا نينديشد و همانند بعضى از پيشينيان گمراه تصور نكند كه پيمبران و گزيدگان الهى بايد از فرشتگان باشند و بى نياز از آب و غذا. در روزگار گذشته، دو عقيده ى باطل در جوامع بشرى كم و بيش وجود داشته و شايد هم اكنون نيز در گوشه و كنار دنيا بعضى از آنها وجود داشته باشد. قرآن شريف به هر دوى آنها اشاره نموده و خداوند با عباراتى كوتاه بطلانشان را خاطرنشان فرموده است. اول آنكه مى گفتند خدايان غذا مى خواهند و ديگر آنكه مى گفتند بشر محتاج به رزق و روزى، لايق نيست كه از طرف بارى تعالى به پيمبرى مبعوث شود، پيمبران بايد از فرشتگان باشند و بى نياز از خوردن و نوشيدن.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام پس از ذكر صلوات، دو درخواست از پيشگاه الهى نموده است:
و امنعنى من السرف، و حصن رزقى من التلف.
بار الها! مرا از زياده روى و اسراف بازدار، بار الها! رزق و روزيم را از تباهى و تلف شدن محافظت فرما.
با توجه به اينكه بحث دعاى امروز راجع به رزق و روزى بوده، به نظر رسيد درباره ى خدمت علمى و فرهنگى قرآن شريف راجع به مبارزه با آن دو عقيده ى باطل و خرافى، به اختصار توضيح داده شود و سخن با ذكر بعضى از آيات كه براى اهل مطالعه و دقت جالب و سئوال انگيز است آغاز گردد.
و امر اهلك بالصلوه و اصطبر عليها لا نسالك رزقا نحن نرزقك و العاقبه للتقوى.
اي رسول معظم! اهل بيت خود را به نماز گزاردن امر كن و خود در انجام اين وظيفه ى مقدس بردبار باش. از تو درخواست رزق نمى نماييم، ما به تو رزق مى دهيم و پايان سعادت بخش براى تقوى و پرهيزكارى است.
و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون. ما اريد منهم من رزق و ما اريد ان يطعمون.
من جن و انس را نيافريده ام مگر براى عبادت، نه از آنان روزى مى خواهم و نه اراده دارم كه مرا اطعام نمايند.
قل اغير الله اتخذ وليا فاطر السموات و الارض و هو يطعم و لا يطعم.
پيمبر گرامى! به مردم بگو: آيا غير خداوند را ولى و صاحب اختيار خود بگيرم با آنكه او آفريننده ى آسمانها و زمين است، اوست كه به مخلوق، طعام مى دهد و خود به طعام نياز ندارد.
لن ينال الله لحومها و لا دمائها و لكن يناله التقوى.
درباره ى ذبيحه ى عبادت، يعنى قربانى، فرموده: گوشت و خون حيوان به خداوند نمى رسد، آنچه مورد عنايت الهى است و به او مى رسد، تقوى و پاكى مردم است.
كسانى كه با قرآن شريف و مكتب توحيد اسلام مانوس اند از اين چند آيه به شگفت مى آيند، سئوال مى كنند مگر كسى گفته است كه خداوند از مردم درخواست رزق و طعام دارد، مگر كسى گفته است كه گوشت و خون قربانيها عايد خداوند مى گردد؟ در پاسخ بايد گفت كه اين عقيده را مشركين درباره ى خدايان ساختگى و موهوم خود داشتند و آنها را محتاج به غذا مى دانستند و موقعى كه ابراهيم خليل (ع) وارد بتكده شد، مشاهده كرد كه غذا در مقابل بتها گذارده اند. ابراهيم (ع) با مشاهده ى غذاها به طور استهزا بتهاى جماد را مخاطب ساخت:
فقال الا تاكلون. ما لكم لا تنطقون.
چرا غذا نمى خوريد؟ چه شده است شما را كه سخن نمى گوييد.
قرآن شريف از قرون گذشته و عصر حضرت ابراهيم (ع) خبر داده كه بت پرستان معتقد بوده اند خدايانشان به طعام نياز دارند. از اين رو براى آنها در بتكده غذا مى بردند. دانشمندان غرب نيز در تحقيقات خود به اين نتيجه رسيده اند كه بعضى از اقوام كه به خدايى اجرام كيهانى عقيده داشتند و خورشيد را پرستش مى نمودند، مى گفتند خدايان غذا مى خواهند و براى تهيه ى غذاى خورشيد به كارهايى وحشتزا و خشن دست مى زدند و در اينجا براى اطلاع شنوندگان محترم، ترجمه ى
يك قطعه از كتاب اتوكلاين برگ، استاد دانشگاه كلمبيا عينا نقل مى شود:
در قبيله ى آستكهاى مكزيك، رفتار جنگجويانه بيشتر از عوامل دينى ناشى مى شد. بنابر يكى از مهمترين اعتقادها خدايان، مخصوصا خورشيد، اگر از غذا محروم بمانند، مى ميرند و قلب انسان تنها غذايى است كه در خور شان خدايان است. كسى را كه قربانى مى كردند، خدا مى شمردند و با كشتن و خوردن او زمينه ى رستاخيز خدا و تجديد نيروى او را فراهم مى آوردند. افسانه اي مكزيكى وجود داشت كه بنابر آن، سابقا خود خدايان براى خورشيد قربانى شده بودند تا به او در كارش نيروى لازم ببخشند و اين وظيفه را به نمايندگان بشرى خود محول كرده بودند، يعنى به ايشان دستور داده بودند كه با هم بجنگند و براى تهيه ى غذايى كه خورشيد لازم داشت، همديگر را بكشند. اهالى يكى از مناطق، پيوسته با همسايگان خود در جنگ بودند، تنها به اين منظور كه اسرايى به چنگ آورند كه بتوان آنها را قربانى كرد. وقتى در سال 1486 ميلادى معبد مخصوصى را به خدا اهدا نمودند، صف كسانى كه به اين مناسبت قربانى مى شدند دو ميل طول داشت، در اين قتل عام وحشتناك، دست كم قلبهاى هفتاد هزار انسان نذر شد. اين قربانيان تقريبا همگى جنگجويان ملل رقيب بودند كه به اسارت افتاده بودند.
خلاصه، نيازمندى خدايان دروغين و آلهه ى ساختگى بشر به غذا، بين معتقدين به آنها شايع و رايج بوده و هر گروهى با وضع و روشى كه خود گزيده بودند، به آنها غذا مى دادند. آيا كسانى در جهان
بوده اند كه براى معبود واقعى و آفريدگار توانا چنين عقيده ى باطلى داشته و ذات غنى و بى نياز او را محتاج به غذا مى دانستند و خداوند آن چند آيه را در بى نيازى خود از رزق و روزى در رد آنها نازل فرموده است و يا خواسته به مومنين راستين بفهماند كه آفريدگار بزرگ از جميع نقايص من جمله نيازمندى به غذا مبرا و منزه است، آن آيات را فرستاده تا موحدين حقيقى مراقب باشند و ضمير خود را به تصور باطلى كه مشركين درباره ى خدايان خويش داشتند، آلوده ننمايند؟
بت پرستان در عبادت مشرك بودند و غير خدا را پرستش مى نمودند، اما در خالقيت مشرك نبودند و عقيده داشتند كه آفريدگار جهان ذات اقدس الهى است و اين مطلب در قرآن شريف مكرر آمده است:
و لئن سالتهم من خلق السموات و الارض ليقولن الله.
اگر از اينان سئوال كنى آفريننده ى آسمانها و زمين كيست؟ در پاسخ مى گويند خداوند است.
در يك آيه از قرآن شريف كه شايد تبيين كننده ى عقيده و عمل مشركين عصر جاهليت درباره ى غذاى بتها باشد، راجع به زراعت و دامدارى آنان سخن گفته شده، اما قبل از آنكه از بتها به عنوان شركاى زراعت و دام نام ببرد، از خداوند بزرگ نام برده و به طورى كه از آيه استفاده مى شود، مشركين بين سهم خداوند و سهم بتها تفاوتى قائل بودند و چون مطلب آيه و چگونگى عقيده ى مشركين بر گوينده مجهول است، در اينجا فقط اصل آيه ذكر مى شود و از ترجمه و تفسير آن خودارى مى گردد تا اهل تحقيق به تفاسير مختلف و ديگر منابع مراجعه
كنند، شايد به واقع و از چگونگى انديشه و عمل مشركين آگاه گردند و به هدف آيه ى شريفه دست يابند:
و جعلوا لله مما ذرا من الحرث و الانعام نصيبا فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشركائنا فما كان لشركائهم فلا يصل الى الله و ما كان لله فهو يصل الى شركائهم ساء ما يحكمون.
از آنچه مذكور افتاد، تا حدى روشن شد كه مشركين و معتقدين به آلهه ى موهوم عقيده داشتند كه خدايان نياز به غذا دارند و هر گروهى به گونه اي مخصوص معبود خويش را غذا مى دادند و به شرحى كه ذكر شد، روش آفتاب پرستان بسيار خشن بود و انسانها را مى كشتند و مى گفتند غذاى نيروبخش به خورشيد، قلب انسانهاست. قرآن شريف براى آنكه آفريدگار جهان را از نياز به طعام تنزيه نمايد و در ضمن راه عاقلانه را به مردم جهان ارائه فرمايد، خداوند آن آيات را كه حاوى چند مطلب آموزنده است بر نبى معظم خود (ص) نازل فرمود تا مسلمين و مشركين از محتواى آن آيات بهره مند شوند. اول به مسلمانان فهماند خدايى را كه قرآن شريف معرفى مى كند و پيمبر اسلام (ص)، مردم را به او دعوت مى نمايد، غنى بالذات از جميع جهات است، از آن جمله به غذا نياز ندارد.
يطعم و لا يطعم.
او به همه ى آفريده هاى زنده ى روى زمين غذا مى دهد و خود به طعام احتياج ندارد.
دوم، كسانى كه تازه قبول اسلام مى نمايند و خداوند را با معرفت صحيح نمى شناسند، اين آيات را با دقت بخوانند و به غناى
بارى تعالى از غذا آگاه گردند تا سخنان مشركين در ضميرشان اثر بد نگذارد و كمترين تصورى در نيازمندى خداوند به غذا در ضميرشان راه نيابد.
روى ان فى الجاهليه كانوا اذا نحروا لطخوا البيت بالدم فلما حج المسلمون ارادوا مثل ذلك فنزلت: لن ينال الله لحومها و لا دماوها.
روايت شده است كه در جاهليت وقتى مشركين نحر مى نمودند و قربانى مى كردند، از خون قربانى به حرم مى ماليدند. چون مسلمانان به اداى فريضه ى حج قيام نمودند، خواستند همانند مشركين از خون قربانى به حرم بمالند، خداوند آيه فرستاد كه گوشت و خون قربانى به خداوند نمى رسد و آنان را از اين عمل ناروا منع نمود.
سوم، گذاردن غذا نزد بت جماد يا كشتن انسانها در زمين براى غذاى خورشيد در آسمان عملى بود احمقانه و ضد عقل. نزول آن آيات در بى نيازى خداوند از غذا توانست بيش و كم در افكار مشركين اثر بگذارد، عقل خفته ى آنان را تا حدى بيدار كند، و طرفداران تغذيه ى خدايان جماد را از جهل و خرافات رهايى بخشد. يكى ديگر از نادانيهايى كه در روزگار گذشته وجود داشته و قرآن شريف با آن به مبارزه برخاسته، اين بود كه مردمانى پيمبران الهى را مورد استهزا و تحقير قرار مى دادند، از اين جهت كه اينان مانند ساير مردم غذا مى خوردند، با اين حال مدعى رسالت از طرف حضرت بارى تعالى بودند. براى آنكه منشا اين عقيده ى باطل روشن شود و بدانيم چرا كسانى چنين مى گفتند و به پيمبران اسائه ى ادب مى نمودند، توضيح مختصرى به
عرض شنوندگان محترم مى رسد. بشر اگر بخواهد به كمال انسانى نايل شود و به سعادت واقعى دست يابد، بايد طبق برنامه ى دقيق، قدم بردارد تا بتواند استعدادهاى انسانى خويش را تدريجا از قوه به فعليت بياورد و انجام اين امر نياز به هدايت تشريعى جامع و كامل دارد و انجام اين مهم فقط درخور ذات اقدس الهى است كه انسانها را آفريده و به تمام ابعاد وجود آنها واقف و آگاه است. خداوند اين راهنمايى پرارج و سعادت آفرين را به عهده گرفته و در قرآن شريف فرموده:
ان علينا للهدى.
بى گمان هدايت انسانها در عهده ى ماست.
براى آنكه هدايت تشريعى خود را به مردم ابلاغ فرمايد و راه تعالى را به آنان ارائه دهد، در هر عصر، از بين هر قوم، افراد شايسته اي را كه از هر جهت لايق مقام رفيع رسالت بودند، انتخاب مى فرمود و با اعطاى معجزات و بينات، آنان را بين جامعه مى فرستاد تا دستور الهى را ابلاغ نمايند و به صراط مستقيمشان رهبرى كنند، و چون بشر بودند و همانند دگران، مردم به آسانى با آنان انس مى گرفتند، به سخنانشان توجه مى نمودند، و افراد آزاد و بى غرض از هدايتشان برخوردار مى شدند. اما وسوسه گران بذر مسمومى در دلها افشاندند و اين سخن غير واقعى را القا كردند كه بشر شايسته ى مقام نبوت نيست و نمى تواند از طرف بارى تعالى به رسالت مبعوث گردد و پيمبران خداوند بايد يا از فرشتگان باشند يا لااقل در حمايت فرشتگان.
و ما منع الناس ان يومنوا اذا جاءهم الهدى الا ان قالوا ابعث الله بشرا رسولا.
چيزى سد راه مردم نمى شد موقعى كه هدايت الهى مى رسيد، جز آنكه مى گفتند: آيا خداوند بشرى را به رسالت مبعوث فرموده است.
قالوا لو شاء ربنا لانزل ملائكه فانا بما ارسلتم به كافرون.
مى گفتند: اگر پروردگار اراده مى فرمود، ملائكه را به رسالت فرومى فرستاد و ما به رسالت شما كه مدعى ماموريت آن هستيد، ايمان نداريم.
عن ابيمحمد الحسن العسكرى عن ابيه على بن محمد عليهماالسلام قال: كان رسول الله صلى الله عليه و آله قاعدا ذات يوم بفناء الكعبه اذا ابتدء عبدالله بن ابى اميه المخزومى فقال يا محمد! لقد ادعيت دعوى عظيمه و قلت مقالا هائلا زعمت انك رسول الله رب العالمين و ما ينبغى لرب العالمين و خالق الخلق اجمعين ان يكون مثلك رسوله، بشرا مثلنا و لو كنت نبيا لكان معك ملك يصدقك و نشاهده، بل لو اراد الله ان يبعث الينا نبيا لكان انما يبعث الينا ملكا لا بشرا مثلنا، ما انت يا محمد الا مسحورا و لست بنبى.
امام عسكرى (ع) از پدرش حضرت هادى (ع) حديث نموده كه فرمود: روزى رسول اكرم (ص) پشت ديوار كعبه نشسته بود. عبدالله بن ابى اميه مخزومى حضور حضرت آغاز سخن نمود و گفت: اي محمد! ادعاى بزرگ و فوق العاده اي نموده اى، گمان كردى كه رسول خداوندى، و سزاوار نيست براى پروردگار عالم و آفريدگار همه ى مخلوقات، مثل تو كه بشرى هستى همانند ما، رسول او باشى، اگر هم نبى مى بودى، بايد با تو ملكى باشد كه تو را تصديق كند و ما او را ببينيم، بلكه اگر اراده فرمود نبى بفرستد، فرشته مى فرستاد نه بشرى
مثل ما، تو اي محمد انسانى هستى از حق دور افتاده، نه آنكه پيمبر خدا باشى.
سخنان بى اساس جهال را كه مى گفتند: رسول الهى بايد فرشته باشد، قرآن شريف مردود شناخته و خداوند فرموده است:
و لو جعلناه ملكا لجعلناه رجلا.
اگر به فرض محال، ملكى را رسول قرار مى داديم، او را به صورت انسان مبعوث مى نموديم تا مردم بتوانند با وى مانوس شوند و از تعاليمش بهره مند گردند.
رسول اكرم (ص) و تمام پيمبران الهى بشر بودند مانند ساير مردم. قرآن شريف به پيشواى اسلام دستور داد:
قل انما انا بشر مثلكم يوحى الى.
پيمبر گرامى! به مردم بگو: من همانند شما بشرم و چون از طرف بارى تعالى براى تبليغ دين حق ماموريت دارم، خداوند تعاليم خود را به من وحى مى فرمايد.
يكى از دلايل آن مردم نادان براى تكذيب نبوت پيمبر اين بود كه مى گفتند چرا غذا مى خورد. قرآن شريف در اين باره فرمود:
و قالوا ما لهذا الرسول ياكل الطعام و يمشى فى الاسواق.
اگر اين مرد به راستى پيمبر الهى است، پس چرا غذا مى خورد و در كوى و برزن راه مى رود.
خداوند در رد سخنان جاهلانه ى مردم فرمود: نه تنها پيشواى اسلام غذا مى خورد، بلكه همه ى پيمبران كه در طول قرون و اعصار مبعوث شده بودند غذا مى خوردند.
و ما ارسلنا قبلك من المرسلين الا انهم لياكلون الطعام و يمشون فى الاسواق.
نبى معظم! هيچ پيمبرى را قبل از تو مبعوث ننموديم مگر آنكه آنان نيز غذا مى خوردند و در كوچه و بازار راه مى رفتند.
خداوند ضمن آيات متعدد فرمود: پيمبران بشرند و مانند ساير انسانها زندگى مى كنند. براى اينكه به نادانها بفهمانند سخنشان در مورد اعتراض به غذا خوردن پيمبران تا چه حد جاهلانه و بى اساس است، فرمود:
و ما جعلناهم جسدا لا ياكلون الطعام.
ما پيمبران را جسد مرده قرار نداده ايم كه غذا نخواهند، بلكه انبيا مانند ديگر انسانهاى زنده، داراى حيات اند و جسم حى غذا مى خواهد.
مردم زيادى در جهان رهبران دينى خود را با چشم غلو مى نگرند و آنان را واجد مزاياى غير واقعى مى پندارند. علاقه مندان به سعادت بشر تا جايى كه مى توانند بايد از اين فكر باطل جلوگيرى كنند و مردم را از خطر گمراهى مصون دارند. پيمبر گرامى اسلام (ص) از دنيا رفت. بعضى اين كلمه را بين مردم القا كردند كه پيمبر نمرده و نمى ميرد. اين سخن، مطبوع طبع علاقه مندان آن حضرت بود.
خوشبختانه آيه ى:
انك ميت و انهم ميتون.
جلو اين سخن بى اساس را گرفت و خداوند در حيات رسول اكرم (ص) فرموده بود: تو مى ميرى و مردم نيز مى ميرند. اگر اين آيه نمى بود، شايد
امروز فرقه ى خاصى بين مسلمين وجود داشت كه به اين غلو معتقد بودند و مى گفتند: پيامبر نمرده و نمى ميرد.
به شرحى كه توضيح داده شد، جمله ى دوم دعاى امام سجاد (ع) موضوع بحث امروز «و حصن رزقى من التلف» بار الها روزى مرا از تباهى و تلف شدن مصون بدار، و همچنين احاديث بسيارى كه از اولياى اسلام راجع به غذا خوردن پيامبر (ص) و ائمه ى طاهرين عليهم السلام رسيده، از جهات متعددى آموزنده است، يكى از آن جهات اين است كه هم اكنون بين مسلمين كسى نيست كه گرفتار اين غلو در عقيده باشد و بگويد: «پيامبر و ائمه به غذا احتياج نداشتند.».
بسم الله الرحمن الرحيم
و وفر ملكتى بالبركه فيه، و اصب بى سبيل الهدايه للبر فيما انفق منه.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، دو درخواست از پيشگاه بارى تعالى مى نمايد. اول: بار الها! آنچه را كه مالكم با بركتى كه در آن اعطا مى نمايى، افزون فرما. دوم: بار الها! آن را كه از مال خود انفاق مى نمايم به گونه اي صورت پذيرد كه از هدايت تو در بر و نيكوكارى برخوردار باشم.
به خواست خداوند توانا، اين دو جمله از كلام امام سجاد (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
البركه النماء و الزياده حسيه كانت او معنويه و ثبوت الخير الالهى فى شى ء و دوامه.
«بركه» به معناى نمو و افزايش است، خواه آن افزايش محسوس باشد يا آنكه معنوى و غيرمحسوس. گاهى نمو و افزايش در
موجودى به صورت طبيعى انجام مى شود و براى همه محسوس است اما در عمق آن بركت الهى وجود دارد. در روايات، اولياء گرامى اسلام، كلمه ى «بركه» را در مورد گوسفند، مكرر به كار برده اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال لعمته: ما يمنعك ان تتخذى فى بيتك البركه ؟ فقالت يا رسول الله! ما البركه؟ قال شاه تحلب.
رسول اكرم (ص) به عمه ى خود فرمود: چه چيز تو را مانع است از اينكه در خانه ات بركت نگاهدارى نمايى؟ عرض كرد: بركت چيست؟ فرمود: گوسفندى كه از شيرش استفاده مى شود.
عن ام راشد مولاه ام هانى عن اميرالمومنين عليه السلام، دخل على ام هانى، فقالت ام هانى: قدمى لابى الحسن عليه السلام طعاما. فقدمت ما كان فى البيت. فقال مالى لا ارى عندكم البركه؟ فقالت ام هانى: اليس هذا البركه. فقال: لست اعنى هذا، انما اعنى الشاه.
ام راشد، خدمتگزار ام هانى مى گويد: على (ع) به منزل ام هانى آمد. او دستور داد براى آن حضرت طعام بياورم. مى گويد: غذايى كه در منزل موجود بود آوردم. امام فرمود: چرا در منزلتان «بركت» نمى بينم؟ ام هانى عرض كرد: غذايى كه حضور شما آورده، بركت نيست؟ فرمود: مقصودم غذا نيست، مقصودم از بركت، گوسفند است.
شير و گوشت و اعضاى داخلى بدن گوسفند و همچنين پشم و پوست و روده اش براى مردم خير و بركت است، جالب آنكه توالد و تناسل گوسفند، همانند سگ، طبق نظام خلقت است و طبيعى، با اين تفاوت كه اولا سگ در هر شكم چند توله مى آورد و گوسفندان اغلب
يك بره مى زايند و ثانيا هر روز تعداد زيادى از گوسفندان براى تغذيه ى انسانها ذبح مى شود و نسل سگ از اين آفت بزرگ مصون است، با اين حال، تعداد گوسفندان اينقدر چشمگير و زياد است و از نمو و افزايشى كه بركت الهى است، برخوردارند. بعضى از بركتها امر عادى نيست و از مجارى اسباب و علل طبيعى پديد نمى آيد، بلكه مشيت خداوند توانا آن را به وجود مى آورد و حضرت مسيح ابن مريم عليه السلام يكى از آن پديده هاست. قرآن شريف راجع به آن حضرت موقعى كه طفل شيرخواره اي در گاهواره بود، چنين فرموده است:
قال انى عبدالله آتانى الكتاب و جعلنى نبيا. و جعلنى مباركا اين ما كنت.
گفت: من بنده ى خدا هستم، برايم كتاب فرستاده، به نبوتم برگزيده و مباركم قرار داده هر جا كه باشم.
عن الصادق عليه السلام فى قوله تعالى «و جعلنى مباركا» يعنى: نفاعا.
امام صادق (ع) فرمود: مبارك بودن مسيح (ع) بدين معنى است كه او وجودى است بسيار نافع و از ناحيه ى وى خير و بركت فراوان عايد مردم مى گردد.
اولين خيرى كه از وجود بابركت او عايد گرديد، اين بود كه مادر شريف و بزرگوار خود را تبرئه و تنزيه نمود و از شر زبان مردم مصونش فرمود. او در طول زندگى، مردم را به خداى يگانه دعوت نمود، تعاليم حق را به آنان آموخت، با نصايح و اندرزهاى حكيمانه ى خود، انسانيت و فضيلت را درس داد و از بركات وجودش اين بود كه بيماران
غيرقابل درمان را با دعاهاى خويش مشمول شفاى الهى ساخت و از نعمت صحت و سلامت برخوردارشان نمود.
در آغاز سخن، مذكور افتاد كه از جمله ى معانى «بركت»:
ثبوت الخير الالهى فى شى ء و دوامه.
يكى از معانى بركت اين است كه خير الهى در چيزى پايدار و ثابت بماند.
بركت بدين معنى صريحا در قرآن شريف آمده است:
و لو ان اهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض.
اگر اهل بلاد ايمان بياورند و به تقوى گرايش يابند، ما درهاى رحمت و بركت را از آسمان و زمين به روى آنان مى گشاييم.
به موجب اين آيه ى مباركه، در شهرى كه ايمان و تقوى حاكم باشد و مردم عملا از آن پيروى كنند، بركات الهى نيز در آن محيط ثابت و پايدار خواهد ماند. در روايات نيز آمده است كه عدالت و تقوى بركات را افزايش مى دهد و جرايم و گناهان، بركت را از ميان مى برد و در اينجا به ذكر سه روايت اكتفا مى شود.
عن على عليه السلام قال: بالعدل تتضاعف البركات.
على (ع) فرمود: با وجود عدل در جامعه، بركات خداوند مضاعف مى گردد.
عن الرضا عليه السلام قال: اوحى الله تعالى الى نبى من الانبياء اذا اطعت رضيت و اذا رضيت باركت و ليس لبركتى نهايه.
حضرت رضا (ع) فرمود: خداوند به يكى از پيمبران وحى
فرستاد كه وقتى مورد اطاعت قرار گيرم، راضى مى شوم و چون راضى شدم، بركت مى دهم و بركت من نهايت و پايانى ندارد.
عن على عليه السلام قال: اذا ظهرت الجنايات ارتفعت البركات.
على (ع) فرمود: وقتى جنايات، علنى و آشكار مى گردد، بركات الهى در جامعه از ميان مى رود.
در آيه اي كه مذكور افتاد، چنين آمده كه اگر مردم بلاد، ايمان بياورند و تقوى در پيش گيرند، خداوند درهاى بركات را از آسمان و زمين به روى آنان مى گشايد. ممكن است بعضى از شنوندگان محترم سئوال كنند: بين ايمان و تقوى با بركات سماوى و ارضى چه رابطه اي وجود دارد؟ مى توان گفت اين پرسش در موارد ديگرى از آموزشهاى اسلامى نيز قابل طرح است. از آن جمله، در روايات آمده: «صدقات و اعمال معروف، دفع بلا مى كند، يا صله ى رحم موجب طول عمر مى شود. سائل مى پرسد: بين صدقه و دفع بلا، يا صله ى رحم و طول عمر چه رابطه اي است؟ در پاسخ اين قبيل پرسشها مى توان گفت: آثار مترتب بر اعمال كه در شرع مقدس آمده، دو قسم است، بعضى از آثار است كه عقل، رابطه ى آنها با عمل را درك مى كند، مثلا در قرآن شريف فرموده:
اعدلوا هو اقرب للتقوى.
عادل باشيد كه دادگرى به تقوى نزديكتر است.
قد افلح من زكيها.
بى گمان به رستگارى نايل مى شود آن كس كه نفس خود را از پليديهاى اخلاق بد، تزكيه و تطهير نمايد.
ان الانسان ليطغى ان رآه استغنى.
تمكن و مالدارى مى تواند مايه ى سركشى و طغيان بشر گردد.
در اين قبيل موارد كه ترتب اثر بر عمل از نظر طبيعى يا روانى قابل درك است، عقل رابطه ى آن دو را با يكديگر تاييد مى نمايد. اما در مواردى كه ترتب اثر بر عمل داراى جنبه ى معنوى است و عقل نمى تواند رابطه ى آن دو با يكديگر را بفهمد، از درك آن اظهار عجز مى كند، مى گويد: اين امرى است فوق عقل، ولى هرگز به خود اجازه نمى دهد كه آن را نفى نمايد و نزول بركات سماوى و ارضى بر اثر ايمان و تقوى، يا دفع بلا بر اثر صدقه، يا طول عمر بر اثر صله ى رحم از اين قبيل است.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، از پيشگاه بارى تعالى درخواست بركت مالى نموده، عرض مى كند:
و وفر ملكتى بالبركه فيه.
بار الها! آنچه را كه مالكم با بركتى كه در آن اعطا مى نمايى، افزون فرما.
اين دعا به اعتبار مايملك امام (ع) به صور مختلف قابل استجابت است. اگر امام (ع) مزرعه اي دارد كه براى تامين معاش خود و خانواده ى خويش در آن كشت نموده و بركتش را از خداوند طلب مى كند، مى خواهد كه در هر خوشه دانه هاى بيشترى تكوين شود، اگر چند راس دام دارد و بركت آن را درخواست مى كند، بدين معنى است كه مواليدشان بيشتر و شيرشان فزونتر باشد، اگر مالك چند درخت ميوه است و از خداوند بركت آنها را مى طلبد، بدان معنى است كه ميوه ى
اشجار زيادتر شود. ممكن است بركت مالى در مورد درخواست حضرت زين العابدين (ع) ناظر به كيفيت مصرف مال باشد، به گونه اي كه نفع فزونتر عايد مردم گردد و براى توضيح چنين بركتى، حديث آموزنده اي را از رسول اكرم (ص) به عرض شنوندگان محترم مى رساند:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: جاء رجل الى رسول الله و قد بلى ثوبه. فحمل اليه اثنى عشر درهما. فقال يا على خذ هذه الدراهم فاشترلى ثوبا البسه. قال على عليه السلام، فجئت الى السوق فاشتريت له قميصا باثنى عشر درهما و جئت به الى رسول الله. فنظر اليه فقال: يا على! غير هذا احب الى. اترى صاحبه يقيلنا ؟ فقلت: لا ادرى. فقال انظر. فجئت الى صاحبه فقلت ان رسول الله (ص) قد كره هذا يريد ثوبا دونه. فاقلنا فيه فرد على الدراهم و جئت به الى رسول الله. فمشى معى الى السوق ليبتاع قميصا. فنظر الى جاريه قاعده على الطريق تبكى. فقال رسول الله ما شانك؟ قالت يا رسول الله ان اهل بيتى اعطونى اربعه دراهم لاشترى لهم بها حاجه فضاعت، فلا اجسر ان ارجع اليهم. فاعطاها رسول الله اربعه دراهم و قال ارجعى الى اهلك و مضى رسول الله الى السوق. فاشترى قميصا باربعه دراهم و لبسه و حمد الله و خرج فرآى رجلا عريانا يقول من كسانى كساه الله من ثياب الجنه. فخلع رسول الله قميصه الذى اشتراه و كساه السائل. ثم رجع الى السوق فاشترى بالاربعه التى بقيت قميصا آخر فلبسه و حمد الله و رجع الى منزله و اذا الجاريه قاعده على الطريق. فقال لها رسول الله: مالك لاتاتين اهلك. قالت يا رسول الله انى قد ابطات عليهم و اخاف ان يضربونى. فقال رسول الله: مرى بين يدى و دلينى على اهلك. فجاء رسول الله حتى وقف على باب دارهم. ثم قال السلام عليكم يا اهل الدار. فلم
يجيبوه، فاعاد السلام فلم يجيبوه فاعاد السلام فقالوا: عليك السلام يا رسول الله و رحمه الله و بركاته. فقال لهم ما لكم تركتم اجابتى فى اول السلام و الثانى. قالوا: يا رسول الله سمعنا سلامك فاجببنا ان تستكثر منه. فقال رسول الله: ان هذه الجاريه ابطات عليكم فلا تواخذوها. فقالوا: يا رسول الله: هى حره لممشاك. فقال رسول الله: الحمدلله، ما رايت اثنى عشر درهما اعظم بركه من هذه، كسى الله به عريانين و اعتق بها نسمه.
مردى حضور رسول اكرم (ص) شرفياب شد، ديد پيراهن آن حضرت كهنه و فرسوده شده. رفت دوازده درهم فرستاد كه پيمبر پيراهنى بخرد. حضرت پول را به اميرالمومنين (ع) داد و فرمود: براى من پيراهنى خريدارى كن. على (ع) مى گويد: بازار آمدم، پيراهنى به دوازده درهم خريدم، حضور رسول اكرم (ص) آوردم. حضرت نگاهى به آن نمود و فرمود: پيراهنى غير از اين مى خواهم. به نظرت مى رسد فروشنده معامله را اقاله مى كند؟ عرض كردم: نمى دانم. فرمود: برو ببين. نزد فروشنده آمدم و گفتم: رسول اكرم (ص) از پوشيدن اين پيراهن ابا و كراهت دارد و مى خواهد پيراهنى ارزانتر بپوشد. معامله را اقاله كرد و دوازده درهم را داد. حضور رسول اكرم (ص) برگشتم و براى خريد پيراهن با هم به بازار رفتيم. در راه به كنيز بچه اي برخورديم كه در كنارى نشسته و گريه مى كند. به او فرمود: چه شده كه گريه مى كنى؟ گفت: اهل منزلم چهار درهم به من دادند براى خريد جنسى و آن پول گم شد و من جرئت رفتن به منزل ندارم. حضرت چهار درهم از دوازده درهم را به او داد، فرمود: برگرد به منزل. حضرت راه بازار را
در پيش گرفت، پيراهنى به چهار درهم خريدارى نمود، پوشيد و خداوند را حمد كرد. از بازار درآمد. مرد برهنه اي را ديد كه مى گويد: هر كه مرا بپوشاند خداوند او را از لباس بهشت بپوشاند. پيراهنى را كه خريده بود از بر بيرون آورد و به مرد بى لباس داد و دوباره به بازار برگشت و پيراهن ديگرى با چهار درهم باقيمانده خريد و در بر كرد، خداى را حمد نمود و روانه ى منزل شد. بين راه همان دختر بچه را ديد كه در كنار معبر نشسته. فرمود: چرا منزلت نرفتى؟ پاسخ داد: بيرون آمدنم از منزل به طول انجاميده و خائفم از اينكه مرا بزنند. حضرت فرمود: پيشاپيش من برو و مرا به منزلت راهنمايى كن. حضرت در منزل رسيد، به صداى بلند فرمود: سلام بر شما اي اهل خانه. پاسخ ندادند، دوباره سلام نمود، پاسخ ندادند، در مرتبه ى سوم، جواب سلام حضرت را در كمال ادب و احترام دادند. حضرت فرمود: چرا سلام اول و دوم را جواب نداديد؟ عرض كردند: جواب نداديم تا مكرر صدايت را بشنويم. فرمود: اين دختر بچه دير آمده، از او موآخذه ننماييد. گفتند: ما او را به احترام آمدن شما آزاد نموديم. رسول اكرم (ص) خداى را حمد نمود و فرمود: من دوازده درهمى را از اين پربركت تر نديده ام: دو برهنه را پوشاند و بنده اي را آزاد نمود.
ملاحظه مى كنيد كه پيمبر گرامى (ص) اين دوازده درهم را پربركت خوانده، از اين نظر كه آن پول كم، اثر زياد گذارد و منشا خير متعدد گرديد، پس اگر مالى منشا خير بيش از حد عادى شود، مى توان گفت آن مال بابركت است. شايد امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعاى خود خواهان چنين بركتى در مال خويش باشد:
و وفر ملكتى بالبركه فيه.
بار الها! در مصرف مالم شرايطى را به وجود آور كه به خير
زيادترى دست يابم و خدمت بيشترى به مردم بنمايم و مانند پيمبر اسلام مال قليلم واجد بركت وافر گردد.
ناگفته نماند كه توفيق پيغمبر اسلام (ص) در اين خدمات براى آن بود كه پيراهن دوازده درهمى نپوشيد و خواهان لباس ارزانترى شد و بر اثر آن توانست ديگران را از خير و بركت آن مال كم، بهره مند فرمايد.
امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اصب بى سبيل الهدايه للبر فيما انفق منه.
بار الها! آن را كه از مال خود انفاق مى نمايم، به گونه اي صورت پذيرد كه از هدايت تو در بر و نيكوكارى برخوردار باشم.
مال يكى از اركان اساسى در حفظ نظام اجتماعى است و در ابقاى دين و دنياى مردم نقش بسيار مهم دارد. اولياى گرامى اسلام ضمن احاديث بسيارى، درباره ى مال از ابعاد مختلف سخن گفته و پيروان خود را به وظايفشان متوجه نموده اند و در اينجا به مناسبت جمله ى دوم دعاى حضرت زين العابدين (ع) پاره اي از مطالب مربوط به مال از ديدگاه اسلام به عرض شنوندگان محترم مى رسد. قرآن شريف كلمه ى «قيام» به معناى «پايگاه» را در دو مورد به كار برده: يكى در مورد شان دينى و آن ديگر درباره ى شان دنيوى. اما در مورد شان دينى، راجع به كعبه ى مكرمه كه قبله ى مسلمين و پايگاه وحدت اسلامى است، فرموده:
جعل الله الكعبه البيت الحرام قياما للناس.
خداوند، كعبه را كه بيت حرام است، نگاهدارنده و پايگاه مردم مسلمان قرار داده.
اما در مورد شان دنيوى، راجع به مال كه زيربناى اقتصاد و گرداننده ى چرخهاى اجتماع است، فرموده:
و لا توتوا السفهاء اموالكم التى جعل الله لكم قياما.
اموال خود را به سفيهان و كوته خردان نسپاريد، اموالى را كه خداوند آن را نگاهدارنده ى شما قرار داده است.
دين متعلق به خداوند است و اموال متعلق به مردم، پس در زمينه ى دين، مردم براى خدا هستند نه خداوند براى مردم، و در زمينه ى مال و ثروت، اموال براى مردم است نه مردم براى اموال. مومنين حقيقى چون خود را براى خدا مى دانند، موقعى كه دين حق را در معرض خطر مشاهده كردند، براى خدا قيام مى كنند، از هستى و حيات خويش مى گذرند، با مال و جان در راه او جهاد مى نمايند و بدين وسيله مراتب خلوص و بندگى خود را در پيشگاه مقدسش ابراز مى دارند. اين مومنين واقعى كه مال را براى خود مى دانند، در شرايط عادى فعاليت مى نمايند، سعى و كوشش مى كنند، مال به دست مى آورند، مى خورند و مى خورانند، مى پوشند و مى پوشانند، وسايل رفاه خود و خانواده ى خويش را فراهم مى آورند و به قدر مقدور، موجبات آسايش ديگران را نيز مهيا مى سازند، و به مدلول اين شعر عمل مى كنند:
بپوش و بنوش و ببخش و بده
براى دگر روز چيزى بنه
مبادا كه در دهر دير ايستى
مصيبت بود پيرى و نيستى
بدبختانه در دنياى مادى امروز كه امر اقتصاد بيش از حد مورد
توجه قرار گرفته، هم اكنون مردم زيادى در سراسر جهان هستند كه انسانيت و ارزش انسانى را از ياد برده، برده و بنده ى ثروت گرديده، شب و روز مى دوند تا هر چه بيشتر ثروت گرد آورند، نه خود منتفع مى شوند و نه ديگران از آنان نفعى مى برند، اين گروه خود را براى مال مى دانند نه آنكه مال را براى خود بدانند. البته در گذشته نيز افراد حريص و مال پرست بوده، ولى در جهان امروز كه ارزشهاى مالى و اقتصادى اوج گرفته، بسيارى از افراد گرفتار بيمارى حرص شده و راه ثروت اندوزى را در پيش گرفته اند. حضرت حسين بن على عليهماالسلام ضمن حديثى به اين قبيل افراد هشدار داده و خاطرنشان فرموده است، كسانى كه خود را براى مال مى دانند، سرانجام ارزش انسانى خويش را از دست مى دهند و گرفتار سقوط و تباهى خواهند شد.
عن الحسين عليه السلام قال: مالك ان لم يكن لك كنت له. فلا تبق عليه فانه لا يبقى عليك و كله قبل ان ياكلك.
حضرت حسين (ع) فرمود: مالى را كه به دست آورده اى، اگر براى تو نباشد، تو براى آن خواهى بود. مالت را باقى مگذار و آن را براى خود و دگران صرف نما كه اگر چنين نكنى و آن را باقى بگذارى، مال ترا باقى نمى گذارد و ارزش انسانيت را نابود مى كند. تو اموالت را بخور، پيش از آنكه اموالت ترا بخورد.
يعنى اگر مالت را در راه آسايش خود و خانواده و مستمندان و ارحام و دگران صرف نمودى، در واقع اموال خود را خورده اي و اگر چنين نكنى و اموال را نگاه دارى، اموال تو را مى خورد، ولى اموال شخص تو را نمى خورد، بلكه شخصيت تو را مى خورد. دين و اخلاق و
شرافت و فضيلتت را طعمه ى خويش مى سازد و به رسواييت مى كشد.
جاذبه ى مالدوستى و نياز به رزق و روزى، مردم را به راه كار و فعاليت سوق مى دهد و به ترغيب و تشويق بسيار نياز ندارند. اما كسانى كه به خدا و رازقيت او ايمان آورده اند و دين شناس نيستند، ممكن است از بعضى از آيات و روايات، برداشتى نادرست نمايند و در كار و فعاليت سستى كنند. رسول اكرم (ص) و ائمه ى طاهرين عليهم السلام براى آنكه اين فكر ناصحيح را از صفحه ى خاطر اين قبيل افراد بزدايند، اولا خودشان در هواى گرم و شرايط سخت، كار مى كردند و عملا به مسلمين درس مى دادند، بعلاوه ضمن روايات بسيارى، آنان را در طلب روزى تشويق مى نمودند و براى شاهد در اينجا به ذكر دو روايت اكتفا مى شود.
عن ابى حمزه عن ابيه قال رايت اباالحسن عليهماالسلام يعمل فى ارض له قد استنقعت قدماه فى العرق. فقلت له: جعلت فداك، اين الرجال؟ فقال يا على! قد عمل باليد من هو خير منى فى ارضه و من ابى. فقلت له: و من هو؟ فقال: رسول الله صلى الله عليه و آله و اميرالمومنين و آبائى عليهم السلام كلهم كانوا قد عملوا بايديهم و هو من عمل النبيين و المرسلين و الاوصياء و الصالحين.
ابى حمزه از پدرش حديث نموده كه گفت حضرت اباالحسن عليهماالسلام را ديدم كه در زمينى كه داشت، كار مى كرد و دو قدم حضرت غرق عرق شده بود. عرض كردم: فدايت شوم، مردان كجا هستند كه شما كار مى كنيد؟ در پاسخ فرمود: اي على! با دست خود كسى در زمين خود كار كرده كه از من و پدرم بهتر بوده. پرسيدم: او كه بود؟ فرمود: پيمبر خدا و اميرالمومنين. سپس فرمود: تمام پدرانم با دست
خود كار مى كردند و اين عمل روش انبياء و رسولان و اوصياء و صالحين بوده است.
عن هشام الصيد لانى قال: قال ابوعبدالله عليه السلام: يا هشام! ان رايت الصفين قد التقيا فلا تدع طلب الرزق فى ذلك اليوم.
هشام صيدلانى مى گويد: امام صادق (ع) به من فرمود: اي هشام! اگر ديدى صحنه ى جنگ تشكيل گرديده و دو صف در مقابل يكديگر قرار گرفته اند، تو در آن روز از طلب رزق دست برمدار.
فى الحديث: انه لما نزل قوله تعالى «و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب» انقطع رجال من الصحابه فى بيوتهم و اشتغلوا بالعباده وثوقا بما ضمن لهم فعلم النبى صلى الله عليه و آله ذلك فعاب ما فعلوه و قال انى لا بغض الرجل فاغرا فاه الى ربه يقول: اللهم ارزقنى و يترك الطلب.
در حديث آمده كه اين آيه نازل شد كه «هر كس به تقوى گرايش يابد، خداوند به روى او راه نجات باز مى كند و از جايى كه اميد ندارد به وى روزى مى رساند.» بعضى از رجال صحابه بر اثر شنيدن اين آيه، از مردم منقطع شدند، در خانه ماندند و مشغول عبادت گرديدند، به اتكاى اينكه خداوند رزق آنان را ضمانت نموده است. رسول اكرم (ص) از اين جريان آگاه شد، كار آنان را عيب تلقى نمود و نادرست خواند، فرمود: من دشمن دارم آن كس را كه از سعى و كوشش دست كشيده، دهان خود را باز كرده و مى گويد: بار الها! به من رزق و روزى برسان.
خلاصه، مسلمانان طبق وظيفه ى دينى براى تامين معاش خود و خانواده ى خويش بايد كار كنند و از راه سعى و عمل رزق و روزى به
دست آورند. افراد باايمان معتقدند كه رازق خداوند است و اوست كه به اهل تقوى از راهى كه اميد ندارند، روزى مى رساند و ديگر عقايد مقدسى از اين قبيل. اما اين معتقدات دينى و قرآنى بدان معنى نيست كه از افراد باايمان سلب مسئوليت شود و آنان را از وظيفه ى كار و كوشش معاف نمايند، بلكه با وجود اين عقايد موظف اند عمل كنند و عنصر فعال جامعه باشند. دو نكته ى مهم و شايان توجه در امر مال وجود دارد كه همواره مورد توصيه ى اكيد اولياى اسلام بوده و پيروان خود را به رعايت آن دو جدا سفارش مى نمودند: اول آنكه درآمدهاى مالى از راه كار مشروع و كسب مجاز باشد، دوم آنكه مال به دست آمده در مجارى مباح و اعمال معروف صرف شود. امام معصوم عليه السلام، بود و نبود اين دو مهم را از عوامل بقا يا فناى مسلمين و اسلام به حساب آورده است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان من بقاء المسلمين و بقاء الاسلام ان تصير الاموال عند من يعرف فيها الحق و يصنع فيها المعروف فان من فناء الاسلام و فناء المسلمين ان تصير الاموال فى ايدى من لايعرف فيها الحق و لا يصنع فيها المعروف.
امام صادق (ع) فرمود: از عوامل بقاى مسلمين و بقاى اسلام اين است كه اموال در دست كسى بگردد كه حق و عدل را درباره ى مال مى شناسد و عمل معروف را در مورد آن انجام مى دهد، و از جمله ى عوامل فناى اسلام و مسلمين اين است كه اموال در دستهايى بگردد كه حق را نسبت به مال نمى شناسد و عمل معروف را درباره ى آن اعمال نمى نمايد.
امام (ع) در قسمت اول حديث كه راجع به معرفت حق و اداى معروف در امر مال سخن گفته، ابتدا از بقاى مسلمين نام برده و سپس از
بقاى اسلام، اما در قسمت دوم حديث كه از ناآگاهى مردم از حق و انجام ندادن وظيفه ى معروف در مورد مال نام برده، اول از فناى اسلام سخن گفته و سپس از فناى مسلمين. اين تقدم و تاخر در بقا و فناى اسلام و مسلمين مترتب بر عمل صحيح و ناصحيح مردم است، زيرا بقاى اسلام و فناى اسلام در هر محيطى، وابسته به بقاى مسلمين و فناى مسلمين آن محيط است. در جامعه اي كه اسلام راستين حاكم است و مردم، وظيفه شناس و متشرع اند، در آن جامعه اولا حق را در مورد مال مى شناسند و خويشتن را به اموال حرام آلوده نمى كنند، ثانيا در عمل معروف و خدمت به مردم كوشا و جدى هستند و همواره تعاون و مواسات را رعايت مى نمايند. در چنين جامعه اى، مردم در اسلام پايدار و ثابت قدم اند و در گفتار و رفتار مطيع اوامر الهى هستند، البته خودشان در پرتو مسلمانى و درستكارى باقى و برقرار مى مانند و اسلام هم با وجود چنين مسلمانان راستين و پاكدل، در آن محيط باقى خواهد ماند. در جامعه اي كه مردم اسما مسلمان اند و عملا دين حق را ترك گفته و از اطاعت الهى سر باز زده اند، در آن جامعه اولا حق را در مورد مال نمى شناسند و اگر به فرض شناختند، طبق آن عمل نمى كنند، اينان عاشق مال اند و به حلال و حرام دين توجه ندارند، پول قمار و شراب را مى گيرند، از ربا و دزدى روگردان نيستند، در خريد و فروش هروئين و ديگر مواد مخدر باك ندارند. ثانيا در راه معروف قدمى بر نمى دارند و به تهيدستان توجه نمى نمايند. در چنين جامعه اى، اول اسلام و احكام آن عملا از ميان مى رود و سپس مسلمان نمايان غير واقعى بر اثر پليديهاى گناه به سقوط و تباهى مى گرايند. خلاصه، از عوامل موثر در بقاى اسلام و مسلمين اين است كه اولا مسلمانان مال را از مجراى صحيح و مرضى بارى تعالى به دست آورند، و ثانيا با
مال، اعمال معروف انجام دهند. البته عمل معروف هر قدر مفيدتر و اثر معنويش فزونتر باشد، بيشتر موجب جلب رضاى الهى خواهد بود. امام سجاد (ع) مالى را با رعايت جميع جهات حق به دست آورده و در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، از خداوند نسبت به آن مال درخواست بركت مى نمايد.
جمله ى دوم دعاى امام (ع) ناظر به عمل معروف است و از انفاق سخن مى گويد و براى آنكه انفاقش هر چه بهتر و نيكوتر باشد، از پيشگاه خداوند درخواست هدايت مى نمايد:
و اصب بى سبيل الهدايه للبر فيما انفق منه.
بار الها! آن را كه از مال خود انفاق مى نمايم، به گونه اي صورت پذيرد كه از هدايت تو در بر و نيكوكارى برخوردار باشم.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و امنعنى من السرف، و حصن رزقى من التلف
0
100%
(نفر
4)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
