زهد و پارسایی

تعریف زهد

یکی از مکارم اخلاقی، زهد و پارسایی است. آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام نیز، بیانگر تشویق به سوی این فضیلت اخلاقی است. زهد، در لغت به معنی پارسایی و روی گردانی از دنیا، مال، مقام و به طور کلی ترک تعلقات دنیوی و توجه به آخرت و پاداش الهی است. پس زهد به معنای بی میلی و بی علاقگی است که در مقابل آن، علاقه شدید قرار دارد.

ملامحمد مهدی نراقی رحمه الله در جامع السعادات می نویسد:

زهد، آن گاه تحقق می یابد که شخص توانایی بهره مندی از دنیا و نعمت های آن را داشته باشد و آن گاه آن را رها سازد. انگیزه ترک دنیا هم، پستی و بی ارزشی آن، در مقایسه با خدا و آخرت باشد. در غیر این صورت، صفت زهد، تحقق نمی یابد.

باید گفت فقط بی علاقه بودن به دنیا و نعمت های آن سبب زهد نمی شود، بلکه فرد باید این بی علاقه بودن را در رفتار و کردارش نیز آشکار سازد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در حدیثی، زاهد را این گونه معرفی می کند:

زاهد کسی است که هنگام دست یابی به موارد مشروع و حلال، خود را گم نکند و در صورت فراهم آمدن زمینه ارتکاب حرام، صبر و خویشتنداری را از دست ندهد و دست به گناه نزند.

بنابراین، با توجه به تعریف زهد، کناره گیری و پرهیز مطلق از زیبایی ها و لذت های مادی، نشان زهد نیست، بلکه زهد همان بی رغبتی و بی میلی نسبت به دنیا و نعمت های آن، همراه با قناعت و مناعت طبع و عفت نفس است؛ یعنی زهد راستین، با وجود مال و مقام و موقعیت نیز تحقق می پذیرد. آن چنان که بسیاری از اولیای خدا، با داشتن ملک و حکومت و ثروت، زاهدترین بندگان خدا بوده اند.

پیام متن:

1. زهد به معنای پارسایی و اسیر و بنده تعلقات دنیوی نبودن است.

2. زهد، با وجود دسترسی به مال و موقعیت دنیایی نیز امکان پذیر خواهد بود.

زهد در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام

در سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام زهد این گونه تعریف شده است:

اَیُّها الناسُ الزَّهادَةُ قَصرُ الأمَلِ والشُکْرُ عِندَ النِّعَمِ، والتَّوَرَّعُ عند المحارم.

ای مردم! زهد، کوتاهی آرزو، سپاس گزاری در برابر نعمت ها و پرهیز از حرام است.

حضرت علی علیه السلام در این خطبه، سه عامل را برای پیدایش زهد بیان کرده است: کوتاهی آرزو، شکر نعمت و پرهیز از حرام. این سه عامل با هم هستند؛ یعنی زاهد به دنیا دل بستگی ندارد و اطمنیان او، فقط به عملکرد خداست. ازاین رو، زاهد از آرزوهای بلند می پرهیزد و در مقابل نعمت هایی که خدا به او ارزانی داشته، شاکر و سپاس گزار است. در مقام عمل نیز، مراعات و رعایت حدود الهی، شیوه عملکرد اوست. این سه عامل، راه رسیدن به زهد هستند. در جایی دیگر، آن حضرت، قانع بودن به داشته ها را نشانی از زهد معرفی می کند:

الزُّهد أَنْ لاتَطْلُبَ المَفقودَ حَتّی یَعْدُمَ الموجود.

زهد آن است که طالب آنچه نداری نباشی، مگر آنکه آنچه داری را از دست بدهی.

اعتماد و اطمینان به خداوند، یکی دیگر از نشانه های انسان زاهد است. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«اصلُ الزُهدِ حُسنُ الرّغبَةِ فیما عِنداللّه ؛ اصل زهد، رغبت نیکو است، به آنچه که نزد خداوند وجود دارد».

از آنجا که دنیا و آخرت از نظر دل بستگی متضاد یکدیگر هستند، گرایش به آنچه که جاودان است و نزد خداوند وجود دارد، سبب بی رغبتی به دنیا و امور ناپایدار آن می شود. آنچنان که قرآن می فرماید:

ماعندکم ینفَدُ وَما عنداللّه ِ باقٍ. (نحل: 96)

آنچه که پیش شماست، تمام می شود و آنچه که پیش خداست، پایدار است.

و انسان زیرک و باهوش، امر نیکوتر را برمی گزیند «و ما عنداللّه خیرٌ وَ أبقی؛ آنچه که پیش خداست، بهتر و پایدارتر است». (قصص: 60)

بی رغبتی به دنیا به سبب میل و علاقه شدید به خداست و انسان زاهد به آنچه خداوند برای بندگانش خواسته و تدارک دیده، مشتاق تر است تا به زیبایی ها و نعمت های دنیا. زاهد به علت توجه به حقایق الهی، دل بسته خدا شده و در پی جلب رضایت اوست. به همین سبب برای دنیا، ارزشی قائل نمی شود. زاهد در انجام دادن احکام الهی، جانب احتیاط را رها نمی کند و اگر با سختی و مشکلی روبه رو شود، خدا را از یاد نمی برد. اگر نعمت های الهی به او روی آورند، شاکر و سپاس گزار خداوند خواهد بود. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

الزاهدُ عندنا مَن عَلِمَ فَعَمِلَ و من ایقَنَ فَحَذَرَ و اِنْ اَمسی عَلی عُسْرٍ حَمِدَاللّه َ و إنْ أصبَحَ علی یُسْرٍ شَکَرَاللّه َ فهُوَ الزاهدُ.

زاهد در نگاه ما کسی است که فرامی گیرد و عمل می کند، به یقین دست می یابد و در نتیجه مواظب اعمالش می باشد و اگر با سختی مواجه شود، خدا را حمد می گوید و اگر با گشایشی روبه رو گردد، شاکر خدا، خواهد بود. پس چنین کسی زاهد، واقعی است.

پیام متن:

1. زهد، کوتاهی آرزو، شکر نعمت و پرهیز از حرام است.

2. انسان زاهد به آنچه که خداوند برایش در نظر گرفته، مشتاق تر است تا به دنیا و نعمت های آن.

زهد منفی

گاهی، زهد از سر تظاهر و ریاست، محتوایی ندارد. برخی افراد عملی را مانند زاهدان انجام می دهند، ولی باطن و درون خود را از دنیا دور نکرده اند. اینان ریاکارانند و آخرت را بدون عمل می خواهند. بر زبان آنان، گفتار زاهدان جاری است، ولی عمل و کردار آنها، چون عاشقان دنیاست. اگر بهره ای از دنیا برند، سیر نمی شوند و به آنچه دارند، قانع نیستند. گاهی نیز زهد منفی ممکن است با نیت درست، ولی همراه با ناآگاهی از شرایط زهد واقعی انجام شود. رفتار پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در بهره گیری اندک از دنیا و نیز وجود آیات و روایات گوناگون در ستایش ترک دنیا و همچنین نفوذ اخلاق رهبانیت در صدر اسلام، سبب شد تا افرادی، زهد را با ترک دنیا به شیوه رهبانیت، یکسان بپندارند. از زندگی خانوادگی و اجتماع و مردم بریدند و فقط به عبادت روی آوردند. کار دنیا و آخرت را جدا پنداشتند و کسب و کار و زندگی در جامعه را با آخرت گرایی سازگار ندانستند.

این اندیشه، در زمان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ، در میان عده ای از صحابه نفوذ پیدا کرد. عده ای از یاران و اصحاب پیامبر، استراحت در شب و غذا خوردن در روز و ارتباط با همسرانشان را بر خود تحریم کردند. ام سلمه، همسر پیامبر این موضوع را با او در میان گذاشت. پیامبربا شنیدن این خبر به سوی آنها رفت و فرمود: آیا از زن و همسر خود دوری می گزینید؟ در حالی که من با زنان خود مباشرت می کنم و روز غذا می خورم و شب می خوابم. پس هر کس که از سیره و روش من بیزاری جوید، از من نیست. آن چنان که خدای متعال فرموده: آنچه را برای شما حلال کرده ایم، بر خود حرام نکنید و از حدود الهی تجاوز نکنید. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در جایی دیگر فرمود: «رهبانیت امت من، جنگ و جهاد در راه خداست».

حضرت علی علیه السلام مردم روزگار خود را به چهار دسته تقسیم می کنند:

گروهی اگر دست به فساد نمی زنند، برای این است که جرئت و توان این کار را در خود نمی بینند و همچنین امکانات مالی ندارند. گروهی دیگر که امکانات و وسایل لازم را دارند، با تمام توان و نیرو به فساد می پردازند. دین را برای به دست آوردن مال دنیا تباه می کنند که یا رئیس و فرمانده گروهی شوند، یا به منبری برود و خطبه بخوانند. چه بدتجارتی که دنیا را بهای جان خویش بدانی. گروهی دیگر با اعمال آخرت، دنیا را می طلبند و با اعمال و کردار دنیوی خویش، در پی به دست آوردن مقام های معنوی آخرت نیستند. خود را کوچک جلوه می دهند. گام هایشان را ریاکارانه و کوتاه برمی دارند و دامن خود را جمع می کنند. خود را همانند مؤمنان واقعی می آرایند و پوشش الهی را وسیله نفاق و دورویی و دنیاطلبی خود قرار می دهند. برخی دیگر که پستی و ضعف نفس و نداشتن امکانات، آنها را از به دست آوردن قدرت محروم کرده است، خود را به زیور قناعت آراسته و لباس زاهدان پوشیده اند. اینها هرگز از زاهدان واقعی نبوده اند. علت زهد این گروه، ناتوانی از به دست آوردن دنیا و نعمت های آن است.

زهد منفی، مانعی برای رشد روحی و معنوی افراد جامعه است و از پیشرفت فرهنگی و توسعه اقتصادی و صنعتی جامعه جلوگیری می کند. بدین ترتیب سبب تباهی و فساد اجتماع می شود.

پیام متن:

1. افرادی که به دلیل نداشتن امکانات یا از روی ریا، زهد می ورزند، زاهدان واقعی نیستند؛

2. زهد منفی، جلوی پیشرفت فرهنگی و توسعه اقتصادی و صنعتی جامعه را می گیرد.

زهد مثبت

زهد واقعی، ترک دنیاطلبی است، نه دست کشیدن از دنیا و نعمت های آن. از دیدگاه اسلام، می توان از کارهای دنیا، پلی ساخت و با آن به آخرت رسید. در اسلام، تجارت و زراعت و دیگر کارها می تواند هم جنبه مالی و دنیوی داشته باشد و هم جنبه معنوی و آخرتی. این، بستگی به هدف انسان دارد. اگر کسب و کار از راه حلال باشد، آن کار از نظر اسلام عبادت است. بنابراین، در اسلام امور دنیا و آخرت فرد، از یکدیگر جدا نیستند، بلکه کارهای دنیوی، تکمیل کننده امور آخرتی و معنوی انسان به شمار می روند. به گونه ای که اگر انسان می خواهد در آخرت برداشت خوبی داشته باشد، باید در دنیا در مسیر درست و الهی گام بردارد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

ای بندگان خدا! بدانید که پرهیزکاران، دنیا را پشت سر گذاشته و بهره آخرت را برده اند. با مردم دنیا، در دنیایشان شریک گشتند؛ اما مردم دنیا، در آخرت آنها شرکت نکردند. پرهیزکاران در بهترین خانه های دنیا زندگی کردند و بهترین خوراکی های دنیا را خوردند، با این حال، از آن سرمایه معنوی هم که آنان را به بهشت برساند و از آن تجارتی که برای آخرت سودمند باشد، بهره مند گردیدند. در دنیا طعم و لذت زهد را چشیدند و یقین کردند که فردا، در قیامت همسایه خدا هستند، جایگاهی که هر چه درخواست کنند، داده می شود و هرگونه لذتی در اختیارشان قرار دارد.

در زمان امام صادق علیه السلام گروهی پیدا شدند که سیره پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را در زهد، به روی گردانی از دنیا در هر شرایطی تفسیر کردند. آنها معتقد بودند که مسلمان باید در هر زمانی بکوشد که از دنیا و نعمت های آن دوری جوید. یکی از افراد این گروه، سفیان ثوری است. او روزی نزد امام صادق علیه السلام رفت و دید که امام لباس سفید و لطیف و زیبایی پوشیده است. سفیان به امام اعتراض کرد و گفت: «سزاوار نیست که شما خود را به دنیا آلوده سازی. از شما انتظار می رود که زهد بورزی و تقوا داشته باشی و خودت را از دنیا دور نگه داری.» امام به او فرمود:

شما از وضع زندگی رسول خدا و صحابه او، دنیاگریزی را برداشت کرده ای و فکر می کنی که این دنیاگریزی وظیفه ای است که از سوی خداوند بر دوش مسلمانان گذاشته شده است و آنها همانند دیگر وظایف و تکالیف، باید تا قیامت آن را حفظ کنند و آن گونه زندگی کنند، ولی بدان که این گونه نیست. رسول خدا در جایی زندگی می کرد که فقر و تنگ دستی بر آنجا حاکم بود و اکثریت مردم جامعه از داشتن وسایل و لوازم اولیه زندگی محروم بودند. اگر در زمان و مکانی وسایل و لوازم فراهم شد و بیشتر مردم جامعه نیز از نعمت های الهی بهره مند بودند، دیگر دلیلی برای آن گونه زندگی کردن وجود ندارد. چون سزاوارترین مردم برای استفاده از نعمت های الهی، مسلمانان و صالحان هستند.

آن چنان که خداوند در قرآن می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ. (بقره: 172)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم، بخورید.

بنابراین مسلمان زاهد نیز از نعمت ها و لذت های دنیا بهره مند می شود، اگرچه غرق نشدن در لذت های حلال نیز خود فضیلتی بزرگ به شمار می رود.

پیام متن:

1. امور دنیا و آخرت انسان به هم مرتبط اند.

2. مسلمان زاهد نیز می تواند از بهترین نعمت ها و امکانات دنیوی، بهره مند شود.

عوامل پیدایش زهد

1.نقش جهان بینی در زهدورزی

ایمان و اعتقاد به وجود خدا و زندگی بهتر در عالم آخرت، سبب شکل گیری بینش و نگرش ویژه ای در انسان می شود. توجه به این نکته که خداوند بر همه کردار انسان نظارت دارد و زندگی انسان در آخرت به اعمال و کردار دنیوی او باز می گردد، موجب می شود تا انسان در استفاده از دنیا و نعمت های آن زهد بورزد. زهد، نگرش ویژه ای به زندگی مادی در پرتو جهان بینی الهی است و هر چه شناخت و بینش انسان، او را به یقین نزدیک تر سازد، زهد او نیز حقیقی تر و خالص تر خواهد بود. آن چنان که علی علیه السلام می فرماید:

«الزُّهدُ ثَمَرَةُ الیقین؛ زهد، محصول یقین است».

و در جای دیگری نیز می فرماید:

زهدُ المَرءِ فیما یَفنی علی قدرِ یقینِه بما یبقی.

زهد انسان در دنیای فانی، به مقدار یقین او، به چیزی است که باقی می ماند.

آنچه پایدار و باقی است، خداست و یقین کامل به او، زهد در دنیا را در پی دارد. شناخت و درک انسان از جهان، راهنمای او در انتخاب مسیر زندگی است.

اگر انسان زندگی را در همین محدوده عالم مادی ببیند و چیزی جز آن در نظرش نیاید، مطلوب و مقصد خود را، دنیا قرار می دهد و به آن وابسته می شود. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

دنیا، نهایت دید کوردلان است که آن سوی دنیا را نمی نگرد، ولی انسانِ آگاه، نگاهش از دنیا عبور می کند، از پسِ آن، سرای جاویدان آخرت را می بیند. پس در نتیجه انسان آگاه به دنیا دل نمی بندد و انسان کوردل، تمام توجهش به دنیاست. بینا از دنیا، زاد و توشه برمی گیرد و نابینا برای آن، زاد و توشه فراهم می کند.

ابن ابی الحدید، در شرح نهج البلاغه می نویسد: حجاج در بیابان، در کنار آب و استراحتگاه خود، به ندیمش گفت: کسی را پیش من بیاور که اهل دنیا نباشد. او پیش از جست وجو، مردی را که در خواب بود، بیدار کرد و پیش حجاج آورد. حجاج او را به صرف غذا فرا خواند. مرد گفت: دعوت کسی را اجابت کرده ام که از امیر بهتر است. حجاج پرسید: او کیست؟ مرد در پاسخ گفت: خدا مرا به روزه دعوت کرده و من هم، اکنون روزه هستم. حجاج گفت: در این هوای گرم و طاقت فرسا؟ مرد در پاسخ گفت: آتش جهنم داغ تر و سوزان تر است. حجاج گفت: الان روزه را افطار کن و روزهای دیگر قضای آن را به جای آور؟! مرد گفت: آیا زنده ماندن مرا تا به جای آوردن قضای روزه، تضمین می کنی؟ و این گونه بینش عمیق مرد، او را به یقین رسانیده بود و زهد، او را از پرداختن به امور نفسانی باز می داشت. حضرت علی علیه السلام در این زمینه می فرماید:

أصلُ الزّهدِ الیقینُ وَ ثَمَرَتُهُ السَّعادَةُ.

اساس و ریشه زهد، یقین و اعتقادات راستین است و میوه آن سعادت است.

پیام متن:

1. ایمان و اعتقاد به خدا، موجب زهدورزی انسان در استفاده از نعمت های دنیوی می شود؛

2. هر چه شناخت و یقین انسان بیشتر و عمیق تر باشد، زهد او حقیقی تر و خالص تر است.

2. معرفت خدا، عاملی برای زهدورزی

علم و آگاهی در هر کاری سبب بهتر شدن و درست انجام دادن آن کار می شود. به همین جهت، شناخت و آگاهی، از عوامل اساسی پیدایش زهد است. انسانی که با شناخت و آگاهی صحیح در این مسیر گام برمی دارد، از افتادن در دام افراط و تفریط، یعنی دنیاگرایی و یا دنیاگریزی، مصون می ماند و راه میانه زهد را برمی گزیند. آن چنان که علی علیه السلام می فرماید: «ثَمَرةُ المعرفةِ العُزوفُ عَن الدّارِ الدّنیا؛ ثمره شناخت، کناره گیری از خانه دنیاست».

اگرچه شناخت و معرفت برای زهدورزی لازم است، ولی برای زاهد بودن، نیازی نیست که فرد حتما شناخت و معرفت بالایی داشته باشد، بلکه اندکی علم و آگاهی نیز سبب زهدورزی می شود. مولای متقیان، علی علیه السلام می فرماید: «یسیرُ المعرفةِ یوجِبُ الزّهدَ فی الدّنیا؛ اندکی معرفت، موجب زهد در دنیا می شود». یکی از بهترین و برترین شناخت ها، شناخت خدای بزرگ است، چنان که علی علیه السلام می فرماید: «معرفَةُ سبحانَهُ أعلی المعارف؛ شناخت خدای متعال، بالاترین شناخت هاست.» این شناخت، مسیر زندگی فرد را تعیین می کند و آثار فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی بر زندگی او بر جای می گذارد.

یکی از کارکردها و نتایج این شناخت، زهدورزی است؛ زیرا انسان به چیز اندکی که نیاز او را برطرف کند، علاقه و رغبت می یابد و خدا برترین و بزرگ ترین کسی است که همه نیازهای انسان را برمی آورد. هنگامی که انسان، عظمت و بزرگی خدا را درمی یابد و نقش خدا را در برآوردن خواسته هایش می شناسد، این شناخت و آگاهی، سبب توجه به خدا و روی گردانی انسان از دنیا و زیبایی های فریبنده اش می شود. هر چه شناخت انسان نسبت به خدا بیشتر باشد، به همان نسبت بیش از پیش نسبت به دنیا بی رغبت خواهد شد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

انَّ أَعْلمَ النّاس باللّه ِ أخوَفُهم للّه وأخْوَفَهُم لَهُ أعلَمُهُمْ بِهِ وأَعْلَمَهُمْ بِهِ أزهَدُهُمْ فیها.

داناترین مردم به خدا کسانی هستند که بیشتر از خدا می ترسند و آنهایی که از خدا بیشتر می ترسند، داناترین به خدا هستند و داناترینشان به خدا کسانی اند. که در دنیا بیشتر زهد می ورزند.

پیام متن:

1. اندکی شناخت هم، موجب زهدورزی می شود؛

2. آگاهی و شناخت، از دنیاگرایی یا دنیاگریزی انسان جلوگیری می کند.

یاد مرگ و زهدورزی

یادآوری مرگ، تأثیرگذاری های مثبت و سازنده ای در زندگی آدمی دارد. به خاطر این آثار روحی و تربیتی، در آموزش های اسلامی نیز بدان سفارش های فراوانی شده است. یکی ازآثار سازنده و تربیتی یاد مرگ، پوشیدن لباس زهد در دنیاست. یاد مرگ، دنیا را در چشم انسان زاهد کوچک می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

یاد مرگ، شهوت ها را از بین می برد، ریشه های فراموشی را یکسره برمی کند؛ دل انسان را به وعده های الهی محکم می کند و روحیه انسان را از سنگ دلی به لطافت و رقّت قلب می کشاند. نشانه های هوس را از بین می برد و آتش حرص را خاموش و دنیا را پیش چشمان انسان، کوچک می کند!

این گونه یاد مرگ انسان را از غوطه ور شدن در هوس ها و لذت های دنیوی بازمی دارد و تحمل سختی ها را بر انسان آسان می کند. کسی که فراوان به یاد مرگ می افتد، به کمترین مال و نعمت دنیا راضی است و دیگر بخل و حرص، در دل او راه نمی یابد. او به اندازه نیازش از دنیا بهره می گیرد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«وَمَنْ أکثر ذکرَ الموتِ رَضِیَ مِنَ الدّنیا بالکَفافِ؛ هر که بسیار یاد مرگ کند، به اندازه کفاف، از دنیا راضی است».

دنیا و زیبایی های آن بسیار فریبنده است و کسی که بتواند با یاد مرگ و قیامت دل خود را روانه سرای دیگر کند، نیرنگ و زرق و برق دنیا، دیگر نمی تواند بر او غلبه کند؛ آن چنان که مولای متقیان، امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ اکثَرَ مِنْ ذکرِ الموتِ نَجی منْ خُداعِ الدّنیا؛ هر کس فراوان یاد مرگ کند، از حیله های دنیا، رهایی می یابد».

همچنین، ایشان در سفارش های خود که در نهج البلاغه آمده است، چنین می فرماید:

ای مردم! سفارش من به شما این است که مرگ را از یاد نبرید و کمتر از آن غفلت کنید، چگونه غافل می شوید از چیزی که هرگز از شما غفلت نمی کند؟ مگر همه روزه، مرده ها را نمی بینید که بر خلاف میل شان به سوی گورها برده می شوند و در حفره های تنگ و تاریک آن جای می گیرند؟ گویی هرگز در این دنیا زندگی نکرده و در آبادانی آن نکوشیده اند. از سرایی که در آن به سر می بردند، می روند و اسیر توده های خاکی که از آن وحشت داشتند، می شوند. سرگرم دنیایی بودند که از آن دست کشیدند و آخرتی را که به سوی آن کوچ کردند، تباه ساختند. دیگر نمی توانند از بدی هایی که کرده اند، برگردند و نه این توان و قدرت را دارند که به خوبی هایی که از دست شان برمی آید، بیفزایند. به دنیا مهر ورزیدند، ولی دنیا فریب شان داد. به آن اعتماد کردند و او بر زمین شان زد.

این گونه، انسان زاهد روزهای عمر خود را رو به کاستی می بیند و هر لحظه، خود را یک گام نزدیک تر به مرگ احساس می کند و در نتیجه تلاش می کند تا برای آن دنیای خود نیز زاد و توشه ای فراهم کند، که تأمین کننده نیازهای او در فردای قیامت باشد. آن گاه آن حضرت، خطبه خویش را این چنین به پایان می رساند:

زاهدان، گروهی از مردم دنیا هستند که دنیاپرست نیستند. پس در دنیا زندگی می کنند، اما آلودگی دنیاپرستان را ندارند. در دنیا با آگاهی و بصیرت عمل می کنند و در ترک زشتی ها، از همه کس سبقت می جویند، بدن هایشان به گونه ای در تلاش و حرکت است که گویا در میان مردم آخرت هستند. اهل دنیا را می نگرند که مرگ بدن ها را بزرگ می شمارند، اما آنها مرگ دل های زندگان را بزرگ تر می دانند.

پیام متن:

1. یاد مرگ آثار مثبت و سازنده روحی و تربیتی دارد.

2. مسلمان زاهد، در عین حال که در دنیا زندگی می کند، مرگ را از یاد نمی برد.

آثار مثبت زهد

1. زهد و رویش علم و حکمت

با رشد زهدگرایی در انسان و دوری از جهت دنیا، زمینه رشد احساسات پاک و اندیشه های تابناک و ملکوتی، در سرزمین دل صالحان و مؤمنان واقعی فراهم می شود. پاک شدن دل از وابستگی به دنیا و نعمت های آن، سبب رویش علم و حکمت در دل می شود.

زهد حقیقی، حکمت را بر قلب و زبان زاهد جاری می سازد. امام صادق علیه السلام در این زمینه چنین می فرماید:

هر کس که در دنیا زهد بورزد، خداوند حکمت را در قلبش ثابت و بر زبان او جاری و گویا می سازد و او را به عیب های دنیا و درد و دوایش آگاه و بینا می کند و او را سالم از دنیا می برد و داخل بهشت می گرداند.

دنیادوستی، ریشه تمام گرفتاری ها و فسادهاست. ازاین رو، وقتی قلب انسان از محبت دنیا خالی و به آن بی رغبت شد، آماده دریافت حقایق معنوی و معرفت الهی می گردد. مولای متقیان، امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

آن که در دنیا زهد ورزد، از خواری آن بی تاب نشود و برای عزت آن رقابت نکند. خداوند، بدون هدایت خلق، راهنمای اوست و بدون آموزش، به او علم می آموزد و حکمت را در دلش جای می دهد و بر زبانش جاری می سازد.

در تعریف حکمت نوشته اند گفتار و کرداری که منطبق بر حق و حقیقت باشد و آنچه انسان را به امر حقی که در آن باطلی نیست، آگاه سازد.

خداوند نیز در قرآن می فرماید: «وَمَنْ یُؤتَ الحِکمةَ فَقَدْ أوتِیَ خَیرا کثیرا؛ و به هر کس حکمت داده شود، به یقین خیر فراوانی داده شده است». (بقره: 269)

همچنین پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بنا به روایتی می فرماید:

اذا رَأیتُمُ الرَّجُلَ قَد اُعطِیَ الزُّهدُ فی الدنیا فاقْتَرِبُوا منهُ فَإنَّهُ یُلَقِّی الحکمةَ.

هرگاه کسی را دیدید که در دنیا به او زهد عطا شده است، به او نزدیک شوید؛ زیرا زهد موجب القای حکمت می گردد.

بنابراین، مسلمان زاهد با دیده عبرت و پندآموزی به دنیا و حوادث آن می نگرد و این بینش، زمینه رویش بذر حکمت الهی را در دل او فراهم می آورد. چنان که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «کسی که می خواهد خداوند به او بدون آموختن، علم و بدون رهنما، هدایت ببخشد باید به دنیا بی رغبت باشد». مولانا نیز معرفت و شناخت زاهد را محصول و نتیجه زهد او می داند:

جان شرع و جان تقوا، عارف است	معرفت، محصول زهد سالف است
زهد اندر کاشتن، کوشیدن است	معرفت آن کشت را درویدن است

پیام متن:

1. زهد زمینه رویش حکمت الهی را در دل زاهد آماده می سازد.

2. به هر کس حکمت داده شود، به او خیر فراوانی داده شده است.

2. زهد و دین داری

برخی ویژگی های اخلاقی، افزون بر پسندیده بودن، زمینه انجام دادن کارها و امور خیر را نیز فراهم می آورند و موجب می شوند که فرد آنها را ساده تر انجام دهد. سرشت و فطرت انسان بر طهارت و تقوا و دین باوری، شکل گرفته است و دوری از رفاه گرایی، راحت طلبی و لذت پرستی، فطرت پاک آدمی را پرفروغ تر می سازد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «کسی که در دنیا زهد را پیشه خود سازد، دین خود را حفظ می کند.» مسلمان مؤمنی که در دنیا زهد را پیشه خود ساخته است از دنیا دل می کند و زیبایی ها و نعمت های آن، او را مانند دیگران شیفته و فریفته خود نمی سازد. چنین فردی به آسانی از مال و ثروت خویش دل می برد و آن را به خاطر رضا و خشنودی خدا، به مصرف نیازمندان و فقیران می رساند. او از اینکه گرسنه ای را سیر کند یا برهنه ای را بپوشاند، بیش از آنکه خود بخورد و بپوشد، خوشحال و شادمان می شود. او گرسنگی و تشنگی را در هوای گرم و سوزان تحمل می کند و در سرمای سرد زمستان برای انجام فریضه الهی، از خواب برمی خیزد؛ زیرا می داند در دنیا مسافر است و باید آماده رفتن از آن باشد. به همین سبب حضرت علی علیه السلام زهد را بهترین خُلقی می داند که انسان را در راه دین یاری می کند.

علامه مجلسی رحمه الله در توضیح این حدیث، چنین می نویسد:

این مطلب به این دلیل است که مشغول شدن به دنیا و صرف فکر کردن در به دست آوردن آن مانع بزرگی برای خالی شدن قلب از امور دینی و تفکر در آن است، بلکه دنیادوستی، با دوستی خدای تعالی، اطاعتش و خواستن آخرت، جمع نمی گردد. آن چنان که روایت شده دنیا و آخرت، مثل دو زن (برای یک مرد) است که تمایل و علاقه به یکی از آن دو، به دیگری ضرر و زیان می رساند.

بنابراین، با ترویج زهد و پارسایی که در مقابل دنیاخواهی و دنیاطلبی قرار دارد، انجام دستورهای الهی، ساده تر و آسان تر است و افراد به راحتی از زشتی رذایل اخلاقی به دور می مانند. زهد در دنیا، منبع فیاض رسیدن به فضایل اخلاقی و اهداف پیامبران الهی است.

پیام متن:

1. زهد، زمینه انجام دستورات الهی را آسان تر می سازد؛

2. دنیاطلبی، با خدادوستی و آخرت خواهی سازگار نیست.

زهد، سیره انبیای الهی

زهد، یکی از برجسته ترین صفات پیامبران، اولیا و صالحان است و خداوند آن را شرط امامت امامان معصوم قرار داده است: «وَشَرَطْتَ عَلَیْهِمُ الزُّهدَ فی دَرَجاتِ هذِهِ الدّنْیَا الدِّنیّةِ؛ زهد را در مراتب این دنیای پست بر آنان لازم ساختی».

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره زهد پیامبران الهی به ابن مسعود، چنین فرمود:

ای پسر مسعود! حضرت نوح نهصد و پنجاه سال زندگی کرد. چون صبح می کرد، می گفت به شب نمی رسم و چون شب می رسید، می گفت به صبح نمی رسم. جامه اش از پشم و خوراکش نان جو بود... . حضرت سلیمان علیه السلام با آن سلطنتی که داشت، خود نان جو می خورد و به مردم نان سفید می داد و جامه اش از پشم بود. چون شب فرا می رسید، دست خود را [به حالت خواری] به گردن می نهاد و تمام شب را تا به صبح نماز می گزارد.

درباره زهد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز روایت های فراوانی رسیده است. امام باقر علیه السلام فرمود:

روزی مقداری حلوای مخصوص نزد پیامبر آوردند. حضرت آن را نخورد. پرسیدند: آیا آن را حرام می دانی؟ فرمود: نه. ولی من از این می ترسم که نفسم به آن مشتاق گردد و پیوسته در پیِ آن باشم.

در نهج البلاغه نیز درباره زهد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چنین آمده است:

پیامبر روی زمین می نشست و غذا می خورد. با دست خود کفش و لباسش را وصله می کرد. روزی پرده ای را بر در اتاقش دید که بر آن تصویرهایی بود، به همسرش گفت: آن را از نظر پنهان کن که هرگاه چشمم به آن می افتد، به یاد دنیا و زرق و برق آن می افتم... . آن حضرت باتمام وجود از زرق و برق دنیا فاصله گرفته بود.

پیام متن:

زهد، یکی از صفات پیامبران خداست.