شادی از منظر قرآن/ رذایل اخلاقی مانعی برای درک شادی واقعی است

گروه اندیشه: برای شاد بودن باید امید به زندگی را افزایش داد چون امید به زندگی و شاد بودن باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌شود، متأسفانه رذایل اخلاقی مانع از آن شده که به درک واقعی از شادی و شادابی برسیم.

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، از نظر اسلام و متون دینی ما تأکید شده است که مردم با امید و با نشاط زندگی کنند و در همین زمینه به عواملی در دستیابی به نشاط در زندگی نیز اشاره شده است. از جمله این عوامل در درجه اول ایمان به خداست که قرآن در آیه 28 سوره مبارکه الرعد می‌فرماید «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ ایمان به خدا، به انسان آرامش خاطر و اطمینان قلب می‌دهد و همه دغدغه‌ها و نگرانی‌های روحی و افسردگی از بین می‌رود».

شادی از منظر قرآن

آموزه‌های قرآن به مسئله شادی و غم به‌عنوان دو حالت از حالات انسانی از این نظر توجه کرده است تا آثار و پیامدهای آن‌ را در زندگی دنیوی، اخروی و نیز مادی و معنوی آدمی بازشناساند و احکام و آموزه‌های دستوری مبتنی بر بهره‌گیری و یا هدایت و تعدیل آن را در راستای اهداف کمالی بیان کند.

دو واژه «سرور» و «فرح» در قرآن به گونه‌ای به‌کار رفته است که می‌توان ادعا کرد سرور در آیات قرآنی و در بینش و نگرش وحیانی امری مثبت و سازنده است؛ درحالی‌که فرح مفهومی مثبت تلقی نمی‌شود.

«سرور» یکی از حالات روحی و روانی و واکنش طبیعی انسان نسبت به برخی از رخدادهاست. انسان نسبت به امور مختلف واکنش‌های متعدد و متنوعی از خود بروز می‌دهد. اموری وی را به هیجان می‌آورد و خوشحالی را در وی برمی‌انگیزاند به گونه‌ای که این واکنش در ضربان قلب،  تنفس و تغییرات دیگر در خون و پوست و دیگر اعضا و جوارح او نمود می‌یابد. چهره باز می‌شود و گشادگی و تبسم در چهره وی آشکار می‌گردد.

در کاربردهای عربی و حتی قرآنی می‌توان این ادعا را تأیید کرد که سرور به معنای هیجانات متعادلی است که انسان در هنگام رخدادهای خوشایند از خود بروز می‌دهد. از حرکات و سکنات و امور دیگر می‌توان این‌را دریافت که شخص از وضعیت کنونی و یا رخداد، خشنود است و رضایت‌مندی خویش را به اشکال مختلف نشان می‌دهد. تشدید هیجانات و بروز و ظهور آن در زمانی‌که امر خوشایند بیش از اندازه وی را به حرکت درآورد به‌عنوان فرح نامیده می‌شود.

لذا می‌توان گفت که «شادی»، امری باطنی است؛ انسان مسرور کسی است که در درون خویش با حالتی عاطفی مواجه است که از آن به خشنودی و رضایت تعبیر می‌شود و فرد از این که امور بر وفق مراد است و یا رخدادی موافق طبع او پدیدار شده است، خشنود و خوشحال است.

کاربردهای واژه شادی و سرور

اگر به کاربردهای واژه فرح در آیات قرآن توجه شود این معنا به خوبی دانسته می‌شود که فرح یعنی ابراز حرکات نمایشی سرور، که امری مثبت و پسندیده نیست. در آیه ۷۶ سوره قصص به صراحت بیان شده است که خداوند کسانی را که فرح می‌ورزند دوست نمی‌دارد. از این رو به‌صورت یک آموزه دستوری از فرح‌ورزی بازداشته و فرموده است: «لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ؛ فرح مکن که خداوند فرح‌کنندگان را دوست نمی‌دارد».

در روایت است که پیامبراکرم(ص) همواره تبسم داشت. این امر دو مطلب را بیان می‌دارد: نخست آن‌که مؤمن می‌بایست به پیروی از اسوه و نمونه خویش چنین باشد و سرور خویش را به شکل تبسم نشان دهد؛ دیگر آن‌که در رفتار اجتماعی، مؤمن می‌بایست حتی غم و اندوه خویش را به دیگران نشان ندهد. اگر آن حضرت همواره تبسم می‌کرد و این چنین در اجتماعات حاضر می‌شد؛ این بدان معنا نیست که آن حضرت غمی نداشت؛ بلکه غم و اندوه خویش را آشکار نمی‌ساخت و با گشاده‌رویی با مردم رو‌به‌رو می‌شد.

اقسام شادی

اقسام شادی عبارت از شادی‌های دنیوی و شادی‌های اخروی هستند که شادی‌های دنیوی شامل شادی‌های ممدوح دنیوی و شادی‌های مذموم دنیوی هستند که در تقسیم‌بندی شادی‌های ممدوح دنیوی نیز شامل شادی عارفان، شادی از نعمات الهی، مزاح و شوخی‌های سالم، شادی از انجام اعمال نیک و تفریحات سالم است.

همچنین، شادی‌های مذموم دنیوی عبارت از شادی به‌خاطر متاع دنیا، شادی از تعریف و تمجید دیگران، شادی از انجام گناه و ترک فریضه، شادی از استهزاء مؤمنین، شادی از استهزاء آیات الهی، شادی در مصائب دیگران و شادی و اثر شوخی نابه‌جا وشادی‌های اخروی نیز شامل شادی از آرامش خاطر، شادی از متنعم بودن به نعمات الهی، شادی دوری از عذاب و شادی از لقای پروردگار می‌باشد.

شادی آمیخته با غرور مورد نهی قرار گرفته است. مثلاً درباره قارون که فردی بسیار ثروتمند در زمان حضرت موسی(ع) بود، در قرآن آمده است که به قوم قارون هشدار می‌دهد که شادی نکن که خدا این‌گونه شاد شدن را دوست ندارد. این‌جا «فرح» به معنای شادی ناشی از غرور است و این‌که انسان تصور کند همه چیز را از خودش دارد و غافل باشد از عاقبت خود، از این نوع فرح آمیخته با غرور نهی شده است. اما شادی ناشی از امیدواری به خدا و آینده ممدوح است. البته توصیه‌های جزئی دیگری درباره دستیابی به نشاط در زندگی مثل امر به ازدواج، سیر و سفر و همچنین ورزش نیز در روایات آمده است که همه نشاط‌آور است.

عوامل از بین رفتن شادی

اگر امروز در زندگی ما نشاط از بین رفته و افسردگی گسترش پیدا کرده است، یک عامل مهم آن دوری از ایمان به خداست. دومین عامل نشاط‌آور مسئله «توکل» است. یکی از آموزه‌های دینی ما «توکل» است و در قرآن مکرر بر این مسئله تأکید دارد.

 در قرآن و احادیث شدیداً برخوش‌بینی توصیه شده است و از این‌که کسی به مردم سوء‌ظن و گمان بد داشته باشد، نهی شده است.

قرآن کریم در آیه 12 سوره حجرات می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اجْتَنِبوا کَثیرا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ؛ ای مؤمنان، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که پاره‌ای از آنها گناه است» بیشترین این ناراحتی‌های زندگی امروز ما از بدگمانی‌هاست و این بدبینی‌ها در خانواده، در همسایه و دوست و محیط کاری و محیط اجتماعی موجب کسالت و غصه می‌شود و انسان را دچار افسردگی می‌کند و هر مسئله جزیی را بزرگ می‌پندارد.

مسئله دیگر که در آموزه‌های ما هست به‌ویژه در فرهنگ شیعی، « انتظار فرج» است. انتظار فرج دو حالت دارد یکی انتظار فرج امام زمان(عج) که خود نشاط‌آور است و دیگری انتظار فرج شخصی است که توصیه شده است، انسان در زندگی برخوردار از این انتظار باشد که به آن «فرج بعد از شدت» می‌گویند. انسان وقتی به یک گرفتاری دچار شد انتظار داشته باشد که به‌زودی این گرفتاری برطرف خواهد شد که درآیه ششم سوره الم نشرح این عبارت است که «إِنَّ مَعَ العُسرِ یُسرًا؛ (آری) مسلّماً با (هر) سختی آسانی است» و دوبار تکرار شده است «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا ؛ بعد از هر سختی، گشایشی هست» این مسئله اگر در ذهن ما رسوخ کند و باور کنیم که قرآن با تأکید فراوان بر این مسئله اشاره دارد، این مسئله موجب امید و نشاط در آدمی می‌شود.

در روایتی آمده است که اگر نهالی در دست داری و می‌دانی فردا روز قیامت است و دنیا ویران می‌شود، باز این نهال را بکار. یا روایتی هست که می‌فرماید: «آن‌چنان کار و تلاش کن که گویی همیشه زنده هستی». این روایت همراه با دیگر روایات، امیدواری را افزایش می‌دهد. یا در قرآن بر امید تأکید شده است مثلاً در ایه 29 سوره فاطر می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ؛ همانا کسانی‌که کتاب خدا را تلاوت می‌کنند و نماز را برپا می‌دارند و از آن‌چه به آنان عطا کرده‌ایم پنهان و عیان انفاق می‌نمایند، به تجارتی امید دارند که هرگز از بین نمی‌رود».

شادی آمیخته با غرور مورد نهی قرار گرفته است. مثلاً درباره قارون که فردی بسیار ثروتمند در زمان حضرت موسی(ع) بود، در قرآن آمده است که به قوم قارون هشدار می‌دهد که شادی نکن که خدا این‌گونه شاد شدن را دوست ندارد. این‌جا «فرح» به معنای شادی ناشی از غرور است و این‌که انسان تصور کند همه چیز را از خودش دارد و غافل باشد از عاقبت خود، از این نوع فرح آمیخته با غرور نهی شده است. اما شادی ناشی از امیدواری به خدا و آینده ممدوح است. البته توصیه‌های جزیی دیگری درباره دستیابی به نشاط در زندگی مثل امر به ازدواج، سیر و سفر و ورزش نیز در روایات آمده است که همه نشاط‌آور است.

حجت‌الاسلام طاهری خرم‌آبادی، از کارشناسان دینی لرستان و نماینده سابق ولی‌فقیه در لشگر۸۴ خرم‌آباد در گفت‌وگو با ایکنا از لرستان، در این رابطه گفت: ما از نظر روحی و فطری نیازمند شادی هستیم و آن‌چه به‌عنوان شادی از منظر اسلام مطرح است، شادی مثبت است که همان رضایت‌مندی از زندگی  است.

شاد بودن باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌شود

وی خاطرنشان کرد:  در قرآن دو نوع شادی داریم، که شامل شادی پسندیده و شادی ناپسند است و در قرآن کریم و آیات و روایات تاکید ویژه‌ای بر شادی مثبت شده است. ولی باید دانست که رذایل اخلاقی  مانع از آن شده که به درک واقعی از شادی و شادابی برسیم.

حجت‌الاسلام طاهری خرم‌آبادی اضافه کرد: برای شاد بودن باید امید به زندگی را افزایش داد، چون امید به زندگی و شاد بودن باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد، خودکشی می‌شود پس برای افزایش امید به زندگی باید به دوران جوانی و نوجوانی و دغدغه‌های این نسل بها و ارزش دهیم.

این کارشناس مذهبی لرستان ادامه داد: توجه‌ ویژه به دین‌داری و عمل به فریضه‌های دینی، داشتن لبخند بر لب در برخوردهای اجتماعی، استفاده از عطر و لباس‌های آراسته، تقویت اعتماد به نفس، پرهیز از عصبانیت‌های زودهنگام و ورزش از از راه‌کارهای افزایش نشاط اجتماعی است.

حجت‌الاسلام طاهری خرم‌آبادی، اظهارکرد: قرآن‌کریم در تمام آیات، احکام و اوامرش قصد آن‌را دارد که چگونگی شاد زیستن را به انسان آموزش دهد و تمامی اعمال و رفتاری که باعث می‌شود به این نوع زندگی لطمه‌ای وارد شود را متذکر می‌شود و آنان را حرام می‌شمارد.

نشاط انسان باید بر مبنای شادی‌های سازگار با دین باشد

وی در ادامه گفت: نشاط انسان باید بر مبنا و محور شادی‌های سازگار با دین اسلام باشد زیرا شیطان می‌تواند از این موقعیت استفاده کرده و زشتی‌ها را در قالب شادی به انسان نشاط دهد لذا دستگاه‌های اجرایی می‌توانند با مطالعه اجتماعی و ارائه‌ راه‌کارهای درست در خلق نشاط و شادی در جامعه بیشترین نقش را ایفا کنند.