آفرينش انسان، تربيت و پرورش، تكفّل روزى‏

نوشته : حضرت استاد حسین انصاریان

خاك مرده و بى جان به اراده حضرتش به مواد غذايى و گوشت حلال گوشتان تبديل مى شود، دهان و دندان پدر غذا را مى جود، اندام ها بعد از دهان لقمه را به معده مى رسانند، اين آزمايشگاه شگفت انگيز هر كجاى بدن را به تناسب نيازش تغذيه مى كند، قسمتى از آن غذا به توسط آن آزمايشگاه به صلب هدايت مى شود، و در آن جا با فعل و انفعالات عجيب و غريب تبديل به نطفه مى گردد!

نطفه كه خود از بدايع و صنايع قدرت حق است به تاريك خانه رحم منتقل مى شود، اراده حق در آن تاريكى ها نطفه را تبديل به علقه مى كند، علقه را به صورت پاره گوشت و پاره گوشت را به صورت اسكلت درمى آورد، و بر اسكلت گوشت مى پوشاند، سپس به آن صورت زيبا جان مى دمد و انسانى آراسته و خلقتى سوىّ از كار درمى آورد.

وَ لَقَدْ خَلَقْنا الاْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فى قَرارٍ مَكينٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ انْشَأْناهُ خَلَقْاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ احْسَنُ الْخالِقينَ» «1»

و يقيناً ما انسان را از [عصاره و] چكيده اى از گِل آفريديم،* سپس آن را نطفه اى در قرارگاهى استوار [چون رحم مادر] قرار داديم.* آن گاه آن نطفه را علقه گردانديم، پس آن علقه را به صورت پاره گوشتى درآورديم، پس آن پاره گوشت را استخوان هايى ساختيم و بر استخوان ها گوشت پوشانديم، سپس او را با آفرينشى ديگر پديد آورديم؛ پس هميشه سودمند و بابركت است خدا كه نيكوترين آفرينندگان است.

آدميزاد، موجود پيچيده و مرموزى است كه از برترين و شگفت ترين اسرار خلقت پروردگار به حساب مى آيد. تنها پديده اى كه در افكار و اعمال با اراده و اختيار و آزاد برپا شده است و ديگر موجودات چنين ويژگى هايى را ندارند.

امير بيان و مولاى مؤمنان امام على بن ابى طالب عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

ثُمَّ نَفَخَ فيها مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ انْساناً ذا اذْهانٍ يُجيلُها وَ فِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِها وَ جَوارِحَ يَخْتَدِمُها وَ ادَواتٍ يُقَلِّبُها وَ مَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِها بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ وَ الْأَذْواقِ وَ الْمَشامِّ وَ الْالْوانِ وَ الْاجْناسِ، مَعْجُوناً بِطِينَةِ الْأَلْوانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْباهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْاضْدادِ الْمُتَعادِيَةِ وَ الْأَخْلاطِ الْمُتَبايِنَهِ، مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبِلَّةِ وَ الْجُمُودِ وَ الْمَساءَةِ وَ السُّرُورِ .... «2»

سپس ازدم خود بر آن مادّه شكل گرفته دميد تا به صورت انسانى زنده درآمد، داراى اذهان و افكارى كه در جهت نظام حياتش به كار گيرد، و اعضايى كه به خدمت گيرد، و ابزارى كه زندگى را بچرخاند، و معرفتش داد تا بين حق و باطل تميز دهد و مزه ها و بوها و رنگ ها و جنس هاى گوناگون را از هم بازشناسد، در حالى كه اين موجود معجونى بود از طينت رنگ هاى مختلف، و همسان هايى نظير هم، و اضدادى مخالف هم، و اخلاطى متفاوت با هم، از گرمى و سردى و رطوبت و خشكى و ناخوشى و خوشى.

تنها امتياز اين موجود، آميخته بودن او از عقل و هوس است و برترى هر يك بستگى به شيوه تربيت و پرورش او دارد. اگر بر اساس اصول اخلاقى و دينى تربيت شود، به سوى افق كمال و سعادت مى رود و اگر بر پايه قانون طبيعت كه خوراك و خواب و شهوت رانى است؛ پرورش يابد به درّه پستى و سياه بختى سقوط كند. اين ماهيّت دو بعدى انسان است كه هيچ يك، نهايت و حدّى ندارد.

عبداللّه بن سنان از امام صادق عليه السلام پرسيد: آيا فرشتگان برترند يا آدميان؟

حضرت در جواب به نقل از اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام فرمود:

خداوند در فرشتگان تنها عقل نهاده است نه خواهش نفسانى و در ستوران ميل و خواهش نهاده است نه عقل و در بنى آدم هر دو را نهاده است، پس آن كه خردش بر خواهش او چيره گردد، از فرشتگان بهتر است. و هر كه هوس هايش بر عقل او پيروز گردد، از حيوانات بدتر است. «3»

خلقت انسان در كلام امام صادق عليه السلام به مفضّل بن عمر

براى درك بهتر از آفرينش انسان، به اصل خلقت او باز مى گرديم:

امام صادق عليه السلام در مجلس اوّل، درباره آفرينش آدمى و مراحل پيدايش او به مفضّل بن عمر چنين مى فرمايد:

«اى مفضّل! سخن خود را با بيان آفرينش انسان آغاز مى كنيم، تو نيز بكوش كه از آن پندگيرى:

اول اين كه: تدبير چنان شد كه چنين در رحم در سه پرده تاريكى پوشيده مى ماند. شكم، رحم و بچه دان. جايى كه توان چاره انديشى براى دريافت غذا و خروج ناروا را ندارد. نه صلاح خويش مى داند و نه ضرر خود را مى داند. غذاى او خون حيض و پيوسته مانند آب براى گياه، غذايش چنين است.

آنگاه كه آفرينش او كامل گردد بدنش سخت شود، پوستش با هوا سازگار آيد و ديده اش تاب ديدن نور به هم رساند. مادرش درد زاييدن گيرد و درد چنان بر او سخت مى آيد كه جنين از فشار درد بيرون مى افتد. چون متولّد گشت، همان خونى كه غذايش بود اينك با رنگ و بويى جز آنچه بود در شكل غذايى ديگر از پستان مادر سرازير مى شود.

اين غذا براى نوزاد از همه سازگارتر است. وقتى كه به دنيا آمد، زبان خود را به نشانه خواستن غذا بيرون مى كند و پيرامون دهان مى چرخاند. در اين زمان پستان هاى مادرش را كه چونان دو مشك از سينه او آويخته مى يابد و تا زمانى كه تن او تر و درونش ظريف و اعضايش نرم است، از آن مى نوشد. آنگاه كه حركت كرد و به غذايى محكم و قوى نياز پيدا نمود تا تنش استحكام يابد، در هر طرف دندان هاى آسيا سر برمى آورد، تا غذا را بجود، نرم گرداند و به راحتى فرو برد.

پيوسته حالش اينگونه است تا آنگاه كه پاى در بلوغ نهد.

در اين وقت اگر مذكّر است، موى در رويش مى رويد تا نشانه مردى و عزّت او باشد و از همانندى با زنان و بچگان به دور ماند و اگر مؤنّث است، رخش از موى پيراسته ماند تا طراوت و زيبايى اش دل مردان را بربايد و نسل بشر ماندگار و پايدار گردد.

اى مفضّل! در اين مراحل، نيك بينديش، آيا مى شود كه بدون مدبّر و حكيم باشد.

آيا مى دانى كه اگر در رحم خون به او نمى رسيد، همانند گياهى كه آب به وى نرسد، خشك و پژمرده مى گشت؟

آيا مى دانى وقتى كه بزرگ شد اگر مادرش را درد زاييدن نمى گرفت چون زنده به گور در رحم مى ماند و اگر در هنگام ولادت شير با او نمى ساخت يا از گرسنگى مى مرد و يا با غذاى نامناسب و زيانبار تغذيه مى شد؟!

و اگر در وقت مناسب دندان هايش نمى روييد، بر جويدن و فرو بردن غذا ناتوان بود، بايد هميشه شير مى خورد و بدن او براى كار قوّت نمى يافت و مادرش به خاطر او از تربيت فرزندان ديگرش باز مى ماند ...

اگر كودك عاقل و فهيم به دنيا مى آمد، وقت تولّد جهان هستى را انكار مى كرد و هنگامى كه با حيوانات، پرندگان و ديگر موجودات غريب رو به رو مى گشت و هر ساعت و هر روز پاره اى از شكل هاى گوناگون و شگفت عالم را كه از پيش نديده بود مى ديد، هر آينه عقل و انديشه اش سرگشته و گمراه مى گشت.

بدان كه: اگر عاقلى را به اسيرى از سرزمينى به سرزمين ديگر ببرند، همواره حيران و سرگشته است و به خلاف كودكى كه در خردسالى اسير شود به سرعت زبان و آداب آن سرزمين را فرا نمى گيرد.

اگر نوزاد، دانا و هوشمند پاى در جهان مى نهاد از اينكه بايد ديگران بر دوشش گيرند، شير بنوشانند، در جامه اش بپيچند و در گاهوارش بخوابانند، سخت احساس خوارى و پستى مى كرد.

از سوى ديگر او به خاطر ظرافت و طراوت و رطوبت بدن، هيچ گاه از اين امور بى نياز نيست.

و نيز در چنين حالى آن شيرينى، دلبندى و محبوبيّت كودكان را نداشت، از اين رو آنان در حالى به دنيا مى آيند كه از كار جهان و جهانيان غافلند.

اينان با ذهن ضعيف و شناخت اندك و ناقص خود با همه چيز روبه رو مى شوند اما اندك اندك در حالت هاى گوناگون بر شناخت و آگاهى آنان افزوده مى شود.

كودك پيوسته چنين كسب شناخت مى كند. تا آنكه از مرحله حيرت و تفكّر، پاى فراتر مى نهد و با كمك عقل و انديشه، قدم در وادى تصرّف و تدبير معاش و ...

مى گذارد. از حوادث پند مى گيرد، اطاعت مى كند و يا در اشتباه و فراموشى و غفلت و گناه، سقوط مى كند.

حكمت هايى در خلقت انسان

حكمت هاى بسيارى در پس اين امر نهفته است:

اگر كودك در هنگام تولّد، عقلى كامل و خودكفا داشت؛ شيرينى فرزند دارى از ميان مى رفت، پدر و مادر به مصالحى كه در تربيت كودك نهفته است، نمى رسيدند.

در نتيجه تربيت و سرپرستى و مهربانى و احترام به آنان، هنگام پيرى بر فرزند لازم نبود.

و نيز با اين فرض در ميان فرزندان و والدين هيچ پيوند و محبّتى حاكم نبود؛ زيرا كودكان از تربيت و پرورش و روزى رسانى پدران بى نياز بودند و در زمان تولّد، از پدران خويش جدا مى گشتند. او نيز پس از آن، پدر و مادرش و ديگران را نمى شناخت و اين حالت باعث مى شد كه بر سر راه ازدواج با مادر و خواهر و ديگر محارم مانعى پديد نيايد. و كمترين مفسده و زشتى، هنگامى است كه چنين كودك هوشمندى در هنگام تولّد بر چيزى نظر افكند كه اجازه اين عمل را از او گرفته اند و سزاوار نيست كه چنين كند.

آيا نمى بينى كه چگونه هر چيزى از آفرينش در جاى مناسب خود استوار گشته و در ريز و درشت اجزاى هستى، اندك نقص و نادرستى پيدا نيست؟

مفضّل بن عمر پس از شنيدن بخشى از حكمت هاى آفرينش، مى گويد: گفتم: اى آقايم! برخى مى پندارند كه اين ها همه كار طبيعت است.

حضرت فرمود: از آنان بپرس كه اين طبيعت نسبت به اين امور علم و قدرت دارد يا نه؟

اگر علم و توانايى را براى طبيعت ثابت كردند، پس اينان در اثبات آفريدگار و اعتراف به وجود مبدأ دانا، چه سدّى در راه دارند؟ اين هم آفرينش و تدبيرش.

اگر گمان مى كنند كه اين اعمال حكيمانه و قوانين مدبّرانه بدون دانش و پايه اى انجام مى گيرد؛ بدان: اين امور از آفريننده اى حكيم و داناست. و آن را كه طبيعت ناميده اند همان سنّت الهى در آفرينش اشياست كه مطابق فرمان و حكمت الهى جريان دارد.

نياز آدمى به معاش و تلاش

حضرت در بخش ديگرى از اسرار آفرينش به حكمت نياز آدمى به معاش و تلاش مى پردازد و مى فرمايد:

اى مفضل! بدان كه نان و آب، اصل معاش و زندگى انسان به شمار مى آيد. به حكمت هاى نهفته در آنها بنگر، نياز آدمى به آب شديدتر از نيازش به نان است؛ زيرا شكيبايى او بر گرسنگى بيش از صبر او بر تشنگى است. اين به خاطر آن است كه بدن انسان به آب بيش از نان نيازمند است، چونكه آدمى براى نوشيدن، شستن خود و لباس و سيراب كردن حيوانات و آبيارى مزرعه، به آب نياز دارد.

پس براى نيازهاى فراوان، آب به راحتى در دسترس قرار گرفته تا انسان براى خريدن و تحصيل آن در دشوار و رنج بسيار نيفتد.

اما نان جز با رنج و تلاش و حركت به دست نمى آيد؛ تا انسان به خاطر بيكارى و بطالت در سرمستى و فساد غوطه ور نگردد. آيا نمى بينى كه كودك را با اينكه به سنّ آموزش نرسيده است به نزد مربّى مى گذارند، تا از بازى فسادانگيز و مزاحمت براى خانواده به دور ماند؟!

انسان اينگونه است اگر مشغول نباشد، بر اثر سرمستى و خوشحالى و بيكارى، سبب زيان خود و نزديكانش مى گردد. براى فهم اين واقعيّت به كسانى بنگر كه در ثروت و رفاه و خوشى بزرگ شده اند، كارشان به كجا كشيده است.» «4»

پراكندگى آفرينش انسان

سنّت الهى در گوناگونى و پراكندگى آفرينش انسان بر اساس آزادى و انتخاب افكار و عقايد و اعمال نيك و شرّ بوده است. اگر همه انسان ها يك دست و امّتى يكسان بودند، ديگر اختيار و انتخاب معنايى نداشت؛ و اين اختلاف مردم در انديشه و نژاد و ملّيّت دليل بر قدرت آزادى و اراده استقلالى آنان است. ولى خداوند متعال هم سايه رحمت خود را بر همه آفرينش افكنده است كه به تكامل روحى و معنوى برسند.

وَ لَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَ حِدَةً وَ لَايَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ* إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَ لِذَ لِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ» «5»

اگر پروردگارت مى خواست يقيناً تمام مردم را [از روى اجبار، در مسير هدايت ] امّت واحدى قرار مى داد، [ولى نخواست به همين سبب ] همواره [در امر دين ] در اختلاف اند.* مگر كسانى كه پروردگارت به آنان رحم كرده و به همين سبب آنان را آفريده است. و فرمان حتمى پروردگارت تحقق يافت كه همانا دوزخ را از همه جن و انس [كه راه كفر و عناد را برگزيدند] پر خواهم كرد.

در آيات ديگر قرآن، فلسفه آفرينش بشر بر اساس عبادت و آزمايش و رحمت قرار گرفته است و هر سه محور، بر يك نقطه تمركز دارند و آن كمال آدمى است.

بنابراين همه مردم بلكه همه مخلوقات هستى اختلاف دارند، مگر آنانى كه در سايه لطف و رحمت حقّ گرفتار اختلاف نشوند و براى اين منظور خداوند متعال وحدت كلمه را براى آنان آفريد. پس انسان در انتخاب راه آزاد است ولى به خاطر پذيرش راه باطل جهنّمى مى شود.

نمونه روشن اختلاف مردم در مسأله امامت معصوم است. آن گروه كه در خط اهل بيت و پيشوايان معصوم عليهم السلام قرار گرفته اند مشمول رحمت شده اند و ديگر مردمانى كه از خط خارجند؛ منحرف هستند. خداوند با قرار دادن فطرت و عقل از درون وانبياى گرامى و كتب آسمانى از بيرون، حجّت را بر همه تمام كرده است و عامل وحدت تنها امدادهاى الهى است و امكانات دنيوى و مادّى، امورى مقطعى و خيالى و نابود شدنى مى باشد؛ زيرا راه شريعت و ديانت است كه هدف آفرينش بشر را سامان مى دهد و نفس آدمى كه مركز دگرگونى هاى خير و شرّ است؛ پرورش مى يابد.

امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

الشَّرِيعَةُ، رِياضَةُ النَّفْسِ. «6»

سنّت الهى پرورش نفس است.

الشَّرِيعَةُ، صَلاحُ الْبَرِيَّةِ. «7»

دين و آئين، مصلحت مردم است.

آفَةُ الرِّياضَةِ غَلَبَةُ الْعادَةِ. «8»

آفت پرورش جان، چيره شدن عادت است.

بدون شك، هر آدمى در فطرت توحيدى خويش خواهان اين است كه موجودى با ارزش و محترمى باشد، به همين جهت با تمام وجودش براى كسب ارزش ها و كرامت ها تلاش مى كند ولى گاهى در شناخت معيار ارزش ها با تفاوت نگرش ها و فرهنگ ها دچار لغزش مى شود و ارزش هاى دروغين را به جاى ارزش هاى حقيقى مى گيرد. با اينكه خداوند درباره او فرموده است:

وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِى ءَادَمَ وَحَمَلْنهُمْ فِى الْبَرّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنهُم مّنَ الطَّيّبتِ وَ فَضَّلْنهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا» «9»

به يقين فرزندان آدم را كرامت داديم، و آنان را در خشكى و دريا [بر مركب هايى كه در اختيارشان گذاشتيم ] سوار كرديم، و به آنان از نعمت هاى پاكيزه روزى بخشيديم، وآنان را بر بسيارى از آفريده هاى خود برترى كامل داديم.

با اين حال در رازق و رزق و نعمت هاى خداوندى ترديد مى كند و شتابزده به بيگانگان دل مى بندد و راه حلال و حرام را بر خود مشكوك مى سازد، پس گرفتار آثار بد آن مى شود.

ابوعبيده حذاء مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: دعا كن كه خداوند روزى مرا در دست بندگانش قرار ندهد. حضرت فرمود:

خداوند چنين كارى نمى كند؛ او روزى بندگان را در دست يكديگر قرار داده است؛ اما از خدا بخواه كه روزيت را در دست بندگان نيك خود قرار دهد كه اين از خوشبختى است. «10» در زمينه خلقت انسان به كتاب هاى «فيزيولوژى انسان»، «آفرينش انسان»، «اوّلين دانشگاه و آخرين پيامبر» مراجعه نماييد، تا به مسئله خلقت سَوىّ، و تربيت جسم و جان كه محصول عنايت و اراده اوست بيش از پيش آگاه شويد.

راز خلقت دركلام امام حسين عليه السلام

حضرت حسين عليه السلام در ابتداى دعاى عرفه بدين گونه، راز خلقت را با اهل دل به ميان مى گذارد:

«تو در اول كه من نابود بودم به من نعمت وجود بخشيدى، و مرا از خاك پست بيافريدى آنگاه (كه در عالم نبات، و حيوان آوردى و از آن غذا و خون و نطفه ساختى) در صلب پدرانم جاى دادى و از حوادث زمان و موانع دهر و اختلاف و تغييرات روزگاران (كه همه مانع نعمت وجودم بودند) مرا محفوظ داشتى، تا آن كه پى در پى از يكايك پشت پدرانم به رحم مادران انتقال يافتم، در آن ايّام پيشين و دوران گذشته (همه گاه مرا محافظت كردى) و از آن جا كه با من رأفت و مهربانى داشتى و نظر لطف و احسان، مرا در دور سلطنت پيشوايان كفر و ضلالت كه عهد تو را شكستند و رسولانت را تكذيب كردند به دنيا نياوردى وليكن زمانى به وجود آوردى كه از بركت پيشواى توحيد، خاتم پيامبرانت، مقام هدايت را كه در علم ازليّت مقرّر بود بر من ميسّر فرمودى و در اين عصر هدايت مرا پرورش دادى، و از اين پيش هم، پيوسته با من نيكويى و مهربانى كردى و به نعمت فراوانم متنعّم ساختى تا آنگاه كه آفرينشم را به مشيّت خود از آب نطفه فرمودى، و در ظلمات سه گانه (بَطن و مشيمه و رحم) در ميان لحم و دمم مسكن دادى، نه مرا از كيفيت خلقتم آگاه ساختى و نه كارى در آفرينشم به من واگذار كردى، تا آن كه مرا به آن رتبه معرفت و هدايت علم ازلى با خلقت كامل و آراسته به دنيا آوردى و در گهواره كه كودكى ناتوان بودم مرا از هر آسيب و خطر حفظ كردى، و از شير مادر غذاى گوارا روزيم نمودى، و قلوب دايگان را به من مهربان ساختى، مادران مهربان را براى محافظتم از آسيب جنّ و انس برگماشتى، و از عيب و نقصان خلقتم را پيراستى.

به هر حال بسى بلند مرتبه و خداى مهربانى، پس آنگاه كه زبانم به سخن گشودى نعمت بى حدّت بر من تمام كردى، و در هر سال به تربيتت فزون تر شدم و خلقتم مقام كمال يافت و قواى جسم و جانم به حدّ اعتدال رسيد، پس حجت خود را بر من الزام نمودى، و معرفت خود را به قلبم الهام فرمودى، و در عجايب حكمت هاى خويش عقلم را حيران ساختى، و مرا بيدار و هوشيار كردى تا در آسمان و زمين بدايع مخلوقاتت را مشاهده كنم، و مرا به ياد خود و شكر نعمت هاى بى حدّ خويش متذكّر ساختى و طاعت و عبادتت را بر من فرض نمودى، و فهم دانش و علوم و حقايقى كه پيامبرانت به وحى آوردند به من عطا فرمودى، و روح مرا براى پذيرفتن اسرار آمادگى دادى، و به سعه صدر، دريافتن مقام رضا و تسليم را بر من آسان كردى.» «11»

تا جائى حضرت به دقايق و لطايف آفرينش بدن اشاره مى فرمايد، كه انسان را در بهت و حيرت مى برد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مؤمنون (23): 12- 14.

(2)- نهج البلاغه: خطبه 1.

(3)- بحار الأنوار: 57/ 299، باب 39، حديث 5؛ علل الشرايع: 1/ 4، حديث 6.

(4)- بحار الأنوار: 3/ 62- 67، باب 4، حديث 1؛ توحيد المفضّل: 48- 55، با كمى تلخيص.

(5)- هود (11): 118- 119.

(6)- غرر الحكم: 238، حديث 4791.

(7)- غرر الحكم: 84، حديث 1349.

(8)- غرر الحكم: 238، حديث 4795.

(9)- اسراء (17): 70.

(10)- بحار الأنوار: 5/ 244، باب 23، ذيل حديث 108؛ تحف العقول: 361.

(11)- بحار الأنوار: 95/ 216، باب 2، دعاى عرفه؛ إقبال الأعمال: 339.

 مطالب فوق برگرفته شده از 

کتاب:تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد دوازدهم