نوشته : حضرت استاد حسین انصاریان
از مطالب بسيار مهمى كه در قرآن مجيد و روايات مطرح است ترازوى سنجش اعمال در قيامت است.
كيفيت اين ترازو چنان كه بايد بر ما معلوم نيست، ولى آنچه كه مسلّم و يقينى است، اين است كه همه ى اعمال انسان را- گرچه به وزن يك ذرّه باشد- در ترازوى قيامت مى سنجند و در برابر آن اگر عمل نيك باشد به انسان پاداش مى دهند، و اگر عمل زشتى باشد كيفر آن را به انسان مى چشانند.
«وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبِينَ» «1».
و ترازوى عدالت را براى قيامت مى نهيم و به هيچ كس ذره اى ستم نمى شود، و اگر عمل هم وزن دانه ى خردل باشد آن را براى سنجيدن مى آوريم و كافى است كه ما حسابگر باشيم.
«يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ» «2».
اى پسر من اگر عمل هم وزن دانه ى خردلى باشد، پس در دل سنگى يا در آسمان ها يا در زمين باشد خدا آن را براى سنجيدن مى آورد، كه خدا لطيف و داناست.
رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه آگاه به همه ى حقايق است برترين حقيقت را در ترازوى عمل در روز قيامت حسن خلق اعلام كرده اند:
مَا يُوضَعُ فِى مِيزانِ امْرِئٍ يَومَ القِيامَةِ أفضلُ مِن حُسْنِ الخُلْقِ «3»
چيزى در روز قيامت در ترازوى سنجش اعمال انسان برتر از حسن خلق نمى نهند.
راستى شگفت آور است كه پيامبر عزيز اسلام نماز و روزه و حج و ساير اعمال را در ترازوى سنجش به عنوان برتر قلمداد نكرده اند، بلكه حسن خلق را برترين حقيقتى كه در ترازوى عمل مى نهند به حساب آورده است.
اخلاق نيكو از حقايق عظيم است
از هيچ حكمى از احكام فقهى در قرآن مجيد با وصف عظيم ياد نشده است.
در قرآن صوم عظيم، صلاة عظيم، جهاد عظيم و حج عظيم نيامده است، ولى صفت عظيم همراه اخلاق ذكر شده است:
«وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ» «4».
و راستى كه تو را خويى والاست.
خداى متعال اخلاق پيامبر را عظيم خوانده؛ زيرا آن حضرت همه ى حسنات اخلاقى را در عالى ترين درجه و مرتبه اش دارا بود و در برخورد و ديدار و ملاقات با مردم همه ى آن ها را به كار مى گرفت؛ و حتى در مورد دشمنانش تمام زواياى حسنات اخلاقى را رعايت مى كرد؛ و همين روش و منش سبب شد كه مردم سنگدل و بى رحم و بداخلاق و زنده به گور كنندگان دختران، و پايمال كنندگان حقوق حق و خلق، پروانه وار به گرد شمع وجودش گرد آيند و خود را به ايمان و اعمال شايسته آراسته نمايند و مطلع الفجر حسنات اخلاقى شوند.
قرآن در زمينه ى اخلاق پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و نيروى جاذبه اى كه در منش آن حضرت وجود داشت مى فرمايد:
«وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» «5».
و اگر بداخلاق و سنگدل و خالى از رأفت و رحمت و رفق و مدارا بودى، هر آينه از پيرامونت پراكنده مى شدند.
حسن خلق در كلام صاحب خلق عظيم
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم كه خود داراى حسن خلق بود و به شدت از بداخلاقى و مفاسد نفسى و زشتى حالات نفرت داشت، در رواياتى در رابطه با اخلاق نيك و اخلاق زشت مى فرمايد:
أوّلُ مَا يُوضَعُ فى ميزانِ العَبدِ يَومَ القِيامَةِ حُسنُ خُلقِهِ «6»
اول چيزى كه روز قيامت در ترازوى عبد مى نهند حسن خلق اوست.
إنَّ العبدَ لَيَبلُغَ بِحُسنِ خُلْقِه عظيمَ درجاتِ الآخِرَةِ وشرَفَ المَنازِلَ، وأنّه لَضعيفُ العِبادَةِ «7»
عبد به سبب حسن خلقش به درجات بزرگ آخرت و مرتبه هاى شريف مى رسد و حال آن كه از نظر عبادت و بندگى ضعيف بوده است.
سُوءُ الخُلقِ ذَنبٌ لَايُغْفَر «8»
بداخلاقى گناهى غير قابل آمرزش است.
الخُلقُ وِعاءُ الدّين «9»
اخلاق ظرف دين است.
راستى چه روايت مهمى است و چه واقعيت عظيم و حقيقت بسيار باارزشى است، اخلاق ظرف دين است؛ يعنى: كسى كه آراسته به حسنات اخلاقى نباشد نمى تواند ديندار باشد؛ زيرا خورشيد دين از وجود كسى كه فاقد حسنات اخلاقى است طلوع نمى كند. دين آنجا قرار مى گيرد كه حسنات اخلاقى وجود داشته باشد. به عبارت ديگر حسنات اخلاقى و دين، لازم و ملزوم يكديگرند.
مَكارِمُ الأخلاقِ مِن أعمالِ الجَنّة «10»
ارزش هاى اخلاقى از روش هاى بهشتى است.
حُسنُ الخُلْقِ نِصفُ الدّينِ «11»
حسن خلق نيمى از دين است.
أحبّ عبادِ اللَّهِ إلى اللَّهِ أحسَنُهُم خُلْقاً «12»
محبوب ترين بندگان خدا نزد خدا خوش اخلاق ترين آنهاست.
إنّ حُسنَ الخُلقِ يُذيبُ الخَطِيئةَ كَما تُذِيبُ الشمسَ الجَليد «13»
به راستى حسن خلق گناه را آب مى كند همان گونه كه خورشيد يخ را آب مى كند.
الخُلقُ السَيّى ءُ يُفسِدُ العَملَ كَما يُفسِدُ الخَلُّ العَسلَ «14»
بداخلاقى عمل را فاسد مى كند، همان گونه كه سركه عسل را فاسد مى نمايد.
از روايات بسيار مهم و زيبايى كه درباره ى حسن خلق در كتاب شريف خصال شيخ صدوق و بحار الانوار علامه ى مجلسى نقل شده اين روايت است:
عَن أحمد بن عِمرانَ البغدادى قَال: حَدَّثنا ابوالحسن قال: حَدَّثنا ابوالحسن قال:
حَدَّثنا ابوالحسن قال: حَدَّثنا الحسن عن الحسن عن الحسن: «إنَّ أحْسنَ الحَسَنِ الخُلقُ الحَسَنُ «15»
احمد بن عمران بغدادى مى گويد: ابوالحسن ما را روايت كرد و ابوالحسن مى گويد: ابوالحسن ما را روايت كرد و ابوالحسن مى گويد: ابوالحسن ما را روايت كرد و ابوالحسن مى گويد: حسن ما را از حسن از حسن روايت كرد: به راستى بهترين بهترها خُلق حَسن است.
ابوالحسن اوّل محمد بن عبدالرحيم شوشترى است، ابوالحسن دوم على بن احمد بصرى است، ابوالحسن سوم على بن محمد واقدى است و حسن اوّل حسن بن عرفه عبدى و حسن دوم حسن بن ابى الحسن بصرى و حسن سوم حضرت مجتبى حسن بن على بن ابى طالب عليهما السلام است.
پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:
مَا مِن شَى ءٍ فِى المِيزانِ أَثْقَلُ مِن حُسنِ الخُلقِ «16»
چيزى در ترازوى سنجش سنگين تر از حسن خلق نيست.
و نيز آن حضرت فرمود:
عَلَيكُم بِحُسْنِ الخُلْقِ؛ فَإنَّ حُسنَ الخُلْقِ فِى الجَنَّةِ لَامحالَةَ. وإيّاكُم وَسُوءَ الخُلْقِ؛ فَإنّ سوءَ الخُلْقِ فِى النّارِ لَامَحالَةَ «17»
بر شما باد به حسن خلق؛ زيرا حسن خلق ناگزير در بهشت است. و از سوء خلق حذر كنيد؛ زيرا سوء خلق بناچار در دوزخ است.
حضرت صادق عليه السلام در تفسير آيه ى شريفه ى «رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً» «18» مى فرمايد: مراد از حسنه ى آخرت رضا و خشنودى خدا و بهشت است. و مراد از حسنه ى دنيا فراخى رزق و معاش و حسن خلق است.
حضرت على عليه السلام به يكى از يارانش به نام نوف فرمود:
صِل رَحِمَك يزيدُ اللَّهُ فِى عُمرِكَ، وحَسِّن خُلقِك يُخفِّفُ اللَّهَ حِسابَك «19»
صله ى رحم كن تا خدا به عمرت بيفزايد و اخلاقت را نيكو گردان تا خدا حسابت را بر تو آسان گيرد.
مصاديق حسن خلق
آيات قرآن و روايات اين حقايق را از مكارم اخلاق و ارزش هاى رفتارى و از مصاديق حسن خلق دانسته اند: راستى در گفتار، بذل و بخشش به تهيدست، تلافى كردن خوبى ديگران، حفظ امانت، صله ى رحم، حفظ عهد و امان و ضمان و حرمت و حق همسايه و رفيق، حيا، شجاعت، صبر، مهماندارى، وفاى به عهد، نرمى، مدارا، ملاطفت، حفظ آبروى مردم، گذشت از كسانى كه به انسان ستم روا داشته اند، انس و الفت با مردم، آسان گرفتن به ديگران، انصاف، عدالت، قناعت، احترام به بزرگ تر، ترحّم به كوچك تر، رعايت ايتام، خيرخواهى، دور بودن از حسد و تجاوز و حرص و تكبر و ريا و خشم و سخت دلى و....
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:
مِن سَعادةِ المَرءِ حُسْنُ الخُلُقِ وَمِن شَقاوَتِهِ سُوءُ الخُلُقِ «20»
از خوشبختى مرد حسن خلق و از بدبختى اش بدخلقى است.
و نيز فرمود:
أفضلُ عَملٍ يُؤتِى بِه يَومَ القِيامَةِ خُلقٌ حَسَن «21»
برترين عملى كه روز قيامت آورده مى شود اخلاق نيكوست.
و نيز فرمود:
أفضَلُ مَا اعطِىَ المُسلِمَ خُلقٌ حَسَن «22»
برترين چيزى كه به مسلمان عطا شده اخلاق نيكوست.
و نيز فرمود:
إنَّ هذِهِ الأخلاق منائِح من اللَّهِ، فَإذا أحبّ اللَّه عَبداً مَنَحَه خُلقاً حَسناً، وَإذا أبغضَ اللَّهُ عَبداً مَنَحَه خُلقاً سيئاً «23»
اخلاق عطاياى خداست، هنگامى كه خدا بنده اى را دوست بدارد خلق حسن به او عطا مى كند و هنگامى كه بنده اى را دشمن بدارد خلق زشت به او مى دهد.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- انبياء (21): 47.
(2)- لقمان (31): 16.
(3)- كافى: 2/ 99، باب حسن الخلق، حديث 2؛ بحار الانوار: 68/ 374، باب 92، حديث 2.
(4)- قلم (68): 4.
(5)- آل عمران (3): 159.
(6)- قرب الاسناد: 22، الجزء الاول؛ بحار الانوار: 68/ 385، باب 92.
(7)- محجة البيضاء: 5/ 93، كتاب رياضة النفس.
(8)- محجة البيضاء: 5/ 93، كتاب رياضة النفس.
(9)- كنز العمال: 3/ 3.
(10)- كنز العمال: 3/ 2.
(11)- خصال: 1/ 30، حديث 106؛ وسائل الشيعه: 12/ 154، باب 104، حديث 15930.
(12)- كنز العمال: 3/ 3.
(13)- الزهد: 29، باب حسن الخلق، حديث 73؛ بحار الانوار: 68/ 395، باب 92، حديث 74.
(14)- كافى: 2/ 322، باب سوء الخلق، حديث 5؛ عيون اخبار الرضا: 2/ 37، باب 31، حديث 96.
(15)- خصال: 1/ 29، احسن الحسن خصلة، حديث 102؛ بحار الانوار: 68/ 386، باب 92، حديث 30.
(16)- عيون اخبار الرضا: 2/ 37، باب 31، حديث 98؛ وسائل الشيعه: 12/ 152، باب 104، حديث 15923.
(17)- عيون اخبار الرضا: 2/ 31، باب 31، حديث 41؛ بحار الانوار: 68/ 386، باب 92، حديث 31.
(18)- بقره (2): 201.
(19)- امالى صدوق: 209، المجلس السابع والثلاثون، حديث 9؛ بحار الانوار: 68/ 383، باب 92، حديث 20.
(20)- كنز العمال: 3/ 12؛ مجموعه ى ورام: 2/ 250، الجزء الثانى.
(21)- كنز العمال 3/ 13.
(22)- كنز العمال: 3/ 14.
(23)- كنز العمال: 3/ 15.
مطالب فوق برگرفته شده از
کتاب : زيبائى هاى اخلاق
منبع : پایگاه عرفان
