بذل و عنايت خداوند

منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد یازدهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

از كمالات برجسته خداوند منّان بذل و كرم او بر همه موجودات، چه فرمانبران و چه نافرمانان است. و انتظار آن كريم بنده نواز اين است كه نعمت هاى او را ياد آور شوند تا لطف او به خاطر سپاسگزارى پيوسته در جريان باشد.

از اين رو فرمود:

قُلْ إِنَّ رَبّى يَبْسُطُ الرّزْقَ لِمَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ مَآ أَنفَقْتُم مّن شَىْ ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّ زِقِينَ» «1»

بگو: يقيناً پروردگارم روزى را براى هر كس از بندگانش بخواهد وسعت مى دهد و يا تنگ مى گيرد، و هرچه را انفاق مى كنيد [چه كم و چه زياد] خدا عوضى را جايگزين آن مى كند؛ و او بهترين روزى دهندگان است.

و سپس در آيه ديگر فرمود:

وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبّكَ فَحَدّثْ» «2»

و نعمت هاى پروردگارت را بازگو كن.

زيرا بازگو كردن الطاف و كرامت الهى سبب عنايت پروردگار به شخص يا گروهى مى گردد؛ حتى اگر آن خواسته بشر باشد كه وسيله اى براى روزى رسانى به ديگران است و برخى امور آفرينش به دست بندگانى ويژه برقرار مى گردد.

رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

إِنَّ لِلَّهِ عِباداً اخْتَصَّهُمْ بِالنِّعَمِ، يُقِرُّها فِيهِم ما بَذَلُوها لِلنَّاسِ، فَإِذا مَنَعُوها حَوَّلَهَا مِنْهُمْ إِلَى غَيْرِهِم. «3»

خداوند بندگانى دارد كه نعمت ها را در اختيار آنها نهاده است تا زمانى كه اين نعمت ها را به مردم بذل و بخشش كنند، آنها را در ميانشان نگه مى دارد و هر گاه دريغ ورزند، نعمت ها را از آنان به ديگران منتقل مى كند.

بدون شك بذل و بخشش هاى بى حساب خداوند حقى براى او و بر انسان ها به وجود آورده است؛ كه در هر حال، چه نعمت بزرگ يا كوچك باشد؛ بزرگى شأن او بر ما سايه افكنده است.

نعمت و عنايت خداوند در دنيا و آخرت

امير المؤمنين على عليه السلام بر اين حقّ پروردگار توجّه داده و فرموده است:

انَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلالُ اللَّهِ فِى نَفْسِهِ وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ انْ يَصْغُرَ عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذلِكَ كُلُّ ما سِواهُ. وَ انَّ أَحَقَّ مَنْ كانَ كَذلِكَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ، وَ لَطُفَ إحْسانُهُ الَيْهِ فَانَّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلى احَدٍ الَّا ازْدادَ حَقُّ اللَّهِ عَلَيْهِ عِظَماً. «4»

آن كس كه جلال خدا در جانش بزرگ، و موضع حق در دلش با عظمت است، مى سزد كه به خاطر اين بزرگى، ماسواى خدا در نظرش كوچك باشد. و سزاوارترين كس به اين معنا كسى است كه نعمت و لطف و احسان خدا بر او بسيار است؛ زيرا خداوند نعمت بسيار به كسى عنايت نكرده مگر اينكه عظمت حقّ خدا بر او افزون گشته.

چنين است كه حضرت در بخشى از نامه اش به حارث همدانى، فرموده است:

وَ اسْتَصْلِحْ كُلَّ نِعْمَةٍ انْعَمَها اللَّهُ عَلَيْكَ و لاتُضَيِّعَنَّ نِعْمَةً مِنْ نِعَمِ اللَّهِ عِنْدَكَ، وَلْيُرَ عَلَيْكَ اثَرُ ما أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَيْكَ. «5»

از هر نعمتى كه خداوند در اختيارت گذاشته به راه صلاح مصرف كن، و هيچ نعمت خداداده را به تباهى نبر، بايد نشانه نعمت هايى كه خداوند به تو داده در تو ديده شود.

احمد بن محمد بن ابى نصر مى گويد: «مطلبى را خدمت امام رضا عليه السلام عرض كردم، حضرت فرمود:

شكيبا باش؛ زيرا اميدوارم كه خداوند برايت كارسازى كند

انْ شاءَاللّه

، سپس فرمود: به خدا سوگند! آنچه خداوند از اين دنيا براى مؤمن به آخرت اندازد، برايش بهتر از چيزى است كه در همين دنيا به او دهد.

حضرت سپس دنيا را كوچك شمرد و فرمود: دنيا چه ارزشى دارد. آنگاه فرمود:

برخوردار از نعمت در محلّ خطر است؛ زيرا خداوند در آن نعمت حقوقى را بر او واجب گردانيده است. به خدا قسم، گاهى اوقات خداوند عزّوجلّ به من نعمت هايى مى دهد و من پيوسته نسبت به آنها بيمناك هستم و دستش را تكان داد تا اينكه حقوقى كه خداوند در اين نعمت ها به گردن من دارد، بيرون آيم.

من عرض كردم: فدايت شوم، شما با چنين مقامى و منزلتى كه داريد مى ترسيد؟! فرمود: آرى، پروردگارم را در برابر نعمتى كه به من ارزانى داشته مى ستايم. «6» آفرينش انسان با امتياز اراده و اختيار، دليل بر قدرت نهايى خداوندگار است. با اين اختيار، انسان را موجودى برتر ساخته است ولى با اين حال ابزار بازدارنده اى كه او را در مسير حركت انسانى غافلگير كند و به جاده حيوانى گرى بكشاند، فراوان است، غريزه غضب و شهوت در وجود انسان برحسب فطرت نهفته است؛ امّا برخى عوامل تحريك كننده بيرونى است كه در جذب او نقش كليدى دارد. هر كه بتواند در مجموعه كشمكش ها و هوس ها، حقيقت وجودى خود را به سلامت به هدف برساند از بزرگترين نعمت هاى حق بهره مند گرديده است.

نكته ديگر اين كه: انسان در خواهش روزى مادّى و معنوى هيچ محدوديّتى ندارد؛ زيرا ظرف وجودى او از جهت روحى و درونى مجرّد است و مى تواند به طور بى پايان سير تكاملى داشته باشد. روزى معنوى تا آنجا پيش رود كه رسيدن به مقام دنّو و نزديك شدن به خدا براى او منزلت و شرافت محسوب مى شود، در آنجا كه حق متعال مى فرمايد:

وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى * فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَآ أَوْحَى » «7»

در حالى كه در افق اعلا بود.* سپس نزديك رفت و نزديك تر شد،* پس [فاصله اش با پيامبر] به اندازه فاصله دو كمان گشت يا نزديك تر شد.*

آن گاه به بنده اش آنچه را بايد وحى مى كرد، وحى كرد.

امّا روزى مادّى چون محدود به عالم ناسوت است و ناسوت هم در ظرف مادّه و طبيعت و اجسام است پس با اين محدوديّت به طور قهرى روزى مادّى انسان نيز به اندازه ظرف وجودى او كفايت مى كند. و اگر برخلاف اساس حكمت حق؛ رزق و نعمت او بى نهايت باشد اعتقاد به جاودانگى در اين دنيا او را به طغيانگرى وا مى دارد. بنابراين دنيا و آخرت خويش را تباه مى سازد.

از اين رو اميرمؤمنان على عليه السلام در حكمت چنين امورى مى فرمايد:

الْحَمْدُلِلَّهِ الَّذى لايَفِرُهُ الْمَنْعُ وَ الْجُمُودُ وَ لايُكْدِيهِ الْاعْطاءُ وَ الْجُودُ اذْ كُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقَصٌ سِواهُ، وَ كُلُّ مانِعٍ مَذْمُومٌ ما خَلاهُ. هُوَ الْمَنّانُ بِفَوائِدِ النِّعَمِ وَ عَوائِدِ الْمَزيدِ وَ الْقِسَمِ. عِيالُهُ الْخَلائِقُ، ضَمِنَ ارْزاقَهُمْ وَ قَدَّرَ اقْواتَهُمْ، وَ نَهَجَ سَبيلَ الرَّاغِبينَ الَيْهِ، وَ الطّالِبينَ ما لَدَيْهِ وَ لَيْسَ بِما سُئِلَ بِاجْوَدَ مِنْهُ بِما لَم يَسْأَلْ. «8»

سپاس خداى را كه امساك و جمود بر ثروتش اضافه نمى كند، و عطا و بخشش تهيدستش نمى نمايد، زيرا هر بخشنده اى جز او ثروتش كم مى شود، و هر منع كننده اى جز او شايسته مذمّت است. اوست بخشنده انواع نعمت ها، و فراوانى بهره ها و نصيب ها. جميع آفريده ها روزى خور اويند، رزق همه را ضمانت كرده، و قوت و توشه آنان را مقدّر نموده، و راه روشنش را به رغبت كنندگان و خواهندگان آنچه نزد اوست نشان داده، و اين طور نيست كه جود و بخشش او در آنجا كه از او بخواهند بيشتر از آنجا باشد كه از او نخواهند.

و نيز در سفارشش به امام مجتبى عليه السلام يا محمد حنفيه فرمود:

وَ أَخْلِصْ فِى الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِيَدِهِ الْعَطاءَ وَ الْحِرْمانَ وَ اكْثِرِ الْاسْتِخارَةَ، وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتى وَ لاتَذْهَبَنَّ عَنْها صَفْحاً، فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ ما نَفَعَ. «9»

در مسألت از خداوند اخلاص پيشه كن، كه بخشيدن و نبخشيدن به دست اوست. از خدايت بسيار طلب خير كن. و وصيتم را بفهم و از آن روى مگردان به يقين بهترين سخن سخنى است كه سود بخشد.

و نيز به كميل بن زياد نخعى فرمود:

يا كُمَيْلُ، مُرْ اهْلَكَ أَنْ يَرُوحُوا فى كَسْبِ الْمَكارِمِ، وَ يُدْلِجُوا فى حاجَةِ مَنْ هُوَ نائِمٌ. فَوَ الَّذى وَسِعَ سَمْعُهُ الْاصْواتَ، ما مِنْ احَدٍ اوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً الّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً، فَاذا نَزَلَتْ بِهِ نائِبَةٌ جَرى الَيْها كَالْماءِ فِى انْحِدارِهِ حَتّى يَطْرُدَها عَنْهُ كَما تُطْرَدُ غَريبَةُ الْابِلِ. «10»

اى كميل، مردم خود را فرمان بده كه روز را به دنبال به دست آوردن مكارم بروند، و شب را از پى قضاى حاجت خفته باشند. قسم به كسى كه شنواييش آوازها را فرا گرفته، احدى دلى را شاد نكند مگر اينكه خداوند براى وى از آن شادى لطفى بيافريند، و چون بلايى به او رسد آن لطف همانند آب به سوى آن روان گردد تا آن بلا را از او دور كند همان گونه كه شتر غريب را از آبگاه دور نمايند.

در روايات تنها بر كمك به نيازمندان و گرسنگان تكيه نشده، بلكه در برخى از آنها اطعام مؤمنان هر چند بى نياز باشند ثوابش همچون آزاد كردن برده است.

اين نشان مى دهد كه هدف از اين كار علاوه بر رفع نيازمندى ها جلب محبّت و تحكيم پيوندهاى دوستى و صميميّت است. به عكس آنچه در دنياى امروز مرسوم است كه گاهى دوستان يا خويشاوندان به مهمانخانه اى مى روند هر كدام بايد سهم خود را بپردازند. و يا در جايى ديگر براى خودنمايى تا حدّ بريز و بپاش، سرمايه خدادادى را اسراف مى كنند. كجاى اين آداب و رسوم متناسب با اخلاق و احكام دين مبين اسلام و سفارش هاى معصومان عليهم السلام است؟!

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- سبأ (34): 39.

(2)- ضحى (93): 11.

(3)- بحار الأنوار: 72/ 353، باب 81، ذيل حديث 62؛ عوالى اللآلى: 1/ 372.

(4)- نهج البلاغه: خطبه 207.

(5)- نهج البلاغه: نامه 69. (6)- الكافى: 3/ 502، حديث 19؛ بحار الأنوار: 49/ 105، باب 7، حديث 32.

(7)- نجم (53): 7- 10.

(8)- نهج البلاغه: خطبه 90.

(9)- نهج البلاغه: نامه 31.

(10)- نهج البلاغه: حكمت 257.