وام و شؤون آن در اسلام‏

 منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

«1» اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِيَ الْعَافِيَةَ مِنْ دَيْنٍ تُخْلِقُ بِهِ وَجْهِي وَ يَحَارُ فِيهِ ذِهْنِي وَ يَتَشَعَّبُ لَهُ فِكْرِي وَ يَطُولُ بِمُمَارَسَتِهِ شُغْلِي «2» وَ أَعُوذُ بِكَ يَا رَبِّ مِنْ هَمِّ الدَّيْنِ وَ فِكْرِهِ وَ شُغْلِ الدَّيْنِ وَ سَهَرِهِ «3» فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِي مِنْهُ «4» وَ أَسْتَجِيرُ بِكَ يَا رَبِّ مِنْ ذِلَّتِهِ فِي الْحَيَاةِ وَ مِنْ تَبِعَتِهِ بَعْدَ الْوَفَاةِ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْني مِنْهُ بِوُسْعٍ فَاضِلٍ أَوْ كَفَافٍ وَاصِلٍ ]

خدايا! بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از وامى كه به خاطر آن آبرويم را بريزى نجات بخش؛ وامى كه ذهنم را پريشان مى كند، و فكرم را پراكنده مى سازد، و كارم را در چاره كردن آن طولانى مى كند.

اى پروردگارم! از اندوه وام و فكرش، و از دل مشغولى به آن، و بى خوابيش به تو پناه مى برم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از آن پناه ده.

اى پروردگارم! از خوارى وام در اين زندگى دنيا، و از گرفتاريش، پس از مرگ به تو پناه مى جويم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از سختى وام به ثروت سرشار، و رزق كافى كه از من قطع نشود، پناه ده.

از جمله مشكلاتى كه براى مردم پيش مى آيد و از آن چاره اى نيست مشكل اقتصادى است. گاهى در طول يك سال اتّفاق مى افتد كه خرج و دخل يك مؤمن آبرومند، با هم تفاوت پيدا مى كند، به اين معنا كه خرج سالانه او در عين حالى كه كاسب و زحمت كش و فعّال است از دخلش به خاطر حوادثى بيشتر مى شود، در اين صورت دچار كمبود و مشكل مى گردد، كه اين مشكل را برادر مؤمنش به وسيله قرض الحسنه مى تواند از سر راه او بردارد.

گاهى مؤمنى به ناچار به حادثه زلزله، سيل، آتش سوزى، بيمارى سهمگين، تعمير خانه، خريد خانه، عروسى فرزند دچار مى آيد كه قرض الحسنه مى تواند تمام اين سختى ها را تبديل به راحتى كند، و بار سنگينى را از دوش مؤمن بردارد.

در هر صورت براى قرض الحسنه در رابطه با حلّ بسيارى از مشكلات جايگاه بلندى است، و اين عمل در ميان اعمال حسنه ويژگى خاصى دارد.

نياز مردم به يكديگر اقتضا كرده كه محبّت و رحمت و عاطفه مردم نسبت به يكديگر به صورت قرض الحسنه تجلّى كند. به همين خاطر است كه قرآن مجيد اين سند محكم الهى، در بيش از ده آيه به قرض الحسنه اشاره كرده، و به صورت امر الهى از آن ياد فرموده است، و به دنبال قرآن مجيد روايات و اخبار از اين مسئله تمجيد زياد نموده، و عمل مقابل آن را كه رباى قرضى است به شدّت مورد حمله قرار داده و ربا دهنده را مستحق عذاب الهى دانسته است.

من در اين سطور ابتدا به آيات شريفه قرآن در رابطه با قرض الحسنه و سپس به روايات و اخبار اهل بيت اشاره مى كنم، آنگاه رباى قرضى و معاملى را از نظر قرآن و روايات بررسى مى نمايم.

قرض در قرآن مجيد

وَ لَقَدْ اخَذَ اللَّهُ ميثاقَ بَنى اسْرئيلَ وَ بَعَثنا مِنْهُمُ اثْنَىْ عَشَرَ نَقيباً وَ قالَ اللَّهُ انّى مَعَكُمْ لَئِنْ اقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلى وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ اقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ لُادْخِلَنَّكُمْ جَنّاتٍ تَجْرى مِن تَحتِهَا الاْنْهارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبيلِ» «1»

خدا از بنى اسرائيل [بر لزوم اطاعت از آيينش و پيروى از موسى ] پيمان گرفت، و از ميان آنان دوازده سرپرست برانيگختيم [تا هر يك عهده دار امور قبيله اى از قبايل بنى اسرائيل باشد]، و خدا به آنان فرمود: يقيناً من با شمايم، اگر نماز را برپا داريد، و زكات بپردازيد، و به پيامبرانم ايمان آوريد، و آنان را تقويت و يارى كنيد و به خدا وامى نيكو دهيد، مسلماً گناهانتان را محو مى كنم، و شما را در بهشت هايى كه از زيرِ [درختانِ ] آن نهرها جارى است در مى آورم؛ پس هر كه از شما بعد از اين كافر شود، يقيناً راه راست را گم كرده است.

از آيه شريفه استفاده مى شود كه قرض الحسنه در امّت هاى قبل از اسلام هم به عنوان برنامه اى از برنامه هاى الهى و دستورى از دستورهاى حضرت حق، و عملى كه باعث دخول در بهشت است مطرح بوده، و اين كار شايسته و عمل پسنديده اختصاص به امّت اسلام و احكام شريعت محمّديه ندارد.

مَنْ ذَا الَّذى يُقْرِضُ اللَّهَ قَرضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ اضْعافاً كَثيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ الَيْهِ تُرْجَعُونَ» «2»

كيست آن كه به خدا وام نيكو دهد، تا آن را برايش چندين برابر بيفزايد؟

و خداست كه [روزى را] تنگ مى گيرد و وسعت مى دهد؛ و [همه شما براى دريافت پاداش ] به سوى او بازگردانده مى شويد.

تفسيرى بر آيه شريفه

«با در نظر گرفتن اين نكته كه مالك حقيقى اموال پروردگار است و بشر تنها به عنوان نمايندگى خداوند در آنها تصرّف مى كند، و شرط سرپرستى و نمايندگى او اين است كه اضافه بر نيازمندى هاى خود با اين گونه اعمال و به عبارت ديگر انفاق، احتياجات عمومى را نيز برطرف كند، اما با همه اينها قرآن مى گويد: اين كمك مادّى خود را به عنوان قرض به خدا حساب كنيد، قرض به آفريدگار جهان كه همه چيز از اوست، و تازه هنگام استرداد چندين برابر آن را دريافت داريد.

و اين نهايت لطف پروردگار را نسبت به بندگان و كمال اهميّت موضوع قرض را مى رساند. با اين كه مالك و بخشنده اوست، باز برمى گردد و از بنده خود استقراض مى كند آنهم استقراضى كه با چنين سود فراوانى همراه است.

جمله آخر آيه وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ گويا اشاره به اين است كه تصور نكنيد انفاق و بخشش اموال شما را كم مى كند، زيرا وسعت و محدوديّت سرمايه هاى شما به دست خداست، اوست كه مى تواند با بركات زمين و آسمان به شما وسعت بخشد و به جاى اموال انفاق شده چندين برابر در اختيار شما قرار دهد، بلكه با توجّه به ارتباط و بهم پيوستگى اجتماع، همان اموال انفاق شده در پايان به شما باز مى گردد. از همه اينها گذشته فراموش نكنيد كه شما به سوى خدا باز مى گرديد و جهان ديگرى در پيش داريد كه از اين كارهاى خير خود در آن جا بهره مند خواهيد شد.» «3» آياتى در سوره هاى مباركه حديد، تغابن، مزّمّل به همين مضمون كه در آيه گذشته توضيح داده شد وارد شده است كه دلالت بر عظمت مسئله قرض دادن دارد با توجّه به اين نكته بسيار مهم كه حضرت حق دستِ قرض گيرنده محتاج را دست خود به حساب آورده است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مائده (5): 12.

(2)- بقره (2): 245.

(3)- تفسير نمونه: 2/ 225، ذيل آيه 245.