منابع مقاله:
کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد نهم
نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان
در دستگاه آفرينش، خداوند به ساختمان آدم توجه و دقت بسيار نموده است، به ويژه اين كه ذات حق تعالى همه نيازها و تناسب ها را در وجود او برقرارساخته و فرموده:
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسنَ فِى أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ» «1»
كه ما انسان را در نيكوترين نظم و اعتدال و ارزش آفريديم.
تقويم به معنى ساختن چيزى به صورت مناسب و معتدل و كيفيت شايسته است. احسن تقويم يعنى به بهترين نظام و شكلى كه ممكن بوده؛ در تركيب آدم منظور شده است.
در جاى ديگر مى فرمايد:
الَّذِى خَلَقَكَ فَسَوَّيكَ فَعَدَلَكَ* فِى أَىّ صُورَةٍ مَّا شَآءَ رَكَّبَكَ» «2»
همان كسى كه تو را آفريد و اندامت را درست و نيكو ساخت و متعادل و متناسب قرار داد،* و تو را در هر نقش و صورتى كه خواست تركيب كرد.
سپس تاج كرامت و مقام اشرف مخلوقات و برترى بر همه موجودات و كاينات را بر او لطف نمود و او را با بسيارى از نعمت ها و ارزاق گرامى داشت.
وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِى ءَادَمَ وَحَمَلْنهُمْ فِى الْبَرّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنهُم مّنَ الطَّيّبتِ وَ فَضَّلْنهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا» «3»
به يقين فرزندان آدم را كرامت داديم، و آنان را در خشكى و دريا [بر مركب هايى كه در اختيارشان گذاشتيم ] سوار كرديم، و به آنان از نعمت هاى پاكيزه روزى بخشيديم، وآنان را بر بسيارى از آفريده هاى خود برترى كامل داديم.
گستردگى مفاهيم در آيات فوق، اشاره به اين نكات است كه:
خداوند انسان را از هر نظر ميزان و شايسته آفريد.
الف- از منظر جسمى و مادى
همه ابزار و آلات حركت و تلاش و رشد را در اختيار او گذاشته است و بر هر گونه گفتار و رفتار و منشى، لباس آداب و كمال و مكارم اخلاقى پوشانده است.
اميرالمؤمنان على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:
ثُمَّ نَفَخَ فيها مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ انْساناً ذا اذْهانٍ يُجيلُها، وَ فِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِها، وَ جَوارِحَ يَخْتَدِمُها، وَ ادَواتٍ يُقَلِّبُها، وَ مَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِهَا بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ وَ الْاذْواقِ وَ الْمَشامِّ وَ الْالوانِ وَ الْاجْناسِ، مَعْجُوناً بِطِينَةِ الْالْوانِ الْمُخْتَلِفَةِ، وَ الْاشْباهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْاضْدادِ الْمُتَعادِيَةِ، وَ الْاخلاطِ الْمُتَبايِنَةِ، مِنَ الْحُرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْجُمُودِ وَ الْمَساءَةِ وَ السُّرُورِ. «4»
سپس از دم خود بر آن ماده شكل گرفته دميد تا به صورت انسانى زنده درآمد، داراى اذهان و افكارى كه در جهت نظام حياتش به كار گيرد، و اعضايى كه به خدمت گيرد و ابزارى كه زندگى را بچرخاند، و معرفتش داد تا بين حق و باطل تميز دهد و مزه ها و بوها و رنگها و جنس هاى گوناگون را از هم باز شناسد، در حالى كه اين موجود، معجونى بود از طينت رنگهاى مختلف، و همسانهايى نظير هم، و اضدادى مخالف هم، و اخلاطى متفاوت با هم، از گرمى و سردى و رطوبت و خشكى و ناخوشى و خوشى.
ب- از منظر روحى و عقلى
نخستين نعمتى كه حق به انسان داد، خرد و نيروى انديشه بود و به كمال عقل و قوه تميز و نطق و بيان بر بسيارى از آفريدگان خود برترى بخشيد، از اين رو در پهنه زمين هر جنبده اى با حواس و غرايز درون خود پوياست، اما آدميزاد به وسيله دو نيروى عقل و نطق بر همه موجودات چيرگى دارد تا جايى كه امر و نهى كننده گشته و ديگران و همگان در تسخير اويند. به اين منظور هر گونه استعدادى از رشد و كمال جويى و پيمودن قوس صعودى تا نزديكترين جا به عرش حق، در او فراهم كرده است و عالم كبيرى را در جرم صغيرى جاى داده است و تاج بندگى و كرامت حق را بر سر او گذاشته و بر اين آفريده بهترين تبريك ها را فرموده است.
البته گاهى اين امتيازها و بركات از او گرفته مى شود و از مسير حق منحرف و در درّه اسفل السافلين سقوط مى كند و به مقام پست نباتات و چارپايان زمينى مى رسد.
كرامت، امتيازى است كه در ديگرى نيست و مخصوص موجود دارنده كمال است و آن نعمت هايى خدادادى در وجود انسان كه بدون تلاش و عملى عطا گرديده است. امّا فضيلت، امتيازى است كه در ديگران هم وجود دارد و انسان با تلاش و شكيبايى به همراه توفيق الهى، نعمت هاى معنوى و معرفتى نصيب او مى شود.
در وجود آدمى كرامت و فضيلت هر دو گنجانده شده است و نوع انسان مى تواند با كرامت حق و فضل الهى، فطرت و استعدادهاى درونى را رشد و كمال دهد.
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در خطبه اى مفصّل؛ ماه رمضان را زمينه ساز كرامت بخشيدن به انسانيت برمى شمرد و مى فرمايد:
هُوَ شَهْرٌ دُعيتُمْ فيهِ إِلى ضِيافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِيهِ مِنْ اهْلِ كَرامَةِ اللَّهِ. «5»
اين ماهى است كه شما به مهمانى خدا فراخوانده شده ايد و از اهل عزّت و بزرگوارى خدا قرار داده شده ايد.
تربيت انسان از مهمترين اهداف آفرينش هستى و فرستادن پيامبران براى بشر بوده است و ارتباط با خدا و نيايش و بهره گيرى از ابزار خودسازى و رشد فكرى و كسب كمالات، به انسان كمك مى كند كه در بندگى و عزت نفس و كرامت انسانى به توفيق هاى زيادى دست يابد.
ربّ العالمين يعنى پروردگار جهانيان كه خود اولين مربى و معلم بشر است، در مرحله اول، انبيا و اولياى خود را به تربيت و ادب نفس و سازندگى روحى و روانى، زينت بخشيد.
رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:
أَدَّبَنى رَبِّى فَأَحْسَنَ تَأْديبى . «6»
پروردگارم مرا تربيت كرد و به نيكوترين صورت تربيت نمود.
و از آن زيبايى ها اين كه رسولِ خود را به محبت و مكارم اخلاقى و معلم بشر، افتخار بخشيده است.
حضرت على عليه السلام در سفارش هاى خويش به كميل فرمود:
يا كُمَيْلُ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله ادَّبَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ ادَّبَنى وَ أَنَا أُؤَدِّبُ الْمُؤْمِنينَ وَ أُوَرِّثُ الأَدَبَ الْمُكَرَّمِينَ. «7»
اى كميل! همانا پيامبر خدا را خداوند تربيت كرد و او مرا تربيت نمود و من مؤمنان را تربيت مى كنم و براى بزرگواران ادب به ارث مى گذارم.
امام صادق عليه السلام در باب امر به واجبات و نهى از محرمات مى فرمايد:
مؤمن آن قدر براى خانواده خود دانش و تربيت نيكو به ارث مى گذارد تا همه آنها را به بهشت وارد كند به طورى كه كوچك و بزرگ و خدمتكار و همسايه را در بهشت مى يابد. «8»
روش هاى تربيتى فرزندان در اصلاح و راهنمايى به سوى نيكوكارى و سعادت، نقش بسزايى دارد.
خانواده، نخستين كانون تربيت فرزند و معمار اول شخصيت اوست، در همين مدرسه بزرگ پرورشى است كه فرزندان به تدريج از رفتارهاى پدر و مادر الگوبردارى مى كنند. كودكان تا سنين قبل از آموزش رسمى مدرسه، مقلد پدر و مادرند و مطابق اصل همانند سازى رفتار و گفتار و افكار، خود را شبيه آنان مى سازند.
از آن جا كه كودكان مطابق فطرت الهى، خداپرست و درست كردار به دنيا آمده اند؛ اگر در محيط زندگى هم پاك و شايسته تربيت شوند، به درجه هاى سعادت و نيك سرانجامى خواهند رسيد.
توجّه والدين به كودكان از جهت محبت و دوست داشتن، وفاى به عهد، رعايت حق و عدالت، احترام به شخصيت، مشاوره و همزبانى، بازى و همراهى و دعا در حق فرزندان، موجب رشد و شادابى و صلاح آنان مى شود و آنان را از دام هايى كه شياطين در پيش رويشان گسترده اند، نجات مى دهد.
امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم مرا به سه چيز تربيت كرد و فرمود:
پسرم! هر كه با دوست بد همنشينى كند سالم نمى ماند. و هر كه گفتار خود را مهار نكند پشيمان مى گردد و هر كه به جاهاى بد درآيد؛ آماج تهمت و بدگمانى قرار گيرد. «9» از اين رو حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
أَصْلِحِ المُسِئَ بِحُسْنِ فِعالِكَ وَ دُلَّ عَلَى الْخَيْرِ بِجَميلِ مَقالِكَ. «10»
بدكار را با كردار نيكت درست گردان و با گفتار نيكو و زيبايت، او را به خير و خوبى راهنمايى كن.
رزق و روزى فرزندان
در قرآن مجيد درباره رزق و نعمت هاى گسترده خداوند بسيار سخن به ميان آمده است كه از جمله آنها اين كه رزق هر جنبنده اى برعهده خداست، سرچشمه و كليد روزى در آسمان است، مردم بايد تلاش كنند و با رعايت تقوا به دنبال رزق بروند كه تقوا از عوامل گشاينده و موجب توسعه رزق و روزى است.
خداوند متعال در آيات ذيل، اشاره به مسأله اى مهم داشته و مى فرمايد:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرّزْقَ لِمَن يَشَآءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرَا بَصِيرًا* وَ لَاتَقْتُلُواْ أَوْلدَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطًا كَبِيرًا» «11»
يقيناً پروردگارت رزق را براى هر كه بخواهد وسعت مى دهد، و [براى هر كه بخواهد] تنگ مى گيرد؛ زيرا او به [مصلحت ] بندگانش آگاه و بيناست.*
فرزندانتان را از بيم تنگدستى نكشيد؛ ما به آنان و شما روزى مى دهيم، يقيناً كشتن آنان گناهى بزرگ است.
با اين كه رزق و نعمت الهى به گونه گسترده و فراوان در اختيار موجودات قرار گرفته است و هيچ موجود جوينده و زنده اى از رزق خود بى نصيب نمى ماند.
اما كمى و زيادى رزق و بركت آن به دست خداست و گشايش يا تنگى آن از شؤونات ربوبيت خداوند براى رشد و تربيت بشر است. خواست خداوند بر پايه يك آگاهى و مصلحت حكيمانه است، پس بخل ورزيدن در اثر ترس از فقر يا دست درازى در اثر تلاش نكردن و يا كشتن فرزندان به خاطر ناتوانى و تنگدستى، از گناهان بزرگ و نابخشودنى است.
حضرت على عليه السلام درباره تقسيم نعمت ها و روزى ها بر اساس حكمت ها، فرمود:
وَ قَدَّرَ الْارْزاقَ فَكَثَّرَها وَ قَلَّلَها وَ قَسَّمَها عَلَى الضِّيقِ وَ السَّعَةِ، فَعَدَلَ فيها لِيَبْتَلِىَ مَنْ ارادَ بِمَيْسُورِها وَ مَعْسُورِها وَ لِيَخْتَبِرَ بِذلِكَ الشُّكْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِيِّها وَ فَقيرِها. «12»
روزى مردم را مقدر فرمود و آن را براى برخى فراوان و براى بعضى ديگر اندك قرار داد، و ارزاق را بر مبناى تنگى و فراخى قسمت نمود، و در اين تقسيم بندى عدالت به خرج داد تا هر كس را بخواهد با فراوانى رزق و كمى آن آزمايش كند، و بدين وسيله ثروتمندان و فقرا را از جهت شكر نعمت و تحمل سختى در مجراى امتحان قرار دهد.
از جمله آن رزق هايى كه نصيب انسان مى شود فرزند و پاره تن و ميوه دل است و خداوند پدر و مادر را مأمور مى سازد كه كودك را از آغاز نطفه ريزى تا تولد و سپس در هنگام بلوغ، به جسم و روح او رسيدگى كنند، حتى اگر به او وعده هديه دادند به آن وفا كنند؛ زيرا كودكان بر پايه انديشه خود، اولياى خود را رازق و روزى رسان مى دانند؛ چه رسد كه آنان را بى سرپرست رها كنند، يا با خشونت و تندى و نيش و كنايه، او را از كانون گرم خانواده به دامن جامعه پر از آلودگى و فساد، فرارى دهند.
اين برداشت هاى پوچ و افكار غلط، بازگشت به دوران جاهليت پيش از اسلام دارد كه فرزند دختر را زنده به گور مى كردند و حضور او را در خانه ننگ خانواده مى دانستند و چون به يكى از آنان خبر داده مى شد كه صاحب دختر شده، چهره در هم مى كشيد و از شدت خشم صورتش سياه مى شد و حتى از ميان قومش متوارى مى گشت. يا در اثر نابسامانى اقتصادى به خاطر ترس از فقر و نداشتن آب و نان براى فرزندان، آنان را مى كشتند و حق حيات را از او مى گرفتند. ولى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله اين رسوم و سنت هاى باطل را در هم شكست و محبت و احترام را براى همگان به ويژه خردسالان، لازم گردانيد.
روزى به رسول خدا صلى الله عليه و آله مژده دادند كه دخترى برايت به دنيا آمده است.
حضرت در چهره ياران نگاه نمود و آنان را ناراحت ديده فرمود: شما را چه مى شود؟ شاخه گلى خوشبوست كه بويش را احساس مى كنم و روزيش نيز برعهده خداست. «13» متأسفانه امروزه هم كه دنيا به خاطر نگرانى از افزايش جمعيت و كمبود اقتصادى، سقط جنين را مجاز مى داند؛ گرفتار نوعى جاهليّت شده است و خداوند در پاسخ ايشان فرموده است:
نترسيد ما شما و فرزندانتان را از ترس گرسنگى و فقر آينده بيمه كرده ايم. فرزند حق زندگى و روزى دارد و ترس از گرانى و ضرر مالى و ناامنى اقتصادى و ... مجوز كشتن يا خودكشى نيست؛ زيرا خداوند منان، رزق و روزى هر موجودى را ضمانت كرده است.
سكونى مى گويد به حضور امام صادق عليه السلام رسيدم در حالى كه سخت اندوهگين بودم، امام به من فرمود: اى سكونى! اندوهت از چيست؟ عرض كردم: صاحب دخترى شده ام. فرمود: اى سكونى! سنگينى اش روى زمين و روزى او بر خداست مدت عمر او از عمر تو جداست. آنچه او از روزى مى خورد غير از روزى توست.
سكونى گفت: از اين سخن، اندوهم به كلى فروريخت. «14» مردى به امام صادق عليه السلام درباره نگرانى از وضعيت دخترانش شكايت كرد.
حضرت به او فرمود:
خدايى را كه براى چند برابر كردن خوبى ها و پاك نمودن بدى هايت به او اميد بسته اى، براى بهبودى حال و روزى دخترانت، نيز به همو اميد داشته باش. «15» بنابراين نقش پدران كه مدير اصلى خانواده هستند در تهيه رزق حلال و پاك و دور نگه داشتن فرزندان از خوردن اموال حرام، اهميت بسيار دارد؛ زيرا گاهى يك شير ناپاك يا لقمه شبهه ناك يا حرام، يك انسان را از ريشه و فطرت دگرگون مى سازد و او را در دنيا و آخرت نگون بخت مى كند.
بر اساس روايات اهل بيت عليهم السلام خوراندن مشروبات الكلى و مواد مخدر به كودكان و نوجوانان يا مهمانى بردن فرزندان بدون دعوت صاحبخانه يا كار كردن جوانان در شركت ها و تجارت هايى كه درآمدهاى آنها از حرام است، آينده آنان را تباه و سرگردان مى سازد؛ بلكه به سوى عياشى و ولگردى و خودكشى مى كشاند. از اين رو بايد سرپرست خانواده و نان آور خانه، براى درآمد حلال و كسب رزق، پيوسته دعاگو باشد.
امام صادق عليه السلام فرمود:
إِنَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ أَرْزاقَ الْمُؤْمِنينَ مِنْ حَيْثُ لايَحْتَسِبُونَ وَ ذلِكَ أَنَّ الْعَبْدَ إِذا لَمْ يَعْرِفْ وَجْهَ رِزْقِهِ كَثُرَ دُعاؤُهُ. «16»
خداى عزيز و بلند مرتبه، روزى مؤمنان را از جايى مى رساند كه گمان نمى برند و اين به خاطر آن است كه وقتى مؤمن نداند روزيش از كجا خواهد رسيد، زياد دعا مى كند.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- تين (95): 4.
(2)- انفطار (82): 7- 8.
(3)- اسراء (17): 70.
(4)- نهج البلاغه: خطبه 1.
(5)- بحار الأنوار: 93/ 356، باب 46، حديث 25؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام: 1/ 295، حديث 53.
(6)- بحار الأنوار: 68/ 382، باب 92، ذيل حديث 17.
(7)- بحار الأنوار: 74/ 269، باب 11، حديث 1؛ بشارة المصطفى: 25.
(8)- مستدرك الوسائل: 12/ 201، باب 8، حديث 13881؛ دعائم الاسلام: 1/ 82.
(9)- بحار الأنوار: 75/ 261، باب 23، ذيل حديث 108؛ تحف العقول: 376.
(10)- غرر الحكم: 255، حديث 5371.
(11)- اسراء (17): 30- 31.
(12)- نهج البلاغه: خطبه 90.
(13)- مكارم الأخلاق: 219؛ بحار الأنوار: 101/ 90، باب 2، حديث 4.
(14)- الكافى: 6/ 48، حديث 6؛ وسائل الشيعة: 21/ 482، باب 87، حديث 27647.
(15)- وسائل الشيعة: 21/ 365، باب 5، حديث 27317؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام: 2/ 3، حديث 7.
(16)- الكافى: 5/ 84، حديث 4؛ بحار الأنوار: 90/ 290، باب 16، حديث 7.
منبع : پایگاه عرفان
