چرا امام حسين(علیه السلام) در زمان معاويه اقدام به قيام نكردند؟
و بدين ترتيب مشروعيت حكومت او را زير سؤال برده است. آن حضرت برترين عمل را جهاد در مقابل معاويه دانسته و ترك آن را موجب استغفار از درگاه الهى مى داند.(2)
اما اينكه چرا امام (علیه السلام) در مقابل معاويه اقدام به قيام نكرد، ريشه در امورى دارد كه تنها برخى از آنها را مى توانيم در عبارات امام (علیه السلام) ببينيم و براى دستيابى به علل ديگر، ناچار بايد به تحليل هاى تاريخى روى آوريم:
يك. وجود صلحنامه
اما سؤال اينجا است كه مگر معاويه پس از ورود به كوفه و در حالى كه هنوز جوهر صلح نامه خشكيده نشده بود، آن را زير پا نگذاشت و خود را غير ملتزم به آن معرفى نكرد؟(4) پس چگونه امام حسين (علیه السلام) خود را پايبند به صلحنامه اى مى داند كه در همان آغاز از سوى طرف مقابل، بى اعتبار معرفى شده است؟
جواب اين پرسش را مى توان از مناظر گوناگونى ارائه كرد:
1. اگر در عبارات معاويه دقت كنيم، در عبارت نقل شده از او صريحاً نقض صلح نامه فهميده نمى شود، بلكه مى گويد: «انى كنت منيّت الحسن اشياء و اعطيته اشياء» يعنى، «من به [امام ] حسن (علیه السلام) چيزهايى را وعده دادم.» كه ممكن است اين امور وعده داده شده خارج از مفاد صلح نامه باشد كه معاويه خود را به آنها پايبند نمى داند. بنابراين خود را ناقض اصل صلح نامه به حساب نمى آورد و يا لااقل مى تواند ادّعاى عدم نقض از سوى خود را توجيه كند.
2. بايد ميان شخصيت سياسى معاويه و امام حسين (علیه السلام) تفاوت اساسى قائل شد، همچنان كه اين تفاوت ميان شخصيت سياسى معاويه و امام على (علیه السلام) وجود داشت.
معاويه اصولًا عنصرى سياسى كار بود كه حاضر است در راه رسيدن به اهداف خود، هر ننگ و نيرنگى را به كار برد چنان كه نمونه هاى فراوانى از اين نيرنگ ها را مى توانيم در زمان درگيرى او با امام على (علیه السلام) مشاهده كنيم. بهانه قرار دادن خون عثمان، تحريك طلحه و زبير، قرآن بر سر نيزه كردن در جنگ صفين و شبيخون به شهرهاى تحت تسلّط حضرت على (علیه السلام) به منظور فشار بر حكومت علوى و تنها اندكى از آن موارد است. اما در مقابل، امام حسين (علیه السلام) عنصرى ارزشى، مكتبى و اصولى است كه حاضر نيست از هر وسيله اى براى پيروزى و موفقيت ظاهرى خود استفاده كند چنان كه حضرت على (علیه السلام) با جمله «و لن اطلب النصر بالجور»(5) (من هرگز حاضر نيستم با جور و ستم به پيروزى دست يابم) به اين اصول گرايى خود اشاره مى كند.
بنابراين طبيعى است كه امام (علیه السلام) نتواند تعهدى را كه برادرش امام حسن (علیه السلام) به معاويه داده است- حتى با وجود نقض معاويه- پايمال كند.
3. بايد شرايط آن زمان را در نظر گرفت و به پيامدهاى عدم تعهد امام (علیه السلام) به صلح نامه دقّت كرد. معاويه در آن زمان حاكم بلا منازع جامعه اسلامى بود كه گستره حكومت او سر تا سر مملكت اسلامى- از شام گرفته تا عراق و حجاز و يمن- را در بر مى گرفت و در هر گوشه، عوامل او به شدّت از سياست هاى او تبليغ و دفاع مى كردند.
او كه در زمان درگيرى اش با امام على (ع)، توانست كوتاهى هاى خود را در يارى رساندن به عثمان در فتنه منجر به قتل او، پنهان كرده بلكه براى شاميان خود را تنها منتقم خون عثمان به حساب آورده، بديهى است كه در اين زمان- كه هيچ قدرتى در مقابل او وجود ندارد- به راحتى مى تواند در صورت عدم پايبندى امام حسين (علیه السلام) به صلح نامه، او را در سرتاسر مملكت اسلامى به عنوان عنصرى سست پيمان، خارجى و ناقض عهد معرّفى كند و افكار عمومى جامعه را عليه امام (علیه السلام) شكل دهد. در اين ميان آنچه به گوش جامعه نخواهد رسيد، فريادهاى امام (علیه السلام) و ياران او است كه تلاش ناموفّقى در معرفى معاويه به عنوان اولين طرف ناقض عهد دارند.
دو. موقعيت معاويه
شخصيت معاويه در نزد مردمان آن زمان و به ويژه شاميان، به گونه اى مثبت تلقى مى شد كه همين امر قيام عليه او را مشكل مى ساخت زيرا آنان او را به عنوان صحابى پيامبر اكرم (ص)، كاتب وحى و برادر همسر پيامبر (ص) مى شناختند و به نظر آنان، معاويه نقش فراوانى در رواج اسلام در منطقه شامات و به ويژه دمشق داشته است.
همچنين تجربه حكومت دارى او و افزونى سنّش بر امام حسن (علیه السلام) و امام حسين (ع)، دو عامل ديگرى بود كه خود در نامه هايش به امام حسن (علیه السلام) به عنوان عواملى براى اثبات بيشتر شايستگى اش مطرح مى كرد(6) و طبيعتاً مى توانست در مقابله با امام حسين (ع)، مانور بيشترى روى آنها بدهد.
سه. سياست مدارى معاويه
پس از انعقاد قرارداد صلح گرچه معاويه از هر فرصتى براى ضربه زدن به بنى هاشم- به ويژه خاندان علوى- استفاه مى كرد و در اين راه حتى تا مسموم كردن و به شهادت رساندن امام حسن (علیه السلام) پيش رفت(7) اما در ظاهر چنين وانمود مى كرد كه به بهترين وجه ممكن، با اين خاندان- به ويژه شخص امام حسين (ع)- مدارا مى كند و حرمت آنان را پاس مى دارد. در اين راستا مى توانيم ارسال هداياى فراوان ماهانه و سالانه از سوى معاويه براى شخصيت هايى چون امام حسن (ع)، امام حسين (علیه السلام) و عبداللَّه بن جعفر را شاهد بياوريم. آنان با توجّه به اينكه خود را در بيت المال ذى حق مى دانستند و نيز به جهت آنكه موارد مصرف مناسبى براى خرج آن سراغ داشتند، اين هدايا را مى پذيرفتند.(8)
اين مدارا تا آنجا بود كه در آستانه مرگ به فرزندش يزيد، سفارش امام (علیه السلام) را نموده و ضمن پيش بينى قيام او، از يزيد خواست كه او را به قتل نرساند.(9)
علّت در پيش گرفتن اين سياست روشن بود زيرا معاويه با انعقاد صلح با امام حسن (ع)، حكومت خود را از بحران مشروعيت نجات داد و در بين مردم به عنوان خليفه مشروع، خود را معرفى كرده و نمى خواست با آغشته كردن دست خود به خون امام (ع)، در جامعه اسلامى چهره اى منفور از خود به جا گذارد. بر عكس سعى داشت تا با هر چه نزديك تر نشان دادن خود به اين خاندان، چهره اى وجيه براى خود فراهم آورد. علاوه بر آنكه به خيال خود با اين سياست، آنان را وامدار خود كرده و از هر اقدام احتمالى آنان پيشگيرى مى كند چنان كه در يكى از بخشش هاى كلان خود به امام حسن (علیه السلام) و امام حسين (ع)، در مقام منّت گذارى بر آن دو گفت: اين اموال را بگيريد و بدانيد كه من پسر هند هستم و به خداوند سوگند كه هيچ كس قبل از من به شما چنين هدايايى نداده و بعد از من نيز چنين نخواهد شد».
امام حسين (علیه السلام) براى آنكه نشان دهد كه اين بخشش ها نمى تواند قابل منّت گذارى باشد، در جواب فرمود: «به خداوند سوگند كه نه قبل از تو و نه بعد از تو هيچ كس نمى تواند چنين بخششى را به دو مردى داشته باشد كه با شرافت تر و با فضيلت تر از ما دو برادر باشد».(10)
همچنين از سوى ديگر معاويه مى دانست كه در پيش گرفتن سياست خشونت، نتيجه عكس خواهد داد زيرا توجه مردم را به اين خاندان بيشتر جلب خواهد كرد و در دراز مدّت موجبات نفرت آنها از حكومت معاويه را فراهم خواهد آورد و به طور طبيعى ياورانى را به دور اين شخصيت ها جمع خواهد كرد. مهم تر اينكه معاويه در آن زمان، از ناحيه امام حسين (ع)- با توجه به شرايط زمانه- احتمال خطر جدّى نمى ديد و سعى داشت تا با در پيش گرفتن اين سياست، ريشه هاى خطر را براى دراز مدت بخشكاند. در نقطه مقابل امام حسين (علیه السلام) از هر فرصتى براى زير سؤال بردن حكومت معاويه، بهره مى گرفت. نمونه آشكار آن نگاشتن نامه به معاويه و يادآور شدن جنايات و بدعت هاى او(11) و نيز مقابله شديد با ولايت عهدى يزيد بود.(12) البته امام (علیه السلام) خود به خوبى مى دانست كه در صورت قيام عليه معاويه- به ويژه با توجه به اين سياست هاى معاويه- افكار عمومى او را يارى نكرده و با توجه به ابزارهاى تبليغاتى حكومت، حق را به معاويه خواهند داد.
چهار. شرايط زمانه
هرچند عدّه اى از كوفيان بلافاصله پس از شهادت امام حسن (ع)، به امام حسين (علیه السلام) نامه نگاشته و ضمن عرض تسليت به او، خود را منتظر فرمان امام (علیه السلام) معرفى كردند(13) اما آن حضرت مى دانست كه با توجّه به عواملى همچون ثبات و استحكام قدرت مركزى در شام،
تسلّط كامل باند اموى بر شهر كوفه، سابقه عملكرد سوء كوفيان در برخورد با امام على (علیه السلام) و امام حسن (ع)، چهره به ظاهر وجيه معاويه در بيشتر نقاط مملكت اسلامى و در صورت قيام احتمال موفقيت در حدّ نزديك صفر خواهد بود و چنين قيامى به جز هدر دادن نيروهاى اندك، معرفى شدن به عنوان ياغى و خروج كننده بر حكومت به ظاهر اسلامى و شكست و كشته شدن خود نتيجه اى در بر نخواهد داشت.
در حالى كه در هنگام قيام عليه حكومت يزيد، شرايط زمانه كاملًا بر عكس اين شرايط بود.
پي نوشت :
(1) الامامة و السياسة، ج 1، ص 180:» و انى لا اعلم لها] للامة [فتنة اعظم من امارتك عليها «.
(2) همان:» و انى واللَّه ما اعرف افضل من جهادك فان افعل فانه قربة الى ربّى و ان لم افعله فأستغفر اللَّه لدينى «. در بحارالانوار) ج 44، ص 213)،» استغفراللَّه لذنبى «آمده است.
(3) موسوعة كلمات الامام الحسين) ع (، ص 239:» و معاذ اللَّه ان انقض عهداً عهده اليك اخى الحسن) ع («.
(4) الارشاد، مفيد، ص 355:» الا و انى كنت منيّت الحسن أشياء و اعطيته اشياء و جميعها تحت قدمىَّ لا أفى بشى ء منها له «.
(5) نهج البلاغه، خطبه 126.
(6) مقاتل الطالبيين، ص 40:» و لكن قد علمت انى اطول منك ولاية و اقدم منك لهذه الامّة تجربة و اكبر منك سنّاً فادخل فى طاعتى «.
(7) الارشاد، ص 357.
(8) موسوعة كلمات الامام الحسين) ع (، ص 209 و 210.
(9) الاخبار الطوال، ص 227 تجارب الامم، ج 2، ص 39.
(10) تاريخ ابن عساكر، ترجمة الامام الحسين) ع (، ص 7، ح 5.
(11) بحارالانوار، ج 44، ص 212.
(12) تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 228 الامامة و السياسة، ج 1، ص 186.
(13) تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 228.
درباره ابعاد عرفانی و اخلاقى نهضت امام حسين(علیه السلام) توضيح دهيد.
هيچ نقطه اى بر روى زمين به اندازه نينوا، اوج زشتى و زيبايى را در كنار يكديگر به تماشا نگذاشته است در طول تاريخ هيچ حادثه اى مانند نهضت حسينى، اين همه پيام براى انسان و انسانيت نداشته است: در سرزمين طف «توحيد» دوباره زاده شد «عشق» تفسير و معنا شد «قرآن» جانى تازه يافت، پرده از راز «سجده فرشتگان» بر آدم (ع) به كنار رفت و در يك كلام خداوند با همه جلال و جمالش تجلّى نمود.
از نهر علقمه و در كنار لب هاى خشكيده عباس (ع)، آب معرفت، غيرت، آزادگى و از خود گذشتگى تا ابد بر زمين تشنه دل هاى حقيقت جو جارى گشت. علم علمدار دشت تفتيده و خونين كربلا، به نشانه پيروزى حق بر باطل ماندگارى فضيلت و زيبايى و زوال پليدى و زشتى هماره در اهتزاز است. كربلا مكتب تمام عيار معرفت و انسان سازى است.
هيچ دانشگاهى همانند دانشگاه كربلا، چنين فارغ التحصيلانى موفق و پيروز نداشته است. گوناگونى دانش پژوهان در هيچ مركز آموزشى، همانند «كربلا» نيست. در كلاس معرفت، عشق، عظمت، استقامت در راه هدف، صبر، شجاعت و بندگى خالصانه پير مرد كهنسال و طفل شير خوار و جوان نورس و زن شير دل عفيف و غلام سياه جانباز همه در كنار هم نشستند و از آموزگار بزرگ شهادت نكته ها آموختند. آن شاگردان لايق چنان از آن آموزش هاى سخت و امتحانات سنگين سر بلند بيرون آمدند كه نام شان در كنار نام پاك امام شان بر جريده عالم جاودانه گشت و به سلام و درود ويژه امام عصر (عج) در زيارت معروف «ناحيه مقدسه» مفتخر گشتند.
هرگز نميرد آن كه دلش زنده شد به عشق
] ثبت است بر جريده عالم دوام ما
لحظه لحظه حادثه عاشورا از عطر معرفت، فضيلت و اخلاق آكنده است و جاى جاى سر زمين كربلا، نشان از بزرگى روح بندگى و تسليم در برابر حق دارد. برگ برگ دفتر حماسه جاويد كربلا، با خطوط عظمت، عبوديت، عزّت و افتخار نوشته شده و چون بررسى همه جانبه اين دفتر و مطالعه همه سطرهاى زرين آن، در حوصله اين نوشتار نيست، تنها نگاهى به برخى برگ هاى درخشان آن مى اندازيم:
يك. پرتوى از عظمت و معرفت و اخلاق امام حسين (ع)
دعوت به توحيد با گفتار و در عمل، بدون شك محور همه معارف آسمانى و اساس دعوت همه پيامبران الهى است. همه مراحل قيام پر شكوه امام حسين (ع)، از آغاز تا پايان در توحيد موج مى زند. آن حضرت از اولين قدم تا آخرين نفس، لحظه اى از ياد حق و حمد و ثنا و شكر او غافل نبود. سخن نخست او در هنگام حركت از مكه به سوى عراق «الحمدلله و ماشاءالله و لاحول و لا قوة الا بالله» بود. در واپسين لحظات زندگى نيز- در آن هنگام كه خون آلود و داغدار و تشنه كام بر زمين افتاده بود و نگاه مباركش به سوى آسمان بود- چنين فرمود: «صبرا على قضائك يا رب لامعبود سواك يا غياث المستغيثين» «پروردگارا، از تو صبر بر قضا و حكمت را خواستارم، معبودى جز تو نيست، اى پناه پناه آورندگان«(1)
دو. انجام وظيفه الهى و تحكيم ارزش هاى انسانى
هر شخص كه پا به ميدان مبارزه مى گذارد و در مقابل دشمن صف آرايى مى كند، به دنبال پيروزى خود و شكست دشمن است و حسين بن على (ع) نيز از اين قانون مستثنا نيست ولى شكست و پيروزى از نظر آن حضرت (ع) مفهوم ديگرى دارد كه براى برخى درك و تصور آن دشوار است.
پيروزى از نظر امام (ع) انجام دادن وظيفه الهى و به پايان بردن مسؤوليت شرعى و تحكيم ارزش هاى انسانى است خواه در اين راستا پيروزى ظاهرى به دست آيد، يا نه.
به همين جهت است كه وقتى «طرماح بن عدى»- كه از ارادتمندان و شيعيان خاص خاندان پيامبر (ص) و از دوستداران اميرالمؤمنين (ع) و حسين بن على (ع) است- دريكى از منازل بين راه با امام حسين (ع) برخورد مى كند و امام (ع) اوضاع كوفه را از او مى پرسد، در پاسخ مى گويد: بزرگان و سران قبايل كوفه با گرفتن جايزه و رشوه هاى سنگين از سوى «ابن زياد» با دشمن سازش كرده و ساير مردم قلبشان با شما و شمشيرشان بر شما است. اى فرزند پيامبر تو را به خدا سوگند از اين سفر برگرد و به سوى قبيله طى كه محل سكونت من است حركت نما كه آن جا منطقه اى امن و دور از تعرض و تجاوز دشمن است.
اباعبدلله (ع) توجه «طرماح» را به نكته مهمى كه همان انجام مسؤوليت الهى و تبلور بخشيدن به ارزش هاى انسانى از جمله لزوم وفاى به عهد و پيمان است جلب مى كند و مى فرمايد:
«ميان ما و مردم كوفه عهد و پيمانى است كه به جهت آن، امكان برگشت براى ما نيست تا ببينيم عاقبت كار به كجا مى انجامد» يعنى، ما به آنها وعده حركت به سوى كوفه و برعهده گرفتن امامت و رهبرى و هدايت مردم اين شهر را داده ايم و آنان نيز وعده هر نوع كمك و پشتيبانى داده اند. بر ما است كه به عهد خود وفا كنيم گرچه در اين راه با انواع خطر مواجه گرديم چه مردم كوفه بر عهد خود استوار باشند چه پيمان خود را بشكنند.(2)
پي نوشت :
(1) على سعادت پرور، فروغ شهادت، ص 581.
(2) نجمى، محمدصادق، سخنان حسين بن على) ع (از مدينه تا كربلا.
چرا امام حسين(علیه السلام) حجّ خود را نيمه تمام گذاشتند و از مكّه در آستانه شروع اعمال حجّ خارج شدند؟
بله، مسلماً آن حضرت در هنگام ورود به مكّه، عمره مفرده انجام داده و چه بسا در طول اقامت چند ماهه خود در مكّه و احتمالًا در فاصله هاى مختلف، اقدام به انجام اعمال عمره كرده بود. اما انجام اعمال عمره مفرده، به معناى ورود در اعمال حجّ نمى شود. در برخى از روايات تنها از انجام عمره مفرده از سوى امام (علیه السلام) سخن به ميان آمده است.(1)
از نقطه نظر تاريخى بالاخره اين پرسش باقى است كه با وجود آنكه يكى از علل انتخاب مكّه، داشتن فرصت مناسب براى تبليغ ديدگاه خود بود چرا در اين شرايط زمانى ويژه- كه اوج حضور حاجيان از سرتاسر نقاط مختلف در مكّه، عرفات و منا است و بهترين فرصت تبليغى براى آن حضرت فراهم آمده است- نابهنگام و به صورت ناگهانى مكّه را ترك كرد؟ به طور خلاصه مى توانيم علل اين تصميم ناگهانى را چنين ذكر كنيم:
يك. احتمال خطر جانى
از برخى عبارات امام حسين (علیه السلام) - كه در مقابل ديدگاه شخصيت هاى مختلفى كه با بيرون رفتن آن حضرت از مكّه و حركت به سوى كوفه مخالف بودند، ابراز شده- چنين بر مى آيد كه امام (علیه السلام) ماندن بيشتر در مكّه را مساوى با بروز خطر جانى براى خود مى دانست چنان كه در جواب ابن عباس مى فرمايد: «كشته شدن در مكانى ديگر براى من دوست داشتنى تر از كشته شدن در مكّه است».(2)
در پاسخ عبداللَّه بن زبير نيز فرمود: «به خداوند سوگند اگر يك وجب خارج از مكّه كشته شوم، براى من دوست داشتنى تر است تا آنكه به اندازه يك وجب در داخل مكّه كشته شوم. به خداوند سوگند اگر من به لانه اى از لانه جانوران پناه برم، مرا از آن بيرون خواهند كشيد تا آنچه را از من مى خواهند، به دست آورند».(3) امام (علیه السلام) در برخورد با برادر خود محمد حنفيه، به صراحت سخن از قصد ترور يزيد در محدوده حرم امن الهى نسبت به جان خود سخن به ميان آورد.(4) بالاخره در بعضى از متون به صراحت سخن از اين مطلب به ميان آمده كه يزيد، عده اى را همراه با سلاح هاى فراوان براى ترور امام حسين (علیه السلام) در مكّه فرستاده بود.(5)
دو. شكسته نشدن حرمت حرم
در ادامه برخى از عبارات پيش گفته، تذكّر اين نكته از سوى امام حسين (علیه السلام) وجود داشت كه نمى خواهد حرمت حرم امن الهى، با ريخته شدن خون او در آن شكسته شود گرچه در اين ميان گناه بزرگ از آن قاتلان و جنايتكاران اموى باشد.
آن حضرت اين مطلب را در برخورد با عبداللَّه بن زبير و به گونه تعريض آميز نسبت به او- كه بعدها در مكّه موضع گرفته و لشكريان يزيد حرمت حرم را خواهند شكست- به صراحت بيان مى دارد. ايشان در جواب ابن زبير مى فرمايد:
«ان ابى حدثنى ان لها كبشاً به تستحلّ حرمتها فما احبّ ان اكون انا ذالك الكبش»(6) «پدرم (على (ع «براى من نقل كرد كه در مكّه قوچى است كه به وسيله آن حرمت شهر شكسته مى شود و من دوست ندارم كه مصداق آن قوچ باشم».
پي نوشت :
(1) عن الصادق) ع (:» ان الحسين بن على) ع (خرج يوم التروية الى العراق و كان معتمراً «. ر. ك. وسائل الشيعه، ج 1، ص 246، كتاب حج، باب 7، ابواب العمرة ج 2 و 3.
(2) ابن كثير، البداية و النهاية، ج 8، ص 951.
(3) وقعة الطف، ص 251.
(4) سيد بن طاووس، لهوف، ص 28.
(5) همان. به غلط در اين متن فرمانده آنان» عمر بن سعد بن ابى وقاص «ذكر شده كه در متون ديگر به عمرو بن سعيد بن عاص تصحيح شده است.
(6) ابن اثير، الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 645.
چرا امام حسين(علیه السلام) با اين كه مى دانستند دشمن به سخنانشان بى اعتنا است، تا لحظات آخر آنان را نصيحت مى كردند و براى آنها دل مى سوزاندند؟
مشاهده انحراف مردم از راه روشن و مستقيم حق و قدم گذاشتن در بيراهه كفر و باطل، غصه اى جانكاه بر دل آنان بود. روح لطيف و حساس پيامبر اسلام )ص( از ديدن نادانى ها و كجروى ها گاه چنان فشرده و آزرده مى گشت كه جان پاكش از شدت ناراحتى و اندوه به خطر مى افتاد و خداوند او را چنين دلدارى مى داد: »لعلك باخع نفسك ألا يكونوا مؤمنين«(1) »گويى مى خواهى به خاطر ايمان نياوردن مردم خود را هلاك و نابود سازى«.
تا چنين ويژگى اى در رهبران آسمانى نباشد، رهبرى در مفهوم عميقش پياده نخواهد شد. امام حسين )ع( ميوه درخت برومند رسالت است. او فرزند پيامبر )ص( و پاره اى از وجود او است. او از پيامبر و پيامبر از اوست چنان كه رسول خدا )ص( فرمود: »حسين منى و انا من حسين«(2).
او وارث همه كمالات پيامبر )ص( و آينه دار فضيلت هاى والاى او است. آبشار عطوفت و رحمت پيامبر )ص( از بلنداى وجود حسين )ع( ريزان است. به همين خاطر است كه اباعبدالله )ع( در همه مدت عمر- به ويژه در طول نهضت و انقلاب مقدسش- لحظه اى از ارشاد، هدايت و موعظه مردم- حتى دشمنان خونخوارش- فرو گذار نكرد.
سخنان و اندرزهاى آن رهبر الهى، به عنوان سندى روشن از عطوفت و محبت امامى پاك سيرت و خير خواه، در مقابل دشمنانى پست و جنايتكار براى قضاوت جهانيان به يادگار مانده است.
امام حسين )ع( در روز عاشورا در هنگام مراجعه با انبوه دشمن- با اينكه مى ديد دشمن به تمام معنا آماده جنگ است و حتى از رسيدن آب به اردوگاه و اطفال آن حضرت جلوگيرى نموده است و دقيقه شمارى مى كند كه با كوچك ترين اشاره اى حمله را آغاز كند- از اندرز و نصيحت و بيدار سازى دشمن دست بر نداشت و با وجود نبودن فرصت و هلهله و هياهوى لشكر مقابل، در خطبه طولانى- كه هر جمله اش در بردارنده مفاهيمى عميق و نيازمند شرح و تفسير است و در آنها ريشه خيانت و عناد دشمن بيان شده است- براى دشمن ايراد كرد.(3)
ابا عبدالله )ع( حتى از موعظه و نصيحت سران لشكر كفر )مانند عمر سعد و شمر بن ذى الجوشن( نيز خوددارى نكرد. در روز عاشورا، در ديدارى كه با عمر سعد بين صفوف دو لشكر داشت، فرمود: واى بر تو اى پسر سعد آيا از خدايى كه به سوى او باز مى گردى، نمى ترسى؟ آيا با اينكه مى دانى من پسر چه كسى هستم، با من مى جنگى؟ قوم را رها كن و با من باش تابه خداوند متعال نزديك شوى.
عمر سعد گفت: مى ترسم كه خانه ام خراب شود
حضرت فرمود: من آن را برايت مى سازم.
عمر سعد گفت: مى ترسم ملك و زمينم گرفته شود
حضرت فرمود: من از مالى كه در حجاز دارم، بهتر از آن را به تو مى دهم.
عمر سعد گفت: من بر زن و فرزندم بيمناكم
حضرت )ع( ساكت شد و به او جوابى نداد و روشن است هدف امام حسين )ع( نجات انسانى خود فروخته و عنصرى فرومايه بود كه با كشتن حسين )ع( آتش و عذاب جاويد را براى خود به ارمغان مى آورد.
امام حسين )ع( از اين خطبه ها و نصيحت ها، دو هدف اساسى داشت:
1. تمام كردن حجت بر دشمن و باقى نگذاشتن جاى هر گونه عذر و بهانه براى آنها،
2. بيدار كردن افراد انگشت شمارى مانند حر بن يزيد رياحى كه انوارى از ايمان و محبت اهل بيت )ع( در دل شان تابيده بود.
اين سخنان دلسوزانه و بيدار بخش، در دل عده اى از سپاه كفر اثر گذاشت و عده اى از آنها به لشكر امام حسين )ع( پيوستند و به سعادت ابدى و شرف جاويد نايل گشتند.
اين است عاطفه و محبت امامى دلسوز در رهبرى الهى و انسان دوست در مقابل دشمنى جنايتكار و بى گذشت و اين است روش فرزند فاطمه كه در حساس ترين شرايط و اوضاع نيز لحظه اى از مسيرى كه خداوند برايش تعيين نموده، منحرف نمى گردد.
پي نوشت :
(1) شعراء (26): آيه 3، و نيز رجوع كنيد: كهف (18): آيه 6.
(2) كامل الزيارات، باب 14، ص 52، ح 11.
(3) ر. ك: سخنان امام حسين( ع )ازمدينه تا كربلا، ص 219 به بعد و نيز: فروغ شهادت.
چرا امام حسين(علیه السلام) براى قيام خود كوفه را انتخاب كردند؟
1. امام حسين (ع) در اين حركت سياسى- نظامى خود، در ظاهر شكست خورد و اين شكست عمدتاً ناشى از انتخاب كوفه به عنوان محلّ قيام بود.
2. شخصيت هاى بزرگ آن زمان همانند: عبداللَّه بن جعفر پسر عمو و شوهر حضرت زينب (س)(1)، عبداللَّه بن عباس(2)، عبداللَّه بن مطيع(3)، مسور بن مخرمة(4) و محمد حنفيه(5)، امام حسين (ع) را از رفتن به عراق و كوفه منع مى كردند و برخى از آنها پيشينه كوفيان در غدر و فريب كارى و تنها گذاشتن امام على (ع) و امام حسن (ع) را به آن حضرت (ع) يادآور مى شدند.
اما آن حضرت به رغم تمامى اين نظرات- كه بعدها در ظاهر درستى آنها آشكار شد- عزم خود را جزم كرده و به سمت كوفه به راه افتاد و در اينجا است كه برخى از مورخان (مانند ابن خلدون) به صراحت نسبت اشتباه كارى سياسى را به امام (ع) داده اند(6)
از كلمات برخى از بزرگان همانند ابن عباس، چنين بر مى آيد كه در مقابل كوفه، گزينه هاى ديگرى همانند يمن نيز وجود داشته است. ابن عباس خطاب به امام حسين (ع) مى گويد: «اگر حتماً اصرار بر خروج از مكّه دارى، به سمت يمن برو كه در آنجا وادى ها و قلعه هاى محكمى وجود دارد و سرزمين گسترده اى است و تو مى توانى داعيان و مبلغان خود را از آن سرزمين به نقاط ديگر گسيل كنى».(7)
چرا امام (ع) آن گزينه ها را انتخاب نكرد؟
در مقابل اين مسائل و پرسش ها شخصيت هاى غيرشيعى- اعم از اهل سنّت و مستشرقان- به راحتى و بدون تقيد به پيش فرض ها و مبانى كلامى شيعى (همانند علم غيب و عصمت از خطاى امام (ع «به تجزيه و تحليل قيام پرداخته و با توجه به نتيجه نظامى قيام، احياناً آن حضرت را در حركت خود منتسب به اشتباه كرده اند
اما شيعيان با توجه به مبانى كلامى پيش گفته خود، در صدد تحليل اين حركت امام حسين (ع) برآمده و نظريات متعددى ابراز داشته اند كه عمده تلاش هاى آنان در اين راه به دو نظريه زير بازگشت مى كند:
يك. نظريّه شهادت
اين نظريه مبتنى بر امور زير است:
1. هر يك از امامان شيعه هنگامى كه به امامت مى رسند، صحيفه اى را مى گشايند كه در آن وظيفه الهى خود را تا هنگام شهادت مشاهده مى كنند و مأمور مى شوند بر طبق همان عمل كنند.(8)
2. امام حسين (ع) هنگامى كه پرونده خود را گشود، در آن وظيفه خود را چنين مشاهده كرد: «قاتل فاقتل و تقتل و اخرج باقوام للشهادة لاشهادة لهم الا معك»(9) «بجنگ، بكش و بدان كه كشته مى شوى و همراه با گروه هايى براى شهادت از ديار خود بيرون رو و بدان كه آنان تنها همراه تو به شهادت خواهند رسيد».
بنابراين مشيت الهى از همان آغاز بر شهادت امام حسين (ع) قرار گرفته بود و آن حضرت چاره اى جز اجراى اين مشيّت نداشت چنان كه بار ديگر و در آستانه حركت به سمت عراق، اين امر به گونه اى در خواب، به وسيله پيامبر خدا (ص) بر امام حسين (ع) ابلاغ شد و آن حضرت در مقابل محمد حنفيه برادرش- كه از او علّت حركت امام (ع) به سمت كوفه را مى پرسيد- جواب داد: پيامبر (ص) در خواب به نزد من آمد و فرمود: «يا حسين اخرج فان اللَّه قد شاء ان يراك قتيلًا».(10)
طبق اين نظريه(11)، حركت امام (ع) به سمت كوفه، حركتى به سمت شهادت و به هدف دسترسى به آن بود و آن حضرت به خوبى از اين سرنوشت آگاه بود. اين تكليف و وظيفه خاص امام حسين (ع) بود كه قابل پيروى براى ديگران و حتى امامان ديگر نمى باشد.
بنابراين جاى سؤال و چون و چرا باقى نمى ماند و مسأله اصرار امام (ع) بر حركت- به رغم نظر شخصيت هاى بزرگ آن زمان- به خوبى حلّ مى شود زيرا در نظر اينان، امام (ع) خود بهتر از هر كس، از فريب كارى و غدر و نيرنگ بازى كوفيان آگاه بود و مى دانست كه سرانجام او را رها كرده و حتى به جنگش خواهند آمد و سرانجام او را به شهادت خواهند رساند و با اين علم به سمت كوفه حركت كرد تا به قربانگاه خويش رود و به شهادت رسد.
اما اينكه هدف اين شهادت چه بود، بين صاحبان اين نظريه اختلاف است. برخى آن را در راستاى امر به معروف و نهى از منكر به حساب آورده و نثار خون و آبيارى درخت اسلام به وسيله خون امام (ع) را، والاترين مرتبه اين وظيفه معرفى كرده اند. اين خون سرانجام باعث پايدارى اسلام و رسوا شدن يزيد و بنى اميه و سرانجام سقوط اين دولت در هفتاد سال بعد (سال 132 ق) گشت.
برخى ديگر- كه عمدتاً از جامعه احساسى و غير علمى شيعه به حساب مى آيند- بدون هيچ مبناى استدلالى محكم، هدف شهادت را نوعى كفّاره گناهان پيروان امام حسين (ع) و شفاعت آن حضرت از شيعيانش دانسته اند درست همانند آنچه مسيحيان درباره كشته شدن حضرت مسيح (ع) بدان اعتقاد دارند.(12)
عمده اشكالات نظريه شهادت- علاوه بر نقد سندى آن- امورى از قرار زير است:
1. دستور ويژه داشتن امام حسين (ع)، سيره آن حضرت (ع) و ديگر امامان را از قابليت اسوه بودن مى اندازد در حالى كه اسوه بودن آن بزرگواران و نيز لزوم پيروى شيعيان از آنان از اصول مسلّم نزد شيعه در همه دوران ها به شمار مى آمده است.
2. اين مبنا با كلام امام حسين (ع)- كه مى فرمايد: «لكم فى اسوة»(13) من الگوى شما هستم)- منافات دارد.
3. گرچه مى توان پيشگويى پيامبران پيشين و پيامبر اكرم (ص) و نيز امامان قبل از امام حسين (ع) را نسبت به شهادت او پذيرفت و گرچه مى توان فى الجمله آگاهى امام (ع) از شهادت خويش را از بعضى از عبارات آن حضرت (ع) به دست آورد اما از هيچ كلامى نمى توان شهادت را به عنوان هدف امام (ع) در حركت و قيام خود استفاده كرد بلكه هدف آن حضرت (ع) را بايد از عبارات او به دست آورد كه عبارت زير (در وصيت نامه امام (ع) به برادرش محمد حنفيه) گوياترين آنها است: «و انما خرجت لطلب الاصلاح فى امّة جدّى، اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر و اسير بسيرة جدّى و ابى على بن ابى طالب»(14) «خروج من به علّت اصلاح در امت جدّم مى باشد، قصد آن دارم كه امر به معروف و نهى از منكر نمايم و به سيره و روش جدّم پيامبر (ص) و پدرم على بن ابى طالب (ع) عمل كنم».
در اين عبارت سه هدف اصلاح طلبى، امر به معروف و نهى از منكر و عمل به سيره پيامبر (ص) و حضرت على (ع) به عنوان اهداف حركت و قيام سيدالشهداء (ع) مطرح شده است و سخنى از شهادت در ميان نيست.
دو. نظريه تشكيل حكومت اسلامى
بنا به نوشته برخى از نويسندگان،(15) اين نظريه در آغاز در ميان شيعه به صراحت در عبارات سيد مرتضى معروف به علم الهدى) 355- 436 ق) از علماى قرن چهارم و پنجم شيعه ديده شده است. او در پاسخ سؤالى در مورد حركت امام (ع) به كوفه چنين مى نگارد:
«سرور ما اباعبداللَّه (ع) براى به دست آوردن حكومت به سوى كوفه نرفت مگر بعد از آنكه از عهود و عقود قوم، اطمينان به پيروزى يافت».(16) اين نظريه پس از سيد، در بيان علماى شيعه طرفدارانى پيدا نكرد و بلكه بزرگانى همچون شيخ طوسى، سيد بن طاووس، علامه مجلسى و بيشتر بزرگان با بى مهرى و احياناً مخالفت سنگين روبه رو شد.(17)
در دوره معاصر برخى از نويسندگان، بار ديگر سعى در احياى اين نظريه به منظور پاسخ گويى مناسب با روش تحليل تاريخى به شبهات اهل سنّت و مستشرقان نموده اند. اين نظريه در زمان خود به علّت جوّ حاكم بر محافل علمى آن زمان، واكنش هاى تندى را از سوى علما و دانشمندان برانگيخت و حتى شخصيت هايى همانند شهيد مطهرى و دكتر شريعتى نيز آن را نپذيرفتند.(18) اشكال مهم اين نظريه، ناديده گرفتن علم غيب امام (ع) بود.
اما اصل نظريه- كه حركت امام حسين (ع) براى تشكيل حكومت اسلامى بوده و چنين كارى مى بايست با قيام عليه يزيد و رسوا سازى غاصبان انجام مى گرفت- مورد تأييد بزرگانى هم چون امام خمينى (ره) مى باشد. ايشان در موارد متعددى به اين مسأله اشاره كرده و تلاش براى برپايى حكومت صالح دينى را به عنوان يكى از اهداف قيام مقدس عاشورا عنوان كرده اند از جمله:
الف. اولين بار امام در مورخه 6/ 3/ 50 در نجف اشرف در سخنرانى خود چنين فرمود: «او (امام حسين (ع «مسلم بن عقيل را فرستاد تا مردم را دعوت كند به بيعت تا حكومت اسلامى تشكيل دهد و اين حكومت فاسد را از بين ببرد».(19)
ب. وقتى كه حضرت سيدالشهدا (ع) آمد مكّه و از
مكه در آن حال بيرون رفت، يك حركت سياسى بزرگى بود، تمام حركات حضرت، حركات سياسى بود، اسلامى- سياسى و اين حركت اسلامى- سياسى بود كه بنى اميه را از بين برد و اگر اين حركت نبود اسلام پايمال شده بود».(20)
ج. سيدالشهدا آمده بود، حكومت هم مى خواست بگيرد. اصلًا براى اين معنا آمده بود و اين يك فخرى است و آنهايى كه خيال مى كنند كه حضرت سيدالشهدا براى حكومت نيامده، خير، اينها براى حكومت آمدند براى اينكه بايد حكومت دست مثل سيدالشهدا باشد، مثل كسانى كه شيعه سيدالشهدا هستند، باشد».(21)
در راه اثبات اين مسأله مى توان از دلايلى به قرار زير بهره گرفت:
1. مهم ترين دليل، سخنان امام حسين (ع) است كه در هنگام خروج از مدينه سه هدف اصلاح، امر به معروف و عمل به سيره پيامبر (ص) و حضرت على (ع) را به عنوان اهداف قيام خود مطرح مى كند.(22) روشن است كه اصلاح كلان، جز در سايه تشكيل حكومت نمى باشد و مرتبه اعلاى امر به معروف و نهى از منكر با تشكيل حكومت امكان پذير است كه در آن حاكم مشروع، داراى بسط يد و قدرت كافى است. از همه مهم تر سخن از سيره پيامبر (ص) و امام على (ع) است كه نشانگر اشاره آن حضرت (ع) به سيره حكومتى آن دو بزرگوار است و بدين گونه داعيه حكومت خواهى خود را در راه ادامه سيره آن دو، اعلام مى دارد.
2. نوع نامه نگارى هاى كوفيان- كه در آن سخن از لشكرى آماده و نيز نداشتن امام است- نشانگر آن است كه آنان حكومت يزيد را مشروع ندانسته و از امام حسين (ع) مى خواهند تا به كوفه آيد و براى آنها به عنوان امام حكومت كند و آن حضرت به منظور پاسخ گويى به اين نياز اساسى كوفيان، حركت خود را آغاز كرد. به عنوان مثال در يكى از اين نامه ها- كه به وسيله بزرگان شيعى كوفه همانند سليمان بن صرد خزاعى، مسيب بن نجبه و حبيب بن مظاهر نگاشته شده- چنين آمده است:
«انه ليس علينا امام، فاقبل لعل اللَّه ان يجمعنا بك على الحق»(23) «ما پيشوايى نداريم، به سمت ما بيا كه اميد است خداوند ما را به وسيله تو بر حق مجتمع سازد».
3. پاسخ اوليه امام حسين (ع) به اين نامه ها- كه همراه با فرستادن مسلم بن عقيل به كوفه است- نشان از مسأله امامت و تشكيل حكومت دارد. جالب آن است كه آن حضرت در نامه اى هنگام فرستادن مسلم خطاب به كوفيان مى فرمايد: «و قد فهمت كلّ الذى اقتصصتم و ذكرتم و مقالة جلّكم انه ليس علينا امام فاقبل لعل اللَّه ان يجمعنا بك على الهدى و الحق»(24) «من همه آنچه را گفتيد، فهميدم، گفته عمده شما آن بود كه ما امام نداريم».
با توجّه به اين نامه امام (ع) رفتن خود به كوفه را مشروط به تأييد مسلم نسبت به محتواى نامه ها مى كند.(25)
4. بيان شرايط امام حسين (ع) در نامه هاى آن حضرت- كه به خوبى تطبيق و انحصار اين شرايط در خودش، در آنها مشهود است- مى تواند به گونه اى ديگر به كمك اثبات اين نظريه بيايد. جالب آن است كه امام (ع) در اين عبارات، بيشتر به بيان ابعاد اجرايى و حكومتى امامت پرداخته و از ابعادى همچون بيان احكام شريعت- كه بعدها برخى امامت را منحصر در آن دانستند- سخنى به ميان نياورده است.
عبارت امام (ع) در اين باره كه در ادامه نامه پيشين آن حضرت (ع) آمده چنين است: «فلعمرى ما الامام الا العامل بالكتاب و الآخذ بالقسط و الدائن بالحق و الحابس نفسه على ذات اللَّه»(26) «به جانم سوگند تنها كسى مى تواند به عنوان امام مطرح باشد كه عالم به كتاب خداوند، اجرا كننده قسط و عدالت، عمل كننده به حق بوده و تمام تلاش هاى خود را در راه خداوند انجام دهد».
5. نوع فعاليت هاى جناب مسلم- كه شامل مواردى همچون بيعت گرفتن از مردم مبنى بر عمل به پيمان خود در يارى رساندن به امام حسين (ع)(27) و ثبت اسامى بيعت كنندگان در ديوان (به گونه اى كه تعداد آنها را بين دوازده تا هجده هزار نفر نوشته اند)-(28) نيز نشانگر قصد تشكيل حكومت در كوفه از سوى امام (ع) مى باشد.
6. در نامه نگارى هاى طرفداران بنى اميه به يزيد، هنگام روزافزون شدن طرفداران مسلم، مى توان اين نكته را دريافت كه آنان در صورت ادامه اين فعاليت ها، كوفه را از دست رفته مى ديدند. عبارت زير به خوبى اين مطلب را آشكار مى سازد:
«فان كان لك بالكوفه حاجة فابعث اليها رجلًا قويّاً ينفذ امرك و يعمل مثل عملك فى عدوّك»(29) «اگر نياز به كوفه دارى، مردى قوى را به ولايت آن بگمار كه امر تو را اجرا كرده و مانند تو نسبت به دشمنت عمل كند».
7. گزارش مسلم به امام حسين (ع) مبنى بر تأييد انگيزه و عمل كوفيان در يارى آن حضرت- كه موجبات حركت امام (ع) به سمت كوفه را فراهم آورد(30)- خود بهترين شاهد بر اين مدّعا است. امام (ع) در ميانه راه نامه اى خطاب به كوفيان نگاشت و آن را به وسيله قيس بن مسهّر صيداوى روانه كرد كه در آن ضمن اشاره به تأييد نامه مسلم، حركت خود به سمت كوفه را در هشتم ذى حجه اعلام فرمود و از آنها خواست كه در تلاش هاى خود جديت به خرج دهند تا امام (ع) به شهر آنها برسد:
«فان كتاب مسلم بن عقيل جاءنى يخبرنى فيه بحسن رأيكم و اجتماع ملأكم على نصرنا و الطلب بحقنا فسألت اللَّه ان يحسن لنا الصنع و ان يثيبكم على ذلك اعظم الاجر و قد شخصت اليكم من مكّة يوم الثلثاً لثمان مضين من ذى الحجّة يوم التروية فاذا اقدم عليكم رسولى فانكمشوا امركم و جدّوا فانى قادم عليكم فى ايّامى هذه»(31) «نامه مسلم به من رسيد كه از حسن رأى شما و اينكه همه آماده يارى ما هستيد و حق ما را از دشمنان ما خواهيد گرفت، حكايت مى كرد. از خداوند مى خواهم كارهاى ما را نيكو گرداند و به شما پاداش بزرگ عنايت كند. به تعقيب اين نامه در روز سه شنبه هشتم ذى حجه كه روز ترويه بود، از مكه به جانب شما حركت كردم. به مجردى كه فرستاده من بر شما وارد شد، با سرعت خود را آماده سازيد و در كار خود جدّيت كنيد كه من به همين زودى بر شما وارد خواهم شد».
چند اشكال:
مهم ترين اشكال هاى اين نظريه دو اشكال عمده از قرار زير است:
1. اين نظريه با مبانى كلامى شيعه- كه امام را عالم به غيب مى داند- در تناقض است.
2. اين نظريه به امام (ع) نسبت خطا و اشتباه كارى مى دهد كه با عصمت آن حضرت، در تضاد است. به نظر مى رسد اين اشكال، مهم ترين دليل روى گردانى جامعه شيعى از اين نظريه است.
پاسخ به اين اشكال مستلزم ورود در مباحث كلامى شيعه، همچون مدلول و محتواى علم غيب و عصمت، طريقه اثبات آنها و چگونگى رفع تناقض آن دو در هنگام چالش با واقعيت هاى تاريخى، مى باشد. امّا از آنجا كه ما را از مسير خود- كه تحليل بر اساس شيوه هاى تاريخى است- دور مى كند، به آن نمى پردازيم. البته متذكّر مى شويم كه با مبانى كلامى نيز امكان پذيرفتن اين نظريه وجود دارد چنان كه تحليل شخصيت هايى همچون امام خمينى (ره) نيز بر اين اساس است. اقدام براى تشكيل حكومت «وظيفه» است و بايد همراه با تدبير، اتمام حجت، درايت و همراه سازى ديگران انجام گيرد. اما «نتيجه» با خدا است و بايد به آن رضايت داد و حتى اگر علم به «نتيجه» داشته باشيم، با اقدام بر انجام «وظيفه» منافات ندارد زيرا كسى كه بر اساس حق، حركت مى كند، شكست او مقطعى است و پيروزى نهايى در طول تاريخ با حركت حق طلبانه است.
طبق اشكال گفته شده، عدم موفقيت امام حسين (ع) در اين هدف (تشكيل نشدن حكومت اسلامى و بلكه خيانت و فريب كارى نامه نگاران) حاكى از برآورد نادرست امام (ع) از كوفيان و مردمان آن بوده و درستى نظر شخصيت هاى آن زمان همانند ابن عباس را اثبات مى كند
در پاسخ به آنان مى توان با تحليل تاريخى و واقع بينانه عقلانيت حركت امام حسين (ع) را اثبات كرد.
عقلانيت حركت امام حسين (ع)
اگر يك شخصيت سياسى با در نظر گرفتن شرايط مختلف و تحقيق كافى درباره يك تصميم، سرانجام منطقاً به نتيجه اى رسيده و بر اساس آن تصميمى گرفت و در اين ميان عاملى كاملًا غيرمنتظره مانعى در اجراى پيش بينى او ايجاد كرد، نمى توان آن شخصيت را متهم به خطاكارى كرد.
ما معتقديم در آن مقطع تاريخى، امام حسين (ع) به خوبى اوضاع كوفه را زير نظر گرفت. آن حضرت در زمان معاويه حاضر نشده بود به كوفيان پاسخ مثبت دهد و صريحاً تقاضاى آنها را ردّ كرده(32) و حتى برادرش محمد حنفيه را از پاسخ گويى مثبت به اين نامه ها بازداشته بود.(33) در اين هنگام نيز به مجرد وصول اين نامه ها به آنان اعتماد نكرد بلكه به منظور دريافتن صحّت و سقم ادّعاى كوفيان، پسرعموى خود مسلم بن عقيل را به آن سامان گسيل داشت و پس از آنكه مسلم بيش از يك ماه در
آن سامان توقف كرد و از نزديك با اوضاع آنجا آشنا شد و به اين نتيجه رسيد كه اوضاع براى ورود امام حسين (ع) مناسب است و اين را در نامه خود به امام (ع) نگاشت آن حضرت به سمت اين شهر حركت كرد. البتّه حركت زود هنگام امام (ع) در ايام حج را بايد معلول خطر جانى براى آن حضرت در مكّه به حساب آورد.
در اين ميان عامل غيرمنتظره اى كه پديد آمد، بركنارى نعمان بن بشير و جايگزينى عبيداللَّه بن زياد به جاى او در كوفه بود كه هيچ شخصيت سياسى نمى توانست اين عامل را پيش بينى كند بلكه ظاهر اوضاع، كاملًا خلاف اين مطلب را نشان مى داد زيرا درباره رابطه ميان يزيد و ابن زياد چنين گفته شده است: يزيد بر او خشمگين بوده(34) و در صدد عزل او از حكومت بصره بوده است.(35) حتى در بعضى از منابع چنين آمده است: «كان يزيد ابغض الناس فى عبيداللَّه بن زياد»(36) (يعنى يزيد دشمن ترين مردمان نسبت به ابن زياد بود).
با وجود اين عامل اگر مسلم و يارانش نيز مانند ابن زياد مى توانستند از اهرم هاى فشار، تهديد و تطميع استفاده كنند و به سامان دهى بيعت كنندگان مى پرداختند و از عوامل مختلف اقتصادى، سياسى، اجتماعى و روانى بهره مى گرفتند (چنان كه ابن زياد بهره گرفت)، امكان پيروزى آنان در كوفه بسيار بود.
حتّى اگر مسلم در فرصت استثنايى كه براى او پيش آمد، به پيشنهاد شريك بن اعور و عمارة بن عبدالسلول عمل نموده و ابن زياد را در خانه هانى ترور مى كرد،(37) مى توانست به خوبى بر اوضاع مسلّط شود.
در اينجا است كه مى توانيم بگوييم: شناخت امام حسين (ع) از مردم كوفه، واقع گراتر از شناخت امثال ابن عباس بود زيرا اوّلًا شناخت ابن عبّاس مربوط به دوران امام على (ع) و حكومت امام حسن (ع) (يعنى حداقل بيست سال قبل) بود در حالى كه شناخت امام (ع) مربوط به زمان حال بود.
دوّم اينكه اين شناخت علاوه بر آنكه از نوشته هاى بزرگان شيعه- همچون سليمان بن صرد و حبيب بن مظاهر- به دست آمده بود به وسيله نماينده مستقيم امام (ع) (مسلم) نيز تأييد شده بود در حالى كه ابن عباس و ديگران چنين ابزارهايى را براى به روز كردن شناخت خود در اختيار نداشتند.
تذكر اين نكته لازم است كه شرايط كوفه در اين زمان، چنان با اوضاع كوفه بيست سال قبل متفاوت شده بود كه انگيزه هاى لازم را براى همراهى كوفيان با امام حسين (ع) فراهم آورده و احتمال عقب نشينى و فريب كارى آنان را در اذهان كمتر متبادر مى ساخت زيرا:
يكم. كوفه در رقابت با شام بر سر مركزيت دنياى اسلام شكست خورده و مركزيت از كوفه به شام منتقل شده بود. سياست امويان در هر چه عقب نگاه داشتن كوفه، آنان را وادار مى كرد تا به گونه اى درصدد احياى عظمت گذشته باشند.
دوّم. سختگيرى همه جانبه حكومت اموى در اين دوره نسبت به كوفيان و به ويژه شيعيان، آنان را در اقدام جدى عليه امويان مصمم تر مى ساخت.
سوّم. شناخت قبلى كوفيان نسبت به شخصيت يزيد و مقايسه او با امام حسين (ع)، آنان را بر تصميم خود مبنى بر نپذيرفتن حكومت او هر چه راسخ تر مى كرد.
در اينجا نيز بايد توجه داشت كه عواملى همچون ضعف حكومت مركزى (حكومت شام) به عللى همچون كم تجربگى يزيد و غيرقابل مقايسه بودن شخصيت دينى، سياسى و اجتماعى او در برابر پدرش معاويه و نيز ضعف حكومت كوفه (كه متولّى آن شخصيت ضعيفى همچون نعمان بن بشير بود)، احتمال موفقيّت امام حسين (ع) را در تشكيل حكومت در كوفه و توان مقابله با حكومت مركزى شام بيشتر مى كرد.
بنابراين مى توان نتيجه گرفت كه از نقطه نظر تحليل تاريخى، تصميم امام (ع) بر حركت به سمت كوفه- با توجّه به موقعيّت آن حضرت و وضعيت كوفه و مردمان آن و اوضاع حكومت مركزى شام- تصميمى كاملًا درست بوده است و اگر عوامل ناشناخته و غيرمنتظره پديد نمى آمد، اين حركت منجر به پيروزى ظاهرى امام (ع) نيز مى گشت.
پي نوشت :
(1) ابن اعثم كوفى، الفتوح، ج 5، ص 76.
(2) همان، ص 66.
(3) البداية و النهاية، ج 8، ص 261.
(4) همان، ص 361.
(5) بحارالانوار، ج 44، ص 463.
(6) مقدمه بن خلدون، ص 112.
(7) ابن اثير، الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 545.
(8) اصول كافى، ج 2، صص 36- 28. باب» ان الائمة عليهم السلام لم يفعلوا شيئاً و لا يفعلون الا بعهدٍ من اللَّه عزوجل «.
(9) همان، ص 28، ح 1.
(10) لهوف، ص 48.
(11) براى آگاهى از سير تاريخى اين نظريه و بزرگان معتقد به آن ر. ك: شهيد فاتح در آيينه انديشه، محمد صحتى سردرودى، صص 502- 132.
(12) شهيد فاتح، ص 932.
(13) تاريخ طبرى، ج 5، ص 304.
(14) بحارالانوار، ج 44، ص 329 ابن اعثم، الفتوح، ج 5، ص 21. در منبع اخير در ادامه اين جمله نيز آمده است:» و سيرة الخلفاء الراشدين المهديين «.
(15) شهيد فاتح، ص 961.
(16) همان، ص 170، به نقل از: تنزيه الانبياء، ص 571.
(17) براى اطلاع تفصيلى از گوشه اى از مخالفت ها ر. ك: شهيد فاتح، صص 190- 184 و نيز صص 502- 132.
(18) براى آگاهى از گوشه اى از اين مخالفت ها و واكنش هاى گسترده ر. ك: رسول جعفريان، جريانها و جنبش هاى مذهبى- سياسى ايران، ص 802- 412.
(19) صحيفه نور، ج 1، ص 471.
(20) همان، ح 18، ص 031.
(21) همان، ج 20، ص 091.
(22) بحارالانوار، ج 44، ص 923.
(23) وقعة الطف، ابى مخنف، ص 29.
(24) وقعة الطف، ابى مخنف، ص 19.
(25) همان:» فان كتب الىَّ انه قد اجمع رأى ملأكم و ذوى الفضل و الحجى منكم على مثل ما قدمت علىَّ به رسلكم و قرأت فى كتبكم اقدم عليكم و شيكاً ان شاء اللَّه «.
(26) همان.
(27) تاريخ يعقوبى، ج 20، ص 215 و 612.
(28) مروج الذهب، ج 3، ص 64 شيخ مفيد، الارشاد، ص 383.
(29) وقعة الطف، ص 101.
(30) وقعة الطف، ص 112:» فان الرائد لا يكذب اهله و قد بايعنى من اهل الكوفة ثمانية عشر الفاً فعجل الاقبال حين يأتيك كتابى فان الناس كلهم معك ليس لهم فى آل معاوية رأى و لا هوى «.
(31) الارشاد، ص 814.
(32) دينورى، الاخبار الطوال، ص 302.
(33) ابن كثير، البداية و النهاية، ج 8، ص 361.
(34) تاريخ طبرى، ج 5، ص 356 و 357 الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 535.
(35) ابن مسكويه، تجارب الامم، ج 2، ص 42 البداية و النهاية، ج 8، ص 251.
(36) سبط ابن جوزى، تذكرة الخواص، ص 831.
(37) الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 735.
نويسنده: سید امیرحسین کامرانی راد
منابع:
1. حماسه حسينى، علامه شهيدمطهرى(رحمت الله عليه)
2. حماسه و عرفان، آیت الله جوادی آملی(دامت برکاته)
3. سيماى فرزانگان، آيت الله جعفر سبحانى(دامت برکاته)
4. آذرخشى ديگر از آسمان كربلا ، آیت الله محمدتقى مصباح یزدی(دامت برکاته)
5. خلاصه تاريخ اسلام ، حجت الاسلام سيد هاشم رسولى محلاتى
6. فضايل و سيره امام حسين (عليه السلام)، عباس عزيزى
7. شرع و شادى، ابوالفضل طريقه دار
8. نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاهها
منبع : سایت راسخون
