موقف‌های قیامت
قرآن كریم در مورد طولانی بودن روز قیامت دو تعبیر متفاوت دارد:
1. یك جا آن را معادل پنجاه هزار سال دانسته و فرموده است:
«تَعْرُجُ الْمَلائِكَهُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ».[1]
ـ فرشتگان و روح در روزی كه برابر با پنجاه‌هزار سال است به سوی خدا بالا می‌روند.
از سیاق آیات برمی‌آید كه مقصود از این‌روز، روز قیامت است، و مراد این است كه آن روز به مقیاس سال‌های دنیا برابر پنجاه‌هزار سال خواهد بود، و منظور از عروج فرشتگان به سوی خداوند این است كه در آن روز نظام دنیا به هم خورده و اسباب و وسایط تدبیر جهان برچیده می‌شوند، و فرشتگان ـ كه از وسایط تدبیر الهی هستند ـ به جانب عرش الهی باز می‌گردند، چنان‌كه می‌فرمایند:
«وَ تَرَى الْمَلائِكَهَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ».[2]
ـ «روح»، از موجودات عالم بالاتر و غیر از فرشتگان است، چنان‌كه می‌فرماید:
«یُنَزِّلُ الْمَلائِكَهَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ».[3]
و آن غیر از جبرئیل است، زیرا قرآن جبرئیل را «روح الأمین»[4] و «روح القدس»[5] نامیده است نه روح به طور مطلق: بدیهی است كه مقید با مطلق متفاوت است.[6]
2. در جای دیگر آن را برابر با یك‌هزار سال دانسته و فرموده است:
«یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ».[7]
ـ خداوند امر آفرینش را از آسمان (مقام ربوبی) به سوی زمین تدبیر می‌كند، آن‌گاه موجودات در روزی كه برابر با هزار سال دنیوی است به سوی او باز می‌گردند.
گروهی از مفسران در وجه جمع میان این دو زمان متفاوت، گفته‌اند: در قیامت پنجاه موقف وجود دارد كه توقف بندگان در هر یك برابر، با هزارسال دنیوی است.[8]
برخی از روایات نیز این نظریه را تأكیده می‌كند، چنان‌كه محدث كلینی(ره) در روضه كافی، و شیخ طوسی(ره) در امالی از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت كرده‌اند كه فرمود: «قبل از آن كه به حساب شما رسیدگی شود، خودتان به حساب خود برسید، زیرا در قیامت پنجاه موقف است كه مدت هر یك، برابر با هزار سال دنیوی است.» آن‌گاه آیه دوم را تلاوت كرد.[9]
نیز امام علی ـ علیه السلام ـ در پاسخ فردی كه آیات قرآن را درباره سخن گفتن انسانها در قیامت تناقض‌آمیز پنداشته بود ـ چرا كه در برخی از آیات آمده است كه در روز قیامت به انسانها اجازه سخن گفتن داده نمی‌شود، و در آیات دیگر آمده است كه آنان با یكدیگر سخن می‌گویند ـ فرمود: «در قیامت مواقف مختلفی وجود دارد، و اختلاف آیات مزبور ناظر به موقف‌های مختلف قیامت است.»[10]
یادآوری این نكته لازم است كه از برخی روایات برمی‌آید كه طولانی بودن روز قیامت و مواقف آن به وضعیت عقیده و عمل انسانها بستگی دارد. و به همین دلیل، بر مؤمنان و پارسایان بسیار زودگذر خواهد بود. ابوسعید خدری می‌گوید: در حضور پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از طولانی بودن روز قیامت اظهار شگفتی و نگرانی شد، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «به پروردگارم سوگند، روز قیامت برای مؤمنان از خواندن یك نماز واجب نیز آسان‌تر خواهد بود».[11]
حساب اعمال
قرآن كریم در آیات متعدد قیامت را «یوم الحساب» نامیده است.[12] «واژه حساب» در لغت عبارت است از بررسی و جمع اعداد و مقادیر و تعیین حاصل آن‌ها. بنابراین، از آن جا كه مكلفان در قیامت حاصل جمع میان اعمال خوب و بد خود را می‌یابند، روز قیامت، روز حساب نامیده شده است.[13]
بنابراین، غرض از رسیدگی به اعمال مكلفان این نیست كه خداوند بر مقدار اعمال نیك و بد آنان آگاه گردیده، آن‌گاه به آن‌ها پاداش و كیفر مناسب می‌دهد، زیرا او دانای مطلق بوده و بر همه چیز آگاه است ـ بلكه، همان‌گونه كه بیان گردید ـ مقصود این است كه مكلفان با مشاهده اعمال خوب و بد خود، به حساب خویش آگاه شده و بر رحمت و عدل الهی در مقام كیفر و پاداش كاملاً واقف می‌گردند.
از این‌رو، قرآن كریم در عین این كه خداوند را حساب‌رس اعمال بندگان دانسته و می‌فرماید:
«إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ».[14] در جای دیگر، خود انسانها را حساب‌رس اعمال خود معرفی نموده و می‌فرماید: «اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْیَوْمَ عَلَیْكَ حَسِیباً».[15]
ـ نامه عمل خود را بخوان، امروز كافی است كه خود به حساب خویش برسی.
بر این پایه، علی ـ علیه السلام ـ فرموده است: «روز قیامت اعمال بندگان در برابر دیدگان آنان نمایان می‌گردد، «أعْمَالُ العِبَادِ فِی عَاجِلِهِم، نَصْبُ أعْیُنهِم فی آجِلِهِم».[16]
از این‌جا، می‌توان به راز «سریع الحساب» بودن خداوند كه در آیات قرآن آمده است پی برد، و نیز دانست كه چگونه خداوند در روز قیامت حساب همه مكلفان را یك‌جا بررسی می‌كند، چنان‌كه وقتی از علی ـ علیه السلام ـ در این باره سؤال شد، فرمود: همان‌گونه كه یك جا به آنان روزی می‌دهد، حساب آنان را نیز یك‌جا رسیدگی می‌نماید: سُئِلَ ـ علیه السلام ـ كَیْفَ یُحَاسِبُ اللهَ الخَلْقَ عَلَی كَثْرَتِهِم؟ فَقَالَ ـ علیه السلام ـ : كَما یرزُقُهم علی كَثرتهم.[17]
و نیز فرمود: «إنَّهُ یُحَاسِبُ الخَلقَ دَفْعَهً، كَمَا یَرْزِقُهم دَفْعَهً».[18]
شیخ مفید(ره) درباره حقیقت حساب در قیامت گفته است:
«حساب عبارت است از مقابله و مقایسه میان اعمال و جزای آن‌ها، و آگاه شدن انسان بر لغزشهایی كه از او سر زده، و سرزنش او بر گناهان، و ستایش او بر نیكی‌ها، و رفتار با او به گونه‌ای كه سزاوار آن است.»[19]
نیز محقق لاهیجی(ره) نیز در این‌باره گفته است: «حساب عبارت از آن است كه نامه‌های اعمال را به نظر مكلفان رسانده و به دست آنان می‌دهند تا خود بر اعمال خویش آگاه شوند و حجت خدای بر آنان تمام شود».[20]
درباره چگونگی رسیدگی به حساب بندگان در قیامت در احادیث وارده از ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ مطالب فراوانی است كه حاصل آن‌ها را شیخ صدوق(ره) در رساله عقاید خود، چنین یادآور شده است: «اعتقاد ما در مورد حساب این است كه آن حق است و حساب پیامبران و امامان را خداوند خود رسیدگی می‌كند، آن‌گاه هر پیامبری به حساب جانشینان خود می‌رسد، و آنان به حساب امت‌ها رسیدگی می‌نمایند».[21]
سنجش اعمال
در برخی از آیات قرآن راجع به سنجش اعمال و سنگینی و سبكی ترازوهای اعمال در قیامت سخن گفته شده است: چنان‌كه می‌فرماید:
«الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِكَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ».[22]
ـ سنجش اعمال در روز قیامت حق است، آنان كه ترازوهایشان سنگین باشد، رستگارند، و آنان كه ترازوهایشان سبك باشد، به خاطر این كه آیات ما را انكار می‌كردند، زیانكارند».[23]
و نیز می‌فرماید:
«وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَهِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً».[24]
ـ در روز قیامت ترازوهای عدالت را برقرار می‌كنیم، پس به هیچ انسانی كوچكترین ستمی نمی‌شود.
درباره این كه مقصود از وزن كردن اعمال چیست، و این‌كه اعمال چگونه وزن می‌شوند، اقوال مختلفی مطرح گردیده است:
1. بسیاری از مفسران و متكلمان لفظ «میزان» را به همان شكل معروف از ترازو تفسیر كرده‌اند و در چگونگی توزین یكی از دو نظریه زیر را پذیرفته‌اند:
الف. اعمال نیك به صورت‌های زیبا، و اعمال بد به صورت‌های زشت، تحقق یافته، آن‌گاه وزن می‌شوند.
ب. پرونده‌ها و نامه‌های اعمال نیك و بد وزن می‌شوند.
2. برخی گفته‌اند: مقصود از «میزان» عدل است؛ یعنی، خداوند براساس عدالت به افعال بندگان جزا می‌دهد. این قول از مجاهد، ضحاك و اعمش نقل شده است، و بسیاری از متأخران نیز آن را پذیرفته، و در توجیه آن گفته‌اند: اطلاق لفظ «وزن» بر معنای عدل و برابری جایز است، چنان‌كه گفته می‌شود: این سخن هم وزن آن سخن است، یعنی معادل و مساوی با آن است، هر چند توازن و سنجش حقیقی در كار نیست. از سوی دیگر، چون عدل در داد و ستد با پیمانه و وزن كردن انجام می‌گیرد، به این جهت برای بیان عدل در مقام جزا، از كلمه وزن و میزان استفاده شده است.[25] علامه طبرسی(ره) در مجمع البیان نیز این وجه را برگزیده است.[26]
3. مقصود از وزن و سنگینی و سبكی آن، ارزشمندی اعمال و یا بی‌ارزش بودن آن‌ها از نظر ثواب و پاداش است. از طرفداران این نظریه شیخ مفید(ره) است، نامبرده پس از نقد نظریه نخست گفته است: مقصود از وزن و میزان اعمال این است كه اعمالی كه ارزشمند بوده و شایسته پاداش بسیار می‌باشند سنگین، و اعمالی كه بی‌ارزش بوده و شایسته پاداش نمی‌باشند سبك خواهند بود، آن‌گاه در تأیید این نظریه گفته است: هر گاه در زبان عرب گفته می‌شود: «كلام فلانٍ عندی أوزن من كلام فلانٍ» مقصود این است كه قدر و ارزش كلام او بیشتر است، و قرآن نیز به لغت عربی و با توجه به حقیقت و مجاز آن نازل گردیده است، و نه الفاظ و معانی عامیانه و سطحی.[27]
4. علامه طباطبایی(ره) در این‌باره بیان جامعی دارد كه حاصل آن چنین است:
الف.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . معارج/ 4.
[2] . زمر/ 75.
[3] . نحل/ 2.
[4] . شعراء/ 194.
[5] . نحل/ 103.
[6] . المیزان، ج 20، ص 8.
[7] . سجده/ 5.
[8] . همان، ج 17، ص 248.
[9] . بحار الانوار، ج 7، باب 6، روایت 3.
[10] . توحید صدوق، باب 36، روایت 5، ص 260.
[11]. بحار الانوار، ج 7، باب 6، روایت 3.
[12] . سوره ابراهیم/ 41، غافر/ 27.
[13] . حكیم سبزواری، اسرار الحكم، ص 361.
[14] . غاشیه/ 26ـ25.
[15] . اسراء/ 14.
[16] . نهج البلاغه، حكمت شماره 6.
[17] . نهج البلاغه، حكمت شماره 300.
[18] . مجمع البیان، ج 1، ص 298.
[19] . تصحیح الاعتقاد، ص 93.
[20] . گوهر مراد، ص 655.
[21] . الاعتقاد فی دین الامامیه، ص 50 ـ درباره حساب اعمال در قیامت، مطالب بسیاری در آیات و روایات مطرح گردیده است، به تفسیر منشور جاوید، ج 9، ص 308ـ280 رجوع شود.
[22] . اعراف/ 9ـ8.
[23] . به همین مضمون است آیات: 103102 سوره مؤمنون، و آیه شش سوره قارعه.
[24] . انبیاء/ 47.
[25] . گوهر مراد، ص 656.
[26] . مجمع البیان،ج 2، ص 399.
[27] . تصحیح الاعتقاد، ص 93ـ94.
منبع : انديشه قم
