بهترين نيّت‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد هشتم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

نيّت عبارت از قصد و تصميم و عزم و خواسته اى است كه انسان براى انجام كار و عملى در قلب و سويداى دل تحقق مى دهد.

ارزش نيّت در اسلام به اندازه اى مهم و پرقيمت است كه اعمال آدمى در پيشگاه حق بر اساس آن ارزيابى مى شود. نيّت اگر نيّت خير باشد، ارزشش صددرصد الهى است، و اين ارزش به عمل منتقل مى شود. نيّت اگر نيّت سوء باشد، داراى رنگ شيطانى است، و اين رنگ نفرت آور روى عمل اثر مى گذارد.

نيّت خير آن قدر مهم است كه صاحب آن اگر موفّق به تحقق عملى آن نگردد، به مانند اين كه عمل را بر اساس آن نيّت انجام داده باشد، داراى اجر و ثواب اخروى است. و نيّت سوء آن قدر پست و بى ارزش است كه عمل بر مبناى آن هيچ اجر و مزدى در پيشگاه حق ندارد.

جابر بن عبداللَّه مى گويد از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم:

رَجُلانِ فِى الْاجْرِ سَواءٌ: رَجُلٌ مُسْلِمٌ اعْطاهُ اللّهُ مالًا يَعْمَلُ فِيهِ بِطاعَةِ اللّهِ، وَ رَجُلٌ فَقيرٌ يَقُولُ: اللَّهُمَّ لَوْ شِئْتَ رَزَقْتَنى ما رَزَقْتَ اخى فَاعْمَلُ فيه بِطاعَتِكَ. «1»

دو انسان در ثواب و بهره الهى مساويند، يكى آن مرد مسلمانى است كه حضرت حق ثروت به او عطا فرموده، و او ثروتش را در راه اطاعت حق به خرج مى گذارد، و فقيرى كه تهيدست از مال است ولى سخنش با حق اين است كه: الهى! اگر بخواهى به من مال مرحمت كنى به مانند آنچه به برادر دينى ام دادى من هم مانند او در طاعت تو به كار مى گيرم.

به فرموده رسول خدا صلى الله عليه و آله اولى اجر و مزدش بر اساس نيّت و عمل است و دوّمى ثواب و بهره اش فقط و فقط بر مبناى نيّت خيرى كه در قلبش دور مى زند.

حضرت سجّاد عليه السلام به اين معنى توجه مى دهند كه نيّت هاى مردم متفاوت است يك نيّت براى انجام عمل شيطانى است، يك نيّت براى كلاه گذاشتن سر مردم، يك نيّت براى جلب توجه مردم به عمل خير يك نيّت از نظر خير بودن ضعيف، يكى متوسط و يكى شديد.

بهترين نيّت آن است كه انسان قصدش براى انجام عمل فقط و فقط كسب رضاى حضرت حق باشد، در دنياى كارى به خوش آمدن و بد آمدن مردم نداشته باشد و در آخرت كارى به جلب بهشت و دفع دوزخ. در تمام مراسم عبادى و در مسئله خدمت به خلق، جز رضاى محبوب هدفى و قصدى و خواسته و نيّتى نداشته باشد.

البته در چنين نيّت و عملى قهراً خوش آمد مردم و جذب بهشت و دفع دوزخ هست، ولى براى تحقق بهترين نيّت چاره اى جز اين نيست كه انسان با كمك حق و رياضت هاى شرعى و دقّت در معارف الهيه نيّت را تا خالص شدن از تمام شوائب ظاهرى و باطنى سوق دهد.

وقتى رابطه نيّت با جلب خشنودى مردم و با جذب بهشت و دفع جهنم بود، اين نيّت، به نظر قرآن مجيد و روايات و اخبار، بهترين نيّت است.

اين است آن نيّتى كه حضرت سجّاد عليه السلام از وجود مقدس پروردگار درخواست مى كند.

نكته قرآنى كه اگر كسى به نيّت جذب بهشت و دفع جهنّم به عبادت حضرت محبوب و خدمت به خلق اقدام كند عبادت و خدمتش از نظر فقهى باطل نيست، بلكه به آن هدفى كه نسبت به آن نيّت داشته بدون شك خواهد رسيد، ولى نيّت بهتر و برتر و بالاتر به فرموده امام سجّاد عليه السلام احسن نيّت نيست، احسن نيّت همان است كه دانستيد، نيّت از جلب توجه مردم به عمل و جذب جنّت و دفع عذاب به كلّى بريده باشد، چنين نيتى از نظر قرآن مجيد خالص، و از نظر حضرت سجّاد عليه السلام احسن نيّت و چنين نيّت كننده اى بنده خالص خداست.

خلوص نيّت باعث اخلاص در عمل است و چنين عملى از مردم مؤمن خواسته شده، اگر عمل بر وفق نيّت خالص انجام نگيرد، شيطانى، رياكارانه و عملى پوچ و بى ارزش است.

الَّذى خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ ايُّكُمْ احْسَنُ عَمَلًا» «2»

خدائى كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد تا كدام يك از شما از نظر عمل بهترين عمل را انجام مى دهد.

حضرت صادق عليه السلام در توضيح اين آيه شريفه مى فرمايد:

لَيْسَ يَعْنى اكْثَرَ عَمَلًا، وَلكِنْ اصْوَبَكُمْ عَمَلًا وَ انَّما الْاصابَةُ خَشْيَةُ اللّهِ وَ النِّيَّةُ الصّادِقَةُ وَالْحَسَنَةُ. ثُمَّ قالَ: الْابْقاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتّى يَخْلُصَ اشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَالْعَمَلُ الْخالِصُ الَّذى لاتُريدُ انْ يَحْمَدَكَ عَلَيْهِ احَدٌ الَّا اللّهُ عَزَّوَجَلَّ، وَالنِّيَّةُ افْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ، الا وَانَّ النِّيَّةَ هُوَ الْعَمَلُ، ثُمَّ تَلا قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» يَعْنى نِيَّتِهِ. «3»

منظور حضرت حق از احسن عمل، عمل فراوان و كميّت دار نيست، بلكه قصد حضرت ربّ العزه از اين حقيقت، عمل بهتر و آراسته تر و با كيفيت معنوى بهتر است. اصابه در عمل نتيجه خوف از خدا و نيّت صادقانه و نيك است.

ماندن بر عمل تا خالص شدنش از تمام شوائب ظاهرى و باطنى سخت تر از خود عمل است، عمل خالص عملى است كه نسبت به آن توقع تعريفى از احدى جز خداوند نداشته باشى و نيّت از عمل برتر است، و به حقيقت بدان كه نيت، همان عمل است، سپس حضرت صادق اين آيه را تلاوت فرمودند:

«هر كسى بر اساس نيّت خود عمل مى كند».

(فخرالدين عراقى)

تعريف اخلاص از كلام امام خمينى رحمه الله

حضرت امام خمينى رحمه الله در توضيح اخلاص در كتاب اربعين خود مى فرمايد:

«بدان كه: از براى اخلاص تعريف هائى كرده اند كه ما بعضى از آنها را از اصحاب سلوك و معارف به طريق اجمال نقل مى كنيم.

حكيم سالك جناب خواجه مى فرمايد:

الْاخْلاصُ تَصْفِيَةُ الْعَمَلِ مِنْ كُلِّ شَوْبٍ.

اخلاص صافى نمودن عمل از هر خلطى است.

و اين اعم است از آن كه شوب رضاى خود داشته باشد، يا شوب به رضاى مخلوقات ديگر.

از شيخ بهائى از قول اصحاب قلوب است:

تَنْزيهُ الْعَمَلِ انْ يَكُونَ لِغَيْرِ اللّهِ فيهِ نَصيبٌ.

پاكيزه نمودن عمل است از اين كه براى غير خدا در آن بهره اى باشد.

وَقيلَ: انْ لايُريدَ عامِلُهُ عَلَيْهِ عِوَضاً فِى الدَّارَيْنِ.

و گفته شده اخلاص به اين است كه عمل كننده در برابر عملش عوض و مزدى در دو دنيا نخواهد.

و از صاحب «غرايب البيان» نقل شده است كه خالصان آنها هستند كه عبادت خدا كنند به طورى كه نبينند خود را درعبوديت او و نه عالم و اهل آن را و تجاوز نكنند از حد عبوديت در مشاهده ربوبيت.» «4»

حقيقت نيّت در روايات

رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:

يُحْشَرُ النّاسُ عَلى نِيّاتِهِمْ. «5»

مردم در روز قيامت بر اساس نيّت هاى خود محشور مى شوند.

يا ايُّهَا النّاسُ انَّمَا الْاعْمالُ بِالنِّيّاتِ، وَ انَّما لِكُلِّ امْرِئٍ مانَوى، فَمَنْ كانَتْ هِجْرَتُهُ الَى اللّهِ وَ الى رَسُولِهِ، فَهِجْرَتُهُ الَى اللّهِ وَ الى رَسُولِهِ، وَ مَنْ كانَتْ هِجْرَتُهُ الى دُنْيا يُصيبُها اوِامْرَأَةٍ يَتَزَوَّجُها فَهِجْرَتُهُ الى مَا هاجَرَ الَيْهِ. «6»

اى مردم! اعمال فقط و فقط بر اساس نيّت هاست، و براى انسان همان است كه نيّت كرده، پس كسى كه هجرتش به سوى خدا و رسول است، سود هجرت به سوى خدا و رسول نصيب اوست، و كسى كه هجرتش به سوى دنياست تا به مال دنيا برسد، يا به سوى يك زن است تا به كام او دست يابد نصيبش از هجرت همان دنيا و همان زن است.

انَّما يَبْعَثُ اللّهُ الْمُقْتَتِلينَ عَلَى النّيّاتِ. «7»

فقط و فقط خداوند مقاتله كنندگان را بر اساس نياتشان به صف قيامت وارد مى كند.

مردى بر رسول خدا گذشت، كسى از اصحاب آن حضرت را سخت كوش و با نشاط و سرحال ديد. به حضرت گفتند: كاش اين سخت كوشى و نشاط در راه خدا بود! حضرت فرمود: آن كه در سخت كوشى نيّتش براى اداره فرزندان كوچك خود است قطعاً كارش در راه خدا است.

و آن كه به خاطر پدر و مادر پيرش بكوشد آنهم در راه خدا است و آن كه براى حفظ خودش بكوشد آنهم در راه خدا است، و هر كس براى ريا و فخر فروشى وارد عمل و كار و كوشش شود، او در راه شيطان است.

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمود:

يا اباذَرٍّ! هُمَّ بِالْحَسَنَةِ وَ انْ لَمْ تَعْمَلْها لِكَيْلا تُكْتَبَ مِنَ الْغافِلينَ. «8»

اى ابوذر! به قصد انجام عمل نيك باش، اگر چه موفق به انجام آن نشوى، تا از طايفه غافلان به حساب نيائى.

مَنْ اتى فِراشَهُ وَ هُوَ يَنْوى انْ يَقُومَ فيُصَلَّى مِنَ اللَّيْلِ فَغَلَبَتْهُ عَيْنُهُ حَتَّى يَصْبَحَ كُتِبَ لَهُ مانَوى وَكانَ نَوْمُهُ صَدَقَةً عَلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ. «9»

كسى كه وارد رختخواب شود و نيّتش اين باشد كه براى نماز شب برخيزد، ولى خواب بر ديدگانش غلبه كند تا وقت صبح، آنچه را كه نيّت كرده در پرونده اش مى نويسند، و خواب او از جانب حضرت حق براى او به منزله صدقه است.

نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ، وَ نِيَّةُ الْفاجِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ. «10»

نيّت مؤمن از عملش بهتر، و نيّت بد كار از عملش بدتر است.

امير المؤمنين عليه السلام در باب نيّت مى فرمايد:

النِّيَّةُ اساسُ الْعَمَلِ. «11»

نيّت، ريشه عمل است.

الْأَعْمالُ ثِمارُ النّيّاتِ. «12»

كارها ميوه نيّت ها هستند.

قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَ عَمَلُهُ عَلى قَدْرِ نِيَّتِهِ. «13»

ارزش مرد به اندازه همّت او، و قيمت عملش به اندازه نيّت اوست.

احْسانُ النِّيَّةِ يُوجِبُ الْمَثُوبَةَ. «14»

نيكى و خوبى نيّت، موجب اجر الهى است.

حبّه عرنى از اصحاب حضرت امير المؤمنين عليه السلام است، مى گويد: امام على عليه السلام بيت المال بصره را پانصد درهم، پانصد درهم بين يارانش قسمت كرد، و پانصد درهم براى خود برداشت، كسى كه حاضر در جنگ نبود خدمت حضرت رسيد، عرضه داشت يا اميرالمؤمنين من قلباً با شما بودم گرچه شخصاً حاضر در جبهه نبودم، از غنيمت چيزى به من بده، حضرت آنچه براى خود برداشته بود به او داد، و براى خودش نصيبى از غنيمت نماند. «15» امام على عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايد:

مَنْ ماتَ مِنْكُمْ عَلى فِراشِهِ وَهُوَ عَلى مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ اهْلِ بَيْتِهِ ماتَ شَهيداً، وَ وَقَعَ اجْرُهُ عَلَى اللّهِ، وَاسْتَوْجَبَ ثَوابَ مانَوى مِنْ صالِحِ عَمَلِهِ، وَقامَتِ النّيَّةُ مَقَامَ اصْلاتِهِ لِسَيْفِهِ. «16»

هر كس بر اساس معرفت حق رب و حق رسول خدا و اهل بيت پيامبر، در رختخوابش بميرد، شهيد از دنيا رفته و اجرش بر عهده خداست، و آنچه از عمل صالح نيّت كرده مستوجب ثواب آن نيّت است، و نيّت بجاى شمشير كشيدن در راه خدا است.

رُبَّ نِيَّةٍ انْفَعُ مِنْ عَمَلٍ. «17»

چه بسا نيّتى كه سودش از عمل بيشتر است.

مَنْ حَسُنَتْ نِيَّتُهُ زادَ اللّهُ فِى رِزْقِهِ. «18»

كسى كه نيتّش نيكو باشد، خداوند به روزيش بيفزايد.

انَّ اللّهَ سُبْحانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَ السَّريرَةِ الصّالِحَةِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ الْجَنَّةَ. «19»

به حقيقت كه خداوند به خاطر صدق نيّت و باطن شايسته هر كس از بندگانش را كه بخواهد به بهشت مى برد.

در فراز ديگر نهج البلاغه امام على عليه السلام مى فرمايد:

وَلَوْ انَّ النّاسَ حينَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزَعُوا الى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِيّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَيْهِمْ كُلَّ شارِدٍ، وَاصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فاسِدٍ. «20»

اگر مردم به هنگام نزول بدى ها، و زوال نعمت ها، به صدق نيّت و شوق قلب به خدا پناه ببرند، هر آينه از دست رفته ها را به آنان باز گرداند، و تمام مفاسد آنان را اصلاح نمايد.

عِنْدَ فَسادِ النِّيَّةِ تَرْتَفِعُ الْبَرَكَةُ. «21»

به وقت فساد نيّت، بركت برداشته مى شود.

حضرت صادق عليه السلام خلود دربهشت و جهنم را معلول نيّت مى داند:

انَّما خُلِّدَ اهْلُ النَّارِ فِى النّار لِانَّ نِيّاتِهِمْ كانَتْ فِى الدُّنْيا انْ لَوْ خُلِّدُوا فِيها انْ يَعْصُوا اللّهَ ابَداً، وَانَّما خُلِّدَ اهْلُ الْجَنَّةِ فِى الْجَنَّةِ لِانَّ نِيّاتِهِمْ كانَتْ فِى الدُّنْيا انْ لَوْ بَقُوا فيها انْ يُطيعُوا اللَّهَ ابَداً. «22»

خلود اهل آتش فقط به خاطر اين است كه آنان نيّت داشتند اگر براى هميشه در دنيا بمانند، خدا را به طور دائم معصيت كنند، و خلود اهل بهشت در بهشت براى اين است كه در نيّتشان بود اگر تا ابد در دنيا بمانند خداوند را اطاعت و عبادت كنند.

عاشقان حضرت حق هر چه در دنيا بمانند، جز طاعت و عبادت خدا به مذاقشان خوش نيايد، و مهجوران هر چه در دنيا مكث كنند، جز از گناه و معصيت لذت نبرند، و اين هر دو بر اساس نيتّشان عمل مى كنند، و اين نور باطن است كه باعث خلود در بهشت، و ظلمت قلب است كه موجب خلود درعذاب است.

با توضيحى كه درباره احسن نيّت داده شد، معناى احسن عمل هم روشن مى شود؛ زيرا احسن عمل، محصول احسن نيّت است.

(عندليب)

 [وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ «2» اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي وَ صَحِّحْ بِمَا عِنْدَكَ يَقِينِي ]

و نيّتم را به بهترين نيّت ها و عملم را به بهترين عمل ها منتهى ساز. خدايا! نيّتم را به لطفت كامل گردان و يقينم را به رحمتت در گردونه صحّت و سلامت قرار ده.

كامل ترين نيّت

بهترين و كامل ترين نيّت در عبادت و طاعت اين است كه طاعت و عبادت فقط براى جلب خشنودى حق انجام گيرد و از شائبه طمع به بهشت و ترس از عذاب پاك باشد.

حضرت سجّاد عليه السلام مى فرمود: دوست ندارم خدا را براى رسيدن به بهشت و يا دورى از جهنم عبادت كنم، عرضه داشتند: پس هدف شما از عبادت چيست؟ فرمود:

لِما هُوَ اهْلُهُ بِاياديهِ عَلَىَّ وَانْعامِهِ. «23»

به خاطر اين كه او سزاوار پرستش و عبادت است، آرى، او كه نعمت هاى گوناگون به من داده، و مرا از عنايت و لطفش بهره مند ساخته است.

در باب نيّت، از حضرت صادق عليه السلام نقل شده است:

صاحِبُ النِّيَّةِ الصّادِقَةِ صاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِيمِ، لِانَّ سَلامَةَ الْقَلْبِ مِنْ هَواجِسِ الْمَحْظُوراتِ بِتَخْلِيص النِّيَّةِ لِلّهِ فِى الْامُورِ كُلِّها، قالَ اللّهُ تَعالى:

يَوْمَ لايَنفَعُ مالٌ ولابَنُونَ* إلّا مَنْ اتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ» «24». «25»

آن كه از نيّت پاك و صادقانه بهره مند است، داراى قلب سليم است؛ زيرا سلامت قلب از خاطرات زشت، محصول نيّت پاك و خالصانه، در تمام شؤون حيات براى خداست. «روزى كه هيچ مال و اولادى سودى نمى دهد* مگر كسى كه دلى سالم [از رذايل وخبايث ] به پيشگاه خدا بياورد.»

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

عبادت كنندگان سه دسته اند: جمعى كه خدا را از ترس عذاب عبادت مى كنند، اين عبادت بردگان است، گروهى كه به منظور رسيدن به پاداش خدا را بندگى مى نمايند، اين عبادت اجيران است، گروهى كه خدا را به انگيزه عشق و محبت به او بندگى مى نمايند، اين عبادت آزادگان است، اين است برترين عبادت و بالاترين طاعت. «26» حضرت سجّاد عليه السلام نسبت به مسئله يقين هم به مانند مسئله نيّت، همين تقاضا را دارد:

الهى! يقين مرا با اراده و قدرت و علم و رحمتت به صحت و سلامتى كامل برسان، يقينى كه هيچ گونه خطرى از ناحيه هواى نفس و شيطان و ساير دشمنانت آن را تهديد ننمايد.

يقينى كه رسول خدا از امين وحى، معنا و تفسيرش را پرسيد، و امين وحى در جواب حضرت عرضه داشت:

الْمُوقِنُ يَعْمَلُ لِلّهِ كَانَّهُ يَراهُ. «27»

اهل يقين براى خدا آن چنان بندگى مى كنند كه گوئى حضرت حق مورد مشاهده آنهاست.

اين چنين يقين اجازه نمى دهد كه جاذبه هاى غير خدائى، و كشش هاى غير الهى كمترين اثرى بر انسان بگذارند. با داشتن چنين يقينى، انسان در ميان سخت ترين طوفان ها، و مشكل ترين حوادث، با كمال عشق و علاقه و بدون كمترين سستى و دل سردى و پژمردگى به عبادت و بندگى و طاعت و خدمت ادامه مى دهد و آن همه طوفان و حادثه را از جانب معشوق علّت ترفيع درجه و تزكيه باطن مى داند.

با اين يقين است كه انسان در جنب حضرت محبوب به كسى و چيزى اعتنا نمى كند. با اين يقين است كه سراپاى وجود انسان جهت عبادت و طاعت غرق شوق و ذوق است. با اين يقين است كه انسان نسبت به حضرت حق سر از پا نمى شناسد و مى خواهد به هر قيمتى تمام هستى ناقابل خود را نثار يك غمزه دوست كند. با اين يقين است كه اگر تمام پرده ها از روى رخسار اسرار گرفته شود، چيزى درقلب عاشق نسبت به حضرت دوست اضافه نمى گردد.

همان طور كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لَوْ كُشِفَ الْغِطاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقيناً. «28»

اگر تمام پرده ها از برابر ديده ام كنار برود، و اسرار نهانى ظهور كند بر يقينم افزوده نمى شود.

با اين يقين، ارزش انسان از ملائكه برتر، و بدون شك آدمى مصداق خير البريّه، و راه رسيدن به حريم قرب حضرت محبوب براى انسان هموار مى شود.

با عينك اين يقين، انسان تمام هستى را مظهر اراده و اسماى او مى بيند، و جز در راه خدمت و طاعت قدمى بر نمى دارد، و به غير او با احدى همدل و همراز نمى گردد، و جز به عنايت او اميدوار نمى شود.

اهلى شيرازى آن عارف عاشق مى فرمايد:

(اهلى شيرازى)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مستدرك الوسائل: 1/ 94، باب 6، حديث 72.

(2)- ملك (67): 2.

(3)- الكافى: 2/ 17، حديث 4؛ بحار الأنوار: 67/ 230، باب 54، حديث 6؛ تفسير الصافى: 5/ 200، ذيل آيه 2 سوره ملك. (4)- اربعين، امام خمينى 328، در تعريف اخلاص.

(5)- كنز العمال: 3/ 420، حديث 7245؛ سنن ابن ماجة: 2/ 1414، حديث 4230.

(6)- السنن الكبرى ، بيهقى: 1/ 298؛ مسند ابى داود: 9؛ دعائم الاسلام: 1/ 4.

(7)- كنز العمال: 4/ 336، حديث 10778.

(8)- بحار الأنوار: 74/ 90، باب 4، حديث 3؛ الأمالى، شيخ طوسى: 535، حديث 1162.

(9)- المجموع: 4/ 47؛ فقه السنة: 1/ 201.

(10)- بحار الأنوار: 67/ 189، باب 53، حديث 2؛ الكافى: 2/ 84، حديث 2.

(11)- غرر الحكم: 93، حديث 1624؛ عيون الحكم و المواعظ: 29.

(12)- غرر الحكم: 93، حديث 1622؛ عيون الحكم و المواعظ: 19.

(13)- غرر الحكم: 93، حديث 1627؛ عيون الحكم و المواعظ: 371.

(14)- غرر الحكم: 92، حديث 1595؛ عيون الحكم و المواعظ: 47.

(15)- شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد: 1/ 250.

(16)- نهج البلاغه: خطبه 232.

(17)- غرر الحكم: 92، حديث 1591؛ عيون الحكم و المواعظ: 265.

(18)- بحار الأنوار: 67/ 208، باب 53، حديث 27؛ وسائل الشيعة: 1/ 55، باب 6، حديث 111.

(19)- نهج البلاغه: حكمت 42؛ بحار الأنوار: 78/ 190، باب 1، حديث 47.

(20)- نهج البلاغه: خطبه 177؛ بحار الأنوار: 70/ 364، باب 137، ذيل حديث 96.

(12)- غرر الحكم: 92، حديث 1610؛ عيون الحكم و المواعظ: 338.

(22)- الكافى: 2/ 85، حديث 5؛ وسائل الشيعة: 1/ 50، باب 6، حديث 96. (23)- بحار الأنوار: 67/ 198، باب 53؛ مستدرك الوسائل: 1/ 103، باب 9، حديث 95

(24)- شعراء (26): 88- 89.

(25)- بحار الأنوار: 67/ 210، باب 53، حديث 23؛ مصباح الشريعة: 53.

(26)- الكافى: 2/ 84، حديث 5؛ بحار الأنوار: 67/ 236، باب 54، ذيل حديث 6.

(27)- بحار الأنوار: 74/ 20، باب 2، حديث 4؛ معانى الاخبار: 261، حديث 1.

(28)- بحار الأنوار: 46/ 135، باب 8، حديث 25؛ غرر الحكم: 119، حديث 2082.