علّامه طباطبائى رحمه الله در توضيح رابطه عمل و پاداش مى نويسد:
«امر و نهى هاى عقلايى و قوانينى كه در ميان عقلا حكمفرماست چنانچه به كار بسته شوند پيامدهاى خوب و زيبايى دارند كه همان ثواب و پاداش است. چنانچه از آنها نافرمانى شود پيامدهاى بد و ناپسندى دارند كه به نام كيفر خوانده مى شود.
اين پاداش و كيفر به مانند راه چاره اى است كه براى كار بستن امر و نهى ها انديشيده مى شوند. پاداش خوب در برابر اطاعت از دستورهاى الهى و كيفر بد در برابر سرپيچى و مقابله با حق است و ترساندن از پيروى راه باطل كه سرانجام آن گمراهى و سرنگونى است ...
پس كمى و زيادى و شدت و ضعف پاداش و كيفر، نسبت به نياز به كار تفاوت مى كند. هر چه نياز بيشتر باشد، مزد و پاداش افزايش مى يابد و هر چه نياز كمتر باشد، پاداش كمتر است؛ زيرا فرمانده و فرمانبر و تكليف دهنده و فرد مكلف به منزله فروشنده و خريدار هستند ...
اين چيزى است كه در ميان عاقلان جامعه وجود دارد. خداوند سبحان نيز در سخنان خود با ما همان شيوه اى را در پيش گرفته كه ما با يكديگر در پيش گرفته ايم و خوشبختى ما را كه از طريق دين خود به سوى آن راهنمايى فرموده، در قالب سنت ها و قوانين اجتماعى ريخته است و امر و نهى و پاداش و تنبيه و بشارت و بيم و وعده پاداش و كيفر داده است، پس با همان سادگى كه قوانين اجتماعى را پذيرفته ايم، دين را هم دريافت مى كنيم و خداوند متعال پس از هشدار به ما فرموده است:
وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنكُم مّنْ أَحَدٍ أَبَدًا» «1»
و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، هرگز احدى از شما [از عقايد باطل و اعمال و اخلاق ناپسند] پاك نمى شد.
تنها تكيه و اميد همه بايد رحمت و عطاى نعمت بى منت او باشد تا در دايره لطف او قرار گيريم. «2» رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: لايَتَّكِلِ الْعامِلُونَ عَلى أَعْمالِهِم الَّتى يَعْمَلُونَها لِثَوابِى فَإِنَّهُمْ لَوِاجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُم أَعْمَارَهُمْ فى عِبادَتى كانُوا مُقَصِّرِينَ غَيْرَ بالِغِينَ فِى عِبادَتِهِم كُنْهَ عِبادَتى فِيما يَطْلُبُونَ عِنْدى مِنْ كَرامَتى وَ النَّعِيمِ فى جَنَّاتى وَ رَفِيعِ الدَّرَجاتِ الْعُلى فى جَوارى وَلكِنْ بِرَحْمَتى فَلْيَثِقُوا وَ فَضْلى فَلْيَرْجُوا وَ إِلى حُسْنِ الظَّنِّ بى فَلْيَطْمَئِنُّوا. «2»
خداوند متعال مى فرمايد: عمل كنندگان به اعمالى كه براى كسب پاداش من انجام مى دهند، تكيه نكنند؛ زيرا اگر تمام عمرشان را در عبادت من بكوشند و به زحمت افتند باز كوتاهى كرده باشند و به كنه عبادتم به سبب آن كرامتى كه نزد من است و نعمت هاى بهشتم و درجه اى بلند مرتبه را مى جويند؛ نرسند بلكه بايد به رحمت و بخشايش من تكيه كنند؛ و به لطف من اميدوار باشند و با خوش گمانى به من اطمينان كنند.
بنابراين نيكوكاران را از سخنانى مى توان شناخت كه خداوند درباره آنان بر زبان بندگان خويش جارى مى سازد، پس بايد كه دوست داشتنى ترين اندوخته در زندگى، كار نيك باشد كه ره توشه آخرت و نور راه تاريك محشر است.
عدالت در مجازات مجرمان
از وعده هاى حتمى خداوند در قرآن مجيد و هشدارهاى معصومان دين، برخورد با مجرمان و ستمگران است؛ زيرا گاهى سخن از حقوق شخصى و مسائل جزئى و اخلاقى فرد است كه از روش حق تعالى و سيره معصومان عليهم السلام در چنين حوزه اى، منش بزرگوارى و بخشش كريمانه است و همين شيوه بيشتر اوقات سبب هدايت وبيدارى ديگران شده است.
امام صادق عليه السلام در سفارش هاى خويش به عنوان بصرى مى فرمايد:
وَ امَّا اللَّواتى فِى الْحِلْمِ فَمَنْ قالَ لَكَ: إِنْ قُلْتَ واحِدَةً سَمِعْتَ عَشْراً فَقُلْ: إِنْ قُلْتَ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ واحِدَةً وَ مَنْ شَتَمَكَ فَقُلْ لَهُ: إِنْ كُنْتَ صادِقاً فِيما تَقُولُ فَأَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ يَغْفِرَ لى ، وَ إِنْ كُنْتَ كاذِباً فِيما تَقُولُ فَاللَّهُ أَسْأَلُ أَنْ يَغْفِرَ لَكَ وَ مَنْ وَعَدَكَ بِالخَنى فَعِدْهُ بِالنَّصِيحَةَ وَ الرِّعاءِ. «3»
و اما آن چيزهايى كه درباره بردبارى است اين كه: اگر كسى به تو گفت: اگر يكى بگويى ده تا مى شنوى، در پاسخش بگو اگر ده تا بگويى يكى هم نخواهى شنيد. اگر كسى به تو ناسزا گفت، به او بگو: اگر آنچه مى گويى راست باشد، از خداوند مى خواهم كه مرا بيامرزد و اگر دروغ باشد، از خداوند مى خواهم كه تو را بيامرزد. اگر كسى به تو وعده اذيّت و آزار دهد تو او را به نصيحت و مدارا وعده بده.
و گاهى حقوق ديگران و سرمايه عمومى جامعه مطرح است كه جان و مال و ناموس و خانه و مرز كشورى در خطر تجاوز و نابودى قرار مى گيرد.
خداوند متعال و پيامبران اعظم و اولياى الهى هرگز در برابر ستم و گناه و فساد سكوت نكرده اند بلكه با خطاب هاى تهديدى و هشدارهاى تنبيهى؛ فرد يا گروهى را از عمل مجرمانه بازداشته اند و يا در زمان مناسب او را مجازات كرده اند و يا در قيامت به حساب او رسيدگى مى كنند. به ويژه اگر مهلتى هم داده شود؛ كيفرشان سخت تر است.
خداوند در اين زمينه مى فرمايد:
وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ» «4»
و كسانى كه كافر شدند، گمان نكنند مهلتى كه به آنان مى دهيم به سودشان خواهد بود، جز اين نيست كه مهلتشان مى دهيم تا بر گناه خود بيفزايند، و براى آنان عذابى خوار كننده است.
در دگرگونى نعمت خداوند و سرعت بخشيدن به خشم و انتقام خداوند، چيزى نافذتر از ستمگرى نيست؛ زيرا خداوند دعاى ستمديدگان را مى شنود و در كمين ستمگران است.
حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
وَ لَئِنْ امْهَلَ اللَّهُ الظَّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ اخْذُهُ وَ هُوَ لَهُ بِالْمِرصادِ عَلى مَجازِ طَريقِهِ وَ بِمَوْضِعَ الشَّجى مِنْ مَساغِ رِيقِهِ. «5»
اگر خداوند ستمكار را مهلت دهد هرگز فرصت مؤاخذه او از دستش نمى رود و بر سر راه او در حالى كه گلويش در دست قدرت اوست در كمين است.
عدل خداوند و مجازات هاى دنيوى و اخروى
عده اى پرسشى را در باب عدل الهى مطرح كرده اند كه آيا انواع مجازات هاى دنيوى و اخروى و تفاوت اعمال انسان با عدل خداوند تناسب دارد يا نه؟
در پاسخ شهيد مطهرى رحمه الله در بحث مجازات هاى اخروى با پرداختن به تفاوت هاى دو جهان و قوانينى كه بر هر يك از آنها حاكم است و آثار و نتايجى كه در سرنوشت موجودات دارد و ارتباطهايى كه بين دو جهان برقرار است، مانند اين كه اذكار و كلام ما در دنيا موجب ساختن بهشت يا آتش در آخرت مى شود؛ به عنوان مقدمه مى گويد:
در روايات داريم كه با فرستادن اذكار و دعاهايى كه در تسبيح و تقديس خداوند است در نشئه ديگر تبديل به درختان بهشت يا مصالح ساختمانى مى شود. و گروهى بنّا مشغول ساختن كاخ ها و باغ هاى سرسبزند تا هنگامى كه مؤمن به قيامت وارد مى شود جاى هميشگى خود را زيبا مى بيند يعنى همچنان كه انسان با كارهاى نيك در اين جهان، درختان و آجرهاى بهشت را به وجود مى آورد، با اعمال ناپسند و بد خويش نيز آتش جهنّم را شعله ور مى سازد و گاهى ممكن است اين آتش گناه، حسنات او را هم نابود سازد.
انواع مجازات
شهيد مطهرى براى تناسب دادن مجازات هاى دنيا با كيفرهاى آخرت مى نويسد:
«مجازات بر سه گونه است:
1- مجازات قراردادى (تنبيه و عبرت)
2- مجازاتى كه با گناه رابطه تكوينى و طبيعى دارد. (مكافات دنيوى)
3- مجازاتى كه تجسم خود جرم است و چيزى از آن نيست. (عذاب اخروى)
مجازات قراردادى
نوع اوّل؛ مجازات همان كيفرها و مقررات جزائى است كه در جوامع بشرى به وسيله مقنّنين الهى يا غيرالهى وضع گرديده است. فايده اين گونه مجازات ها دو چيز است يكى جلوگيرى از تكرار جرم به وسيله خود مجرم يا ديگران از طريق رعبى كه كيفر دادن ايجاد مى كند، به همين جهت مى توان اين نوع مجازات را «تنبيه» ناميد.
فايده ديگر، تشفى و تسلّى خاطر ستمديده است و اين در مواردى است كه از نوع جنايت و تجاوز به ديگران باشد.
قوانين جزائى براى تربيت مجرمان و براى برقرار نظم در جامعه ضرورى و لازم است؛ هيچ چيز ديگر نمى تواند جانشين آن گردد. و اين گونه مجازات ها در جهان آخرت معقول نيست.
مجازات دنيوى
دوّمين نوع؛ از انواع مجازات ها، كيفرهايى است كه رابطه علّى و معلولى با جرم دارند، يعنى معلول جرم و نتيجه طبيعى آن است. اين كيفرها را مكافات عمل يا اثر وضعى گناه مى نامند. بسيارى از گناهان، اثرات وضعى ناگوارى در همين جهان براى ارتكاب كننده به وجود مى آورد. مثلًا شرابخوارى علاوه بر اين كه زيان هاى اجتماعى به بار مى آورد، صدمه اى بر روان و جسم شرابخوار وارد مى سازد كه موجب اختلال اعصاب و تصلّب شرايين و ناراحت هاى كبدى مى گردد و فحشا ممكن است سوزاك و سفليس توليد كند. اينها اثر ذاتى گناه است و كيفر قانونى نيست تا گفته شود كه بايد تناسب جرم ومجازات در آن رعايت گردد. بدى كردن با والدين در همين جهان كيفر دارد مخصوصاً اگر آن بدى كشتن والدين باشد. حتى اگر پدر و مادر انسان فاسق و يا كافر هم باشند باز هم بدى نسبت به آنها بى عكس العمل نمى ماند.
مجازات اخروى
سومين نوع، مجازات هاى جهان ديگر، رابطه تكوينى قوى تر با گناهان دارند، رابطه عمل و جزا در آخرت نه مانند نوع اوّل و نه نوع دوّم بلكه از آنهم يك درجه بالاتر است. در اين جا رابطه عينيت و اتّحاد حكمفرماست، يعنى آنچه كه در آخرت به عنوان پاداش يا كيفر به نيكوكاران و بدكاران داده مى شود، تجسّم خود عمل آنهاست.
مجازات آخرت، تجسّم يافتن عمل است. نعيم و عذاب آن جا همين اعمال نيك و بد است كه وقتى پرده كنار رود تجسم و تمثل پيدا مى كند، تلاوت قرآن صورتى زيبا مى شود و در كنار انسان قرار مى گيرد، غيبت و رنجانيدن مردم به صورت خورش سگان جهنّم درمى آيد.
بنابراين رعايت تناسب در مورد كيفرهاى اجتماعى و قرار دادى؛ اين گونه كيفرها، قانونگذار بايد متناسب بودن كيفر را با جرم در نظر بگيرد. اما در كيفرهايى كه رابطه تكوينى با عمل دارد يعنى معلول واقعى و اثر حقيقى كردار است يا كيفرى كه با گناه، رابطه عينيت و وحدت دارد و در حقيقت خود عمل است. ديگر مجالى از براى بحث تناسب داشتن و نداشتن نيست.» «6» اين معصيت و گناه است كه نتيجه اخروى آن، آتش جهنّم و عذاب ابدى است.
گنهكار براى دفع عذاب، واقعيتى همچون توبه و انابه و تسليم شدن در برابر اوامر و نواهى حضرت محبوب در مقابل دارد.
گنهكار مى تواند، باتوسل به توبه و بازگشت و جبران گذشته، از مغفرت و رحمت حضرت حق بهره بگيرد و آتشى را كه خود برافروخته خاموش نمايد.
پی نوشت ها:
(1)- نور (24): 21.
(2)- تفسير الميزان: 6/ 374- 375، ذيل آيه 118 سوره مائده.
(2)- الكافى: 2/ 71، حديث 1؛ بحار الأنوار: 67/ 385، باب 59، حديث 45.
(3)- بحار الأنوار: 1/ 226، باب 7، حديث 17؛ مشكاة الأنوار: 327- 328.
(4)- آل عمران (3): 178.
(5)- نهج البلاغه: خطبه 96.
(6)- عدل الهى، شهيد مطهرى: 189- 213، بخش هفتم: مجازات هاى اخروى.
منبع: تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد هفتم، اثر استاد حسین انصاریان
منبع : پایگاه عرفان
