عیادت بیمار

یكی از نكته های اخلاقی و نشانه های اخلاق حسنه و حسن سلوك با مردم، عیادت بیمار است كه در شرع مقدس اسلام در این باره اصرار فراوان شده است. عیادت بیمار از حقوقی است كه مسلمانان بر یكدیگر دارند كه لازم است نسبت به ادای آن خود را موظف بدانند. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ از قول رسول خدا ـ صل الله علیه و آله و سلم ـ نقل می كند كه آن حضرت فرمود: «للمسلم علی اخیه ثلاثون حقّاً لا برائه له منها الّا بالاداء اَوِ العفو یغفر زلّتَهُ و یرحم عبرته... و یعود مرضته... .»[1] هر مسلمانی نسبت به مسلمان دیگر سی حق دارد كه باید آنها را انجام دهد و از این حقوق رهایی نخواهد یافت جز اینكه آنها را ادا كند و یا آنكه برادر مسلمانش از او درگذرد... و از جمله آنها این است كه هنگام بیماری از او دیدن كند... . در حدیث دیگری می خوانیم كه معلّی بن خنیس می گوید: به امام صادق ـ علیه السّلام ـ عرض كردم: حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود: برای او هفت حق است كه همه آنها بر عهده برادرش واجب است و اگر چیزی از آن حقوق را ضایع كند و وظیفه‌اش را انجام ندهد از ولایت و اطاعت خدا بیرون رفته و از بندگی خدا بهره ای نبرده است. عرض كردم: قربانت گردم، آن حقوق كدام است؟ فرمود: ای معلّی! من بر تو نگرانم؛ می ترسم این حقوق را ضایع كنی و مراعات ننمایی، بدانی و عمل نكنی. عرض كردم: نیرویی جز از خدا نیست (امید آن دارم كه با كمك خداوند بتوانم به وظیفه ام عمل كنم. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در این روایت هفت حق را برای او برشمرد و) فرمود: آسانترین آن حقوق این است كه آنچه برای خود دوست داری برای او هم دوست داشته باشی و آنچه برای خود نمی پسندی برای او نیز نپسندی... و حق هفتم آن است كه قَسمش را ادا كنی (یعنی حقّی (كفّاره) كه به وسیله قسم بر عهده او قرار گرفته است ادا نمایی) و دعوتش را بپذیری و در هنگام بیماری از او عیادت كنی. [2]
همچنین در حدیث دیگری آمده است كه امام صادق ـ علیه السّلام ـ از پدران بزرگوار خود نقل كرده است كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: «للمؤمن علی المؤمن سبعه حقوق واجبه من الله عزَّوجلّ... و ان یعوده فی مرضه.»[3] مؤمن نسبت به مؤمن هفت حق دارد كه باید ادا كند... و یكی از آنها دیدار او در حال بیماری است. از پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نقل شده است كه فرمود:
«من حقّ المسلم علی المسلم اذا لقیه ان یسلم علیه و اذا مرض ان یعوده و اذا مات ان یشیّع جنازته.»[4]
حق مسلمان بر مسلمان آن است كه وقتی او را ببیند سلام كند و چون بیمار شود از او عیادت نماید و هنگامی كه بمیرد جنازه اش را تشییع كند.
ثواب عیادت بیمار
درباره ثواب عیادت بیمار نیز روایاتی رسیده است كه به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می كنیم.
امام هشتم ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ایّما مؤمن عاد اخاه فی مرضه فان كان حین یصبح شیَّعه سبعون الف ملك فاذا قعد عنده غَمَرَتْه الرّحمه و استغفروا له حتّی یمسی و ان كان مساء كان له مثل ذلك حتّی یصبح.»[5]
هر مؤمنی كه مؤمنی را در بیماری اش عیادت كند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملك او را تشییع (بدرقه و همراهی) كنند و چون نزد او بنشیند رحمت (خدا) او را فرا گیرد و تا شب برای او استغفار كنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود. در حدیث دیگری می خوانیم كه رسول گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: «ایّما مؤمن عاد مریضاً خاض فی الرّحمه فاذا قعد عنده استنقع فیها فإذا عاده غدوه صلّی علیه سبعون الف ملك الی ان یمسی و ان عاده عشیّه صلّی علیه سبعون الف ملك حتّی یصبح.»[6]
هر مؤمنی كه به دیدار بیماری برود در رحمت خدا وارد می شود و زمانی كه نزد آن بیمار بنشیند در رحمت خدا فرو می رود. اگر صبحگاهان به عیادت او برود هفتاد هزار فرشته تا شام او را دعا می كنند و اگر شامگاهان از وی عیادت كند تا صبح هفتاد هزار فرشته به او دعا می كنند. در روایت دیگری از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ آمده است كه فرمود: «اذا عاد الرّجل اخاه المسلم مشی فی خرافه الجنّه حتّی یجلس فاذا جلس غمرته الرّحمه فان كان غدوه صلّی علیه سبعون الف ملك حتّی یصبح.»[7]
شخصی كه به عیادت برادر مسلمان خود می رود در میان میوه های چیده شده بهشتی راه می رود و هنگامی كه نزد بیمار بنشیند رحمت خدا او را فرا می گیرد. اگر صبح به دیدن او برود تا روز دیگر هفتاد هزار فرشته بر او دعا می كنند. مرحوم سیّد رضی نیز در این باره روایتی از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نقل می كند كه فرمود: «من عاد مریضاً لم یزل یخوض الرّحمه حتّی یجلس فاذا جلس اغتمس فیها.»[8]
كسی كه به عیادت بیمار می رود همیشه در میان رحمت الهی راه می رود تا بنشیند، آنگاه كه نزد بیمار نشست غرق در رحمت خدا می گردد.
از صحابه خواجه ای بیمار شد واندر آن بیماری او چون تار شد
مصطفی آمد عیادت سوی او چون همه لطف و كرم بُد خوی او
در عیادت رفتن تو فایده است فایده آن باز بر تو عایده است[9]
عیادت بیمار وسیله روا شدن حاجت
از برخی روایات استفاده می شود كه دعا بر بالین بیمار به اجابت نزدیكتر است زیرا لطف و عنایت خاص خداوند به همراه دلهای شكسته است و مؤمن بیمار از این فضیلت برخوردار می باشد:
پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود:
روز قیامت خدای عزّوجلّ بنده ای از بندگان خود را ملامت می‌كند و می فرماید: ای بنده من! چه چیز تو را بازداشت از عیادت من آن هنگام كه بیمار شدم (: چرا به عیادت من نیامدی)؟ عرض می كند: خدایا! تو خالق جهانی، درد و ناراحتی و مرض درباره تو معنا ندارد، تو منزّهی از اینكه مریض شوی. می فرماید: برادر مؤمن تو بیمار شد و به عیادتش نرفتی. به عزّت و جلالم سوگند، اگر به دیدنش می رفتی مرا نزد او می یافتی و هر حاجتی داشتی برمی آوردم و این به خاطر احترامی است كه بنده مؤمن نزد من دارد و من خدای رحمان و رحیمم. [10] مولوی این حدیث را به نظم درآورده است با این تفاوت كه می گوید خدای متعال به حضرت موسی وحی كرد. آنگاه قسمت اول حدیث را تحت این عنوان «چرا به عیادت من نیامدی» به نظم درآورده و می گوید:
آمد از حق سوی موسی این عتیب
كان طلوع ماه تو دیده زجیب
مشرقت كردم ز نور ایزدی
من حقم رنجورگشتم نامدی
گفت سبحانا تو پاكی از زیان
این چه رمز است این بكن یارب بیان
باز فرمودش كه در رنجوریم
چون نپرسیدی تو از روی كرم
گفت یارب نیست نقصانی تو را
عقل گم شد این گره را برگشا
گفت آری بنده خاص گزین
گشت رنجور او منم نیكو ببین
هست معذوریش معذوری من
هست رنجوریش رنجوری من
هركه خواهد همنشینی با خدا
ا و نشیند در حضور اولیا[11]
دعایی از صحیفه
و به خاطر اهمیت این وظیفه سنگین و حق واجب است كه حضرت سجّاد ـ علیه السّلام ـ آنگاه كه همسایگان و دوستان خود را یاد می كند از خدای متعال به استغاثه می خواهد كه به آنان توفیق دهد تا از بیماران خود عیادت كنند، آنجا كه می گوید: «اللهمَّ صلّ علی محمّد و اله و تولّنی فی جیرانی و موالیَّ العارفین بحقّنا و المنابذین لاعدائنا بافضل ولایتك و وفّقهم لاقامه سنّتك و الاخذ بمحاسن ادبك فی ارفاق ضعیفهم و سدّ خلّتهم و عیاده مریضهم... .»[12] خداوندا! به روان مقدس محمد و آل محمد رحمت فرست و مرا در ادای حقوق همسایگان و دوستانم كه شناسای حق مایند و با دشمنان ما در ستیز هستند به برترین وجه یاری ده و توفیقشان عطا كن تا سنّتهای مقدس تو را بر پای دارند و به آداب پسندیده تربیت شوند و به آنان توفیق ده تا دست حمایت به سوی مستمندان پیش آورند و قوّت خویش را در راه كمك ضعفا به كار برند، به دوستی تیره بختان برخیزند و از بیمارانشان عیادت كنند.
آداب عیادت بیمار
دیدار بیمار آدابی دارد كه هنگام عیادت باید آنها را رعایت كرد و از جمله آن آداب، هدیه است كه در این مورد به بیان یك روایت اكتفا می شود:
بعضی از دوستان امام صادق ـ علیه السّلام ـ به دیدن بیماری می رفتند. در بین راه به امام صادق ـ علیه السّلام ـ برخوردند، فرمود: كجا می روید؟
ـ عیادت مریض.
ـ آیا برای مریض هدیه ای از قبیل سیب، به، اترج یا مقدار كمی عطریا قطعه ای از عود با خود می برید؟
ـ نه.
ـ مگر نمی دانید هدیه بردن مایه آرامش خاطر بیمار می شود؟[13]
همچنین رسول گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ درباره بردن هدیه برای بیمار فرمود:
«من اطعم مریضاً شهوته اطعمه الله من ثمار الجنّه.»[14]
هر كس بیماری را به آنچه كه دوست دارد اطعام كند خداوند متعال از میوه های بهشت به او خواهد داد.
آداب نشستن نزد ییمار
كسانی كه به دیدار بیمار می روند وقتی نزد او می نشینند باید این نكات را رعایت كنند:
ـ دعا برای بیمار:
رسول گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود:
«عودوا المرضی و اتّبعوا الجنائز یذكّركم الاخره و تدعوا للمریض، فتقول اللّهمّ اشفه بشفائك و داوه بدوائك و عافه من بلائك.»[15]
بیماران را عیادت كنید و در تشییع جنازه ها شركت نمایید كه این كار آخرت را به یاد شما می آورد و برای بیمار دعا كنید و بگویید: خدایا! او را به شفای خود شفا مرحمت كن و به دوای خویش مداوا فرما و از بلای خود او را در امان بدار.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 71 / صفحه 236.
[2] . اصول كافی، ج 2 / صفحه 169، حدیث 2.
[3] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 71، صفحه 222؛ امالی صدوق، صفحه 36، مجلس 9، حدیث 2.
[4] . مكارم الاخلاق، چاپ بیروت، صفحه 359.
[5] . همان، صفحه 361.
[6] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 78 / صفحه 225.
[7] . كنزالعمّال، ج 9 / صفحه 91، حدیث 25125.
[8] . المجازات النبویّه، صفحه 250.
[9] . مثنوی معنوی، دفتر دوم، صفحه 300.
[10] . سفینه البحار، ج 2 / صفحات 534 و 535؛ مكارم الاخلاق، چاپ بیروت، صفحه 360، با اندكی تفاوت.
[11] . مثنوی معنوی، دفتر دوم، صفحات 300، 301.
[12] . صحیفه سجادیه، دعای 26.
[13] . وسائل الشیعه، ج 2 / صفحه 643، باب 17؛ مكارم الاخلاق، چاپ بیروت، صفحه 361.
[14] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 78 / صفحه 224؛ كنزالعمال، ج 9 / صفحه 97، حدیث 25157.
[15] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 78 / صفحه 224.