سرپرستی یتیمان

یكی دیگر از محاسن اخلاق سرپرستی ایتام و تفقّد و محبّت نسبت به آنان است. در زندگی انسانها خلأها و كمبودهایی وجود دارد كه جز از طریق محبّت و دوستی نمی توان آن را جبران كرد و در این میان، كودكان یتیم بیشترین نیاز را احساس می كنند زیرا آنها كه در اثر از دست دادن پدر یا مادر از سرچشمه مهر و محبّت دور افتاده اند بیش از هر چیز به نوازش و محبّت محتاج اند و برای این احساس عاطفی و روحی خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند. از سوی دیگر، وجود چنین افرادی در هر جامعه غیر قابل اجتناب است، زیرا هیچ جامعه ای خالی از حادثه نیست به ویژه در جامعه اسلامی كه جهاد و دفاع از اهمّ واجبات است و بدیهی است در اثر این حوادث خواه ناخواه گروهی پدران و یا مادران خود را از دست داده و بی‌سرپرست باقی می مانند. در چنین محیطی برای رفع این كمبودها باید پیش بینی های لازم را معمول داشت، بدین جهت دین مقدس اسلام مسئله ایتام را به عنوان یك مسئله اساسی و مهم مطرح كرده و مسلمانان را نسبت به سرنوشت آنان از جمیع جهات (اقتصادی، عاطفی، آموزشی و تربیتی و...) مسئول دانسته است. در اینجا بحث تنها در تأمین معاش نیست زیرا نیاز انسانها تنها در آب و نان خلاصه نمی شود. انسان تشنه محبّت و سرشار از احساس و عواطف است؛ انسان موجودی است عاطفی كه مایل است محبّت ببیند و به دیگران ابراز محبّت كند. عشق و محبّت در سرشت او نهفته است. او همانند یك چوب و یا یك سنگ و جماد نیست كه از عشق و محبّت بیگانه باشد. جایی كه بسیاری از حیوانات تحت تأثیر محبّت قرار می گیرند و پاسخ مثبت به آن می دهند انسان كه سرشت او بر اساس مهر و محبّت نهاده شده است چطور می تواند به دور از محبّت زندگی كند؟ واقعاً هیچ چیز جز مهر و محبّت نمی تواند جای خالی پدر و مادر را پر كند و چقدر خوب است كه هر خانواده یك یا دو یتیم را تحت تكفّل خویش قرار دهد و سرپرستی آنها را شخصاً به عهده بگیرد و تنها به تأمین معاش آنها بسنده نكند. ساختن دارالایتام و كمك مالی به این گونه مؤسسات بسیار خوب است اما نمی تواند جانشین كانون گرم خانواده باشد، زیرا مربّی و خدمتگزار حقوق بگیر دارالایتام نمی تواند جای خالی پدر و مادر را پر كند، چون كودك پیش از هر چیز پدری مهربان و مادری دلسوز می خواهد. از این رو پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ كه پیام آور رحمت و رحمهللعالمین است و خود نیز طعم تلخ یتیمی را چشیده نسبت به این موضوع شدیداً توصیه كرده و با بیانات مختلف در مناسبتهای گوناگون مسلمانان را در تكریم یتیمان ترغیب و تشویق فرموده و مردم را به سرپرستی آنها امر كرده و خود نیز عملاً عهده دار نگهداری و سرپرستی از یتیمان بوده و در حدیثی از آن حضرت آمده است: «أحبُّ البُیوتِ بیتٌ فیهِ یتیمٌ مُكرَّمٌ.»[1] محبوب ترین خانه آن خانه ای است كه در آن كودك یتیمی با عزّت و احترام زندگی كند.
نكته لازم
با توجه با آنچه گفته شد ذكر این نكته لازم است كه در فرهنگ اسلام بهترین وسیله برای رفع كمبودهای یتیمان آن است كه كودكان یتیم جزء عائله انسان قرار گیرند بطوریكه خود را در ردیف اعضای خانواده و فرزندان آنان به شمار آورند و مساعدتها و كمكها نسبت به آنان باید بقدری محترمانه و شرافتمندانه انجام شود تا آنها با سربلندی و سرافرازی زندگی كرده و هیچگاه خود را حقیر و بیچاره و بینوا احساس نكنند.
بنابراین، یتیم نوازی در صورتی مفید فایده است كه برخورد با آنها توأم با رعایت جمیع جهات مادّی و معنوی و عاطفی بوده باشد و در غیر این صورت ممكن است نتایج ناگواری به بار آورد و آنها را دچار عقده و كینه سازد. اكنون برای اینكه بیشتر به اهمیت این وظیفه دینی، انسانی و اخلاقی آشنا شویم مناسب است قسمتی از آیات و روایات وارده را برای شما بازگو كنیم.
قرآن و یتیمان
در قرآن مجید درباره ایتام آیات متعددی دیده می شود كه در پاره ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت كفر و نفاق می شمارد و می فرماید: «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُكَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِكَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ»[2]
آیا دیدی آن را كه دین و روز قیامت را دروغ می پندارد، پس او كسی است كه یتیم را از خود می راند.
و در جای دیگر می فرماید: «كَلاَّ بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْیَتِیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْكِینِ»[3]
چنان نیست كه شما خیال می كنید بلكه شما یتیمان را گرامی نمی دارید و یكدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی كنید. و در یك جا پس از عبادت خدا و نیكی به پدر و مادر و خویشاوندان، محبّت و احسان به ایتام را یادآور می شود و می فرماید: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینِ ... .»[4]
(و به یاد آورید) زمانی را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیكان و یتیمان و بینوایان نیكی كنید... .
و آنگاه كه مصادیق برّو نیكوكاری را می شمارد یتیم نوازی را پس از ایمان به خدا و روز جزا و ایمان به پیامبران و كتاب‌های آسمانی و فرشتگان ذكر می كند و این دلیل بر اهمیت یتیم نوازی است كه در این ردیف آمده است.
می فرماید:
«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَهِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینَ»[5]
نیكی (تنها) این نیست كه به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب كنید بلكه نیكوكار كسی است كه به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و كتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه ای كه به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از كارافتادگان و ... انفاق كند... . و آنگاه كه یتیم بودن رسولخدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ را به وی تذكر می دهد، می فرماید: «أَ لَمْ یَجِدْكَ یَتِیماً فآوی؟»[6]
آیا تو را یتیم نیافت و سپس پناه داد؟ سپس می فرماید: «فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ»[7]
حال كه چنین است پس با قهر و خشم با یتیم برخورد مكن.
در این سوره خدای متعال نخست یتیم بودن رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ را یادآور شده و آنگاه سفارش یتیمان را به او می كند و این ترتیب برای آن است كه آن بزرگوار در كودكی پدر و مادر خود را از دست داده بود و بخوبی احساس می كرد یتیمی كه از محبّت و نوازش پدرانه محروم شده است بیش از هر چیز خود را نیازمند به تفقّد و محبّت می بیند. به این جهت می فرماید همان گونه كه یتیم بودی و تو را پناه دادیم تو نیز یتیمان را نوازش كن و آنها را از خود دور مكن، چرا كه درد و رنج یتیمی را تحمل كرده و از درد و ناراحتی یتیمان آگاهی. تو را باشد از درد طفلان خبر كه در خردی از سر برفتت پدر
در این آیات دو مسئولیت درباره یتیمان ذكر شده است:
1. برطرف كردن نیازهای مالی آنها
2. جبران كمبودهای عاطفی آنان
نظری به روایات
روایاتی كه از پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ در این باره رسیده فراوان است. در این احادیث، ضمن توصیه نسبت به یتیمان، آثار نیك و اجر و پاداش عظیمی را در این مورد نوید می دهد كه تنها به ذكر چند مورد از این آثار اكتفا می كنیم:
ورود به بهشت
رسول گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
« من كفَّل یتیماً و نفقته كنت أنا و هو فی الجنَّه كهاتین و قرن بین اصبعیه المسبّحه و الوسطی.»[8]
كسی كه یتیمی را سرپرستی كند و عهده دار نفقه و مخارج او گردد من و او در بهشت پهلوی یكدیگر هستیم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسطی را پهلوی هم گذاشت و فرمود: مانند این دو كه پهلوی یكدیگرهستند.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«من اراد ان یدخله الله عزّوجلَّ فی رحمته و یسكنه جنَّته فلیحسن خلقه ... و لیرحم الیتیم.»[9]
كسی كه بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.
نرم شدن قلب و برآورده شدن حاجات
اثر دیگر یتیم نوازی این است كه دل انسان نرم و حوایج او برآورده می شود.
پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
«اتحبُّ ان یلین قلبك و تدرك حاجتك؟ ارحم الیتیم و امسح رأسه و أطعمه من طعامك یلین قلبك و تدرك حاجتك.»[10] آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ (آنگاه فرمود:) بر یتیم ترحّم كن و دست محبّت بر سر او بكش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد.
ترفیع درجات و محو سیئات
در حدیثی از رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می خوانیم:
«و الذَّی تفسی بیده لایلی مسلم یتیماً فیحسن ولایته و یضع یده علی رأسه إلّا رفعه الله عزَّوجلَّ بكلِّ شعره درجه و كتب له بكلِّ شعره حسنه و محی عنه بكلِّ شعره سیّئه.»[11] سوگند به كسی كه جانم در قبضه قدرت اوست، هر مسلمانی كه سرپرستی یتیمی را به عهده بگیرد وبخوبی از عهده ولایت و سرپرستی آن یتیم برآید و دست محبّت بر سر او بكشد به عدد هر مویی كه از زیر دستش می گذرد خداوند متعال یك درجه مقام او را بالا می برد و یك ثواب در نامه عمل وی می نویسد و یك گناه از او كم می كند.
________________________________________
[1] . تفسیر مراغی، ج 3 / صفحه 149.
[2] . ماعون / 1 و 2.
[3] . فجر / 17 و 18.
[4] . بقره / 83.
[5] . بقره / 177.
[6] . ضحی / 6.
[7] . ضحی / 9.
[8] . قرب الاسناد، صفحه 45.
[9] . امالی صدوق، صفحه 318، مجلس 61، حدیث 15.
[10] . كنزالعمّال، ج 3 / صفحه 169، حدیث 6002.
[11] . همان، صفحه 175، حدیث 6030.