مسایل و گزاره هایی که در یک دین طرح می شوند و مورد بررسی قرار می گیرند دو دسته اند:
1- گزاره هایی که می توان آن ها را مورد بررسی عقلانی قرار داد و صحت و سقم آن گزاره ها ومدعیات دینی را از راه عقل و احکام عقلانی ثابت کرد.
2- گزاره هایی که نمیتاند مورد بررسی عقلانی قرار گیرد، بلکه از راه نقل و متون مقدّس آن دین می توان به فهم گزاره ها واثبات و نفی آن ها پرداخت. برای مثال فروع دین و احکام شریعت در یک دین از نوع دوم هستند، اگر چه بعضی از فروع و احکام دینی می توانند مورد بررسی عقلی نیز قرار گیرند.
اما گزاره های نوع اوّل را می توان ازدو حیث و از دو نگاه مورد بررسی قرار داد:
1- یا همانندگزاره های نوع دوم در تأیید یا ردّ آن به آنچه در دین آمده تمسک می کنیم، یعنی به متون مقدّس دینی نظر می کنیم و آیه یا روایتی که تأیید یا رد می کند، آن گزاره را مورد تمسّک و استدلال قرار می دهیم؛
2- یا با استفاده از اصول عقلی و گزاره های بدیهی از نظر عقل و با رعایت منطق استنتاج به تأیید یا ردّ آن گزاره یا نظریه دینی می رسیم، مثلاً مسئله پلورالیزم دینی که آیا در هر دوره و زمان تنها یک دین، حق و صراط مستقیم است، یا در هر دوره و زمانی می تواند چندین دین حق و صراطهای مستقیم وجود داشته باشد؟ به عبارت دیگر: همه ادیان در همه زمان ها حقیقت و راه نجات و رستگاری اند؟ این مسئله را از دو زاویه می توان نگاه کرد: یکی از این زاویه که متون مقدسِ یک دین مانند دین اسلام نسبت به این گزاره و یا سؤال چه موضعی دارد؟ آیا دین اسلام، پلورالیزم و کثرت گرایی را تأیید می کند یا حصر گرایی را؟ طبعاً خود دین اسلام و آموزه های آن، نظریه حصر گرایی را تأیید می کنند که کثرت گرایان به این مسئله اذعان دارند.
نگاه دوم به این مسئله آن است که بر اساس اصول عقلانی و با توجه به داده های عقل و از راه بررسی عقلانی کدام نظریه مورد تأیید است؟ آیا عقل، کثرت گرایی و حقانیت تمام ادیان را تأیید می کند یا حقانیت یک دین را در هر دوره ای؟ کثرت گرایان و کسانی که در صدد اثبات آن هستند، اصولاً این مسئله را یک مسئله برون دینی می دانند و تنها از راه عقل قابل اثبات می دانند، اگر چه حصر گرایان از راه بررسی عقلانی و بدون توجه به آموزه های دینی، حصر گرایی را عقلانی و قابل پذیرش می دانند، مثلاً می گویند اگر کثرتگرایی و حقانیت تمام ادیان و گزاره های تمام ادیان را حق بدانیم، به تناقض می رسیم.البته بعضی مسایل وجود دارد که تنها از نگاه برون دینی قابل بررسی است، مثلاً اثبات وجود خدا و یا اثبات نبوت، که تنها می تواند از راه برون دینی و با تکیه بر اصول عقلانی قابل اثبات باشد و بررسی آن از راه دین و گزاره های دینی و بررسی درون دینی آن به نوعی منجر به دَوْر خواهد شد، زیرا بررسی درون دینی یک چیز (البته برای اثبات آن) وابسته به این است که اصل دین و حقانیت و درستی و صحت دین، اثبات شده و پذیرفته باشد، سپس بتوان از آن برای اثبات گزاره ها و قضایا استفاده کرد. در مسئله اثبات وجود خداوند، ابتدا باید عقل یا دلیل فطرت و... به اثبات وجود خداوند دست یابد، سپس بتوان نبوّت عامه را در ابتدا ثابت کرد، بعد نبوت خاصه مانند نبوت پیامبر اسلام و حقانیت قرآن را پذیرفت. پس از این مراحل از متون دین اسلام برای اثبات یا ردّ نظریه ای بهره گرفت. اگر بخواهد قبل از طی این مراحل از راه یک آیه یا حدیث به اثبات وجود خدا یا نبوت پیامبر استدلال عقلانی و منطقی کرد، دَوْر لازم می آید.
