منابع مقاله:
کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم
نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان
بداخلاقى و تندخويى و به تعبير حضرت سجّاد عليه السلام شَكاستِ «1» خُلق از قوى ترين عوامل سيه روزى و تيره بختى و سوزنده ريشه سعادت و سلامت و بر باد دهنده خير دنيا و آخرت است.
در تمايلات نفسانى و امساك از خواهش هاى درونى هر انسانى دو قدرت مثبت و منفى وجود دارد.
قدرت مثبت، هدفش جلب لذت ها و ارضاى غرايز است. او ميل دارد كليه خواهش هاى طبيعى، بدون قيد و شرط برآورده شود. اين نيرو كه نيك و بد را درك نمى شناسد و تنها به لذّت و خوشى مى انديشد در وجود هر بشرى سبب نمايش چهره زشت اخلاق است.
در قرآن مجيد اين قدرت درونى به «نفس امّاره» تعبير شده است كه بنده اش را در آزمايش دشوارى قرار داد.
وَ مَآ أُبَرّئُ نَفْسِى إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبّى إِنَّ رَبّى غَفُورٌ رَّحِيمٌ» «2»
من خود را از گناه تبرئه نمى كنم؛ زيرا نفس طغيان گر، بسيار به بدى فرمان مى دهد مگر زمانى كه پروردگارم رحم كند؛ زيرا پروردگارم بسيار آمرزنده و مهربان است.
قدرت منفى در باطن انسان، آدمى را از رسيدن به گناهان لذيذ و ناپاكى بازمى دارد. و تمايلات را تعديل مى كند و نفس امّاره سركش را ملامت و مهار مى نمايد. اين توان از نيكى و پاكى حمايت مى كند و بدى را دفع مى كند.
در قرآن كريم از اين نيروى بازدارنده و تعديل كننده به «نفس لوّامه» ياد شده است.
وَ لَآأُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» «3»
و به نفس سرزنش گر قسم مى خورم.
بر اساس بيان قرآن انسان داراى فطرت توحيدى است و از طريق آن به وجود خداوند با صفات جميله پى مى برد و از راه فطرت نيز با مكارم و رذايل اخلاقى آشنا مى شود كه فضيلت آن را تقواى نفس و رذيلت را فجور نفس مى نامند.
وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّيها* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَيها» «4»
و به نفس و آن كه آن را درست و نيكو نمود،* پس بزه كارى و پرهيزكارى اش را به او الهام كرد.
حسن خلق و مكارم اخلاقى لازمه شخصيت ملكوتى انسان است. در حالى كه سوء خلق و مفاسد اخلاقى در نتايج شخصيت دنيوى انسان است. صاحبان شخصيت معنوى داراى باطن نيكو و سالمى هستند كه در پى كسب حلال ها و نيكى ها و دورى از محرمات و پستى هايند.
امّا صاحبان قلوب دنيوى همراه با ريا و نفاق است كه به دنبال كسب مقامات ظاهرى و اندوختن اموال و سرمايه هاى مادى اند.
با توجه به همه اين آثار و بركات روحى و معنوى اخلاق، براى نفس كه از سوى عمل به دستورهاى اخلاقى و معارف دينى مى تواند آثار سازنده و مفيد داشته باشد، چرا بشر از آن بهره نمى برد تا سلامت و سعادت دنيايى خود را تأمين كند. و همچنان به خلقيّات ناپسند خود اصرار مى ورزد.
مولاى متقيان اميرمؤمنان عليه السلام به همه بشريت توصيه فرموده است:
وَ عَلَيْكُمْ بِمَكارِمِ الأَخْلاقِ فَانَّها رِفْعَةٌ وَ ايَّاكُمْ وَالْاخْلاقَ الدَّنِيَّةَ فَانَّها تَضَعُ الشَّرِيفَ وَ تَهْدِمُ الْمَجْدَ. «5»
به شما باد به تحصيل مكارم اخلاق كه آن مايه سربلندى است. و از خوى هاى پست دورى كنيد كه آن انسان هاى شريف را پست مى كند و بزرگوارى را از بين مى برد.
پس راه موفّقيّت و نجات در اين است كه در طلب مكارم اخلاق باشيم هر چند اميدى به بهشت رفتن و ترسى از دوزخ هم در كار نباشد.
عذاب نفس
در بين روايات براى نفس هم عذابى در دنيا مشخص شده است.
امام صادق عليه السلام فرموده است:
مَنْ ساءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ. «6»
هر كه بداخلاق باشد خودش را عذاب دهد.
چه عذابى كه نه تنها نفس، بلكه آثار ديگرى هم در پى دارد؛ برخى از آنها عبارتند از: هر كه بداخلاق باشد خانواده اش از او دلتنگ و بيزار شوند، هر كه تندخو شود آسايشش اندگ گردد. هر كه بدخلق گردد از پيدا كردن دوست و رفيق درماند، هر كه اخلاقش بد باشد روزيش تنگ شود، آدم بد خوى بسيار خطا كند و زندگيش تلخ شود.
رسول اللّه صلى الله عليه و آله در اين زمينه مى فرمايد:
آيا شما را از كم شباهت ترينتان به خودم آگاه نسازم؟ عرض كردند: بلى، اى رسول خدا. فرمود: زشتگوى، بى آبرو، بى شرم، بخيل، متكبّر، كينه توز، حسود، سنگدل، كسى كه هيچ خيرى از او برنمى خيزد و كسى از شرش در امان نيست. «7» يكى از عوامل جداكننده انسان ها از يكديگر بدخويى است كه اميرمؤمنان به اين نكته گوشزد فرموده است:
وَ إِنَّما انْتُمْ اخْوانٌ عَلى دِينِ اللَّهِ، ما فَرَّقَ بَيْنَكُمْ الَّا خُبْثُ السَّرائِرِ، وَ سُوءُ الضَّمائِرِ، فَلا تَوازَرُونَ وَ لاتَناصَحُونَ وَ لاتَباذَلُونَ وَ لاتَوادُّونَ. «8»
شما بر مبناى دين خدا برادر هستيد، چيزى جز آلودگى درون ها و بدى نيّت ها شما را از هم جدا نكرده، به اين لحاظ يكديگر را يارى نمى دهيد و خيرخواهى نمى كنيد و به هم بذل و بخشش نداريد و با يكديگردوستى نمى كنيد.
اين حالات از آثار علاقمندى افراطى به دنيا و آرزوهاى نفسانى است كه عدّه اى به اندك مال دنيا شاد مى شوند و نگران بازپرسى از عملكرد خود در آخرت نمى باشند.
بنابراين بايد براى پالايش درون به سفارش امام على عليه السلام كه از سخنان رسول اللّه صلى الله عليه و آله گرفته اند توجه نمود كه فرمود:
طُوبى لِمَنْ ذَلَّ فى نَفْسِهِ وَ طابَ كَسْبُهُ وَ صَلَحَتْ سَريرَتُهُ، وَ حَسُنَتْ خَليقَتُهُ. «9»
خوشا به حال كسى كه نزد خود خوار و كسبش پاك و باطنش شايسته و اخلاق نيكوست.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- شكاست: تندخويى و بخيل بودن.
(2)- يوسف (12): 53.
(3)- قيامة (75): 2.
(4)- شمس (91): 7- 8.
(5)- بحار الأنوار: 75/ 53، باب 16، حديث 89؛ تحف العقول: 215.
(6)- الكافى: 2/ 321، حديث 4؛ وسائل الشيعة: 16/ 28، باب 69، حديث 20878.
(7)- الكافى: 2/ 291، حديث 9؛ بحار الأنوار: 69/ 109، باب 99، حديث 9.
(8)- نهج البلاغه: خطبه 112.
(9)- نهج البلاغه: حكمت 123.
منبع : پایگاه عرفان
