شگفتى‏هاى جهان حيوانات‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد چهارم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

به حقيقت كه انسان با تمام نيروى عقل و دانشش در برابر عناصر جهان، به خصوص عناصرى كه از حيات برخوردارند غرق در تعجّب و حيرت است.

نمى داند چه رشته علمى را انتخاب كند، نمى داند قدرت و قوّت تحقيقش را در چه حقيقتى متمركز كند؟ نمى داند به چه وسيله آثارى كه از عناصر بروز مى كند به شماره آورد.

همان تحيّر و اعجابى كه در جهان فضا و كواكب و جهان نباتات بر آدمى چيره مى شود، چندين برابر آن در جهان حيوانات به آدمى دست مى دهد.

اين كه مى گوييم چندين برابر آن، به خاطر آن است كه خورشيد با آن همه عظمت فاقد عنصر حيات و حسّ و اراده است، اما در جهان حيوان عنصر ناشناخته حيات با همه پيچيدگى و ابهامش و با تشكيلات وسيع و عظيمش بر ساير عجايب عالم مادّه افزون گرديده است.

در جهان حيوان، تشكيلات وسيع موجودات ذرّه بينى چون: ويروس ها و باكترى ها و ساير موجودات ذرهّ بينى يا ميكرب ها، گروه هاى گوناگون آنها، آثار مختلف حياتى آنها، نقش يكايك اصناف آنها در سازمان اين عالم خاصّه در وضع حالات بشرى، ميكرب هاى موجد امراض، ميكرب هاى زحمتكش و خدمتگزار، حشرات ريز، سازمان حياتى آنها، قدرت احساس آنها، كيفيت توالد و تناسل گوناگون سراسر جانداران، تخم گذارى، تلقيح يا تركيب تخم نر و ماده، حمل، تقسيم، اسرار اسپرماتوزييد يا تخم نر، اسرار اوول يا تخم ماده، تشكيلات كرموزون ها، ژن ها، اسرار سلّول حيوانى يا حيوان تك سلّولى، شگفتى هاى درون سلّول، اصناف حيوانات، خزندگان، پرندگان، پستانداران، حيوانات آبى، چهار پايان، سازمان و ساختمان يكايك آنها، نظامات زندگى آنها، عواطف و احساسات آنها، و ميليارد ميليارد موضوع ديگر، كه هر يك از اينها رشته اى است طولانى و بس پر پيچ و خم كه علوم گوناگون با همه ضعف علمى بشر به بيان اسرار و نظامات اين موجودات و سازمان هاى آنها پرداخته اند.

ويروس ها چندين ميليون بار از يك مور ضعيف كوچكترند. شگفت آن كه با اين حقارت جسمى از تمام تشكيلات وسيع يك موجود زنده برخوردارند! يعنى داراى وسايل حسّ و حركت، جهازات تغذيه، دستگاه كامل گوارش، سلسله اعصاب و حواس يا وسايل ارتباطى با جهان خارج و داخل، ابزار و تشكيلات توليد مثل، وسايل تأمين بدل ما يتحلّل، جهازات تنفسى، قدرت تطبيق با محيط، قابليت تأثر و عكس العمل در مقابل عوامل خارجى، جهازات رشد و نما و ... مى باشند.

اين همه جهازات و وسايل حياتى و خواص و نيروهاى گوناگون را در يك جاندارى كه حتى زير دستگاههاى ميكروسكوپ الكترونيك بدون استفاده از اشعه و رنگ كردن اين موجودات مشاهده نمى شوند و حداكثر اندازه يك ويروس از يكصدم مو تجاوز نمى كند، كدام قدرت گنجانيده است؟!

(امينى)

تحقيقات دانشمندان درباره حيوانات

در ميان حيوانات ملاحظه مى شود بر اثر حكمت ها و اسرارى، برخى از موجودات مثلًا فاقد چشمند و تمام حوايج خود را با وسايل مجهّز ديگرى كه در اختيار دارند انجام مى دهند. و برخى ديگر به جاى دو چشم، چشم هاى گوناگون، و يا وسايل حسّى ديگر بسيار قوى دارند.

طبق تحقيق برخى از دانشمندان حشره شناس، اكثر حشرات داراى سه چشم يك سطحى و دو چشم چندين سطحى كه در حقيقت چندين چشم محسوبند مى باشند.

حشره «ليپريا» داراى دوازده چشم و مورچه ها بر حسب اختلاف نوع مورچه داراى دويست چشم الى 400 چشم مى باشند! حشره اى كه شبيه به خفّاش است و آفت پنبه مى باشد و به نام «اسفنكس كونفولى» موسوم است داراى 27 هزار چشم مى باشد.

حيوانات در كلام مترلينگ

مترلينگ كه تحقيقات و نوشته هايش درباب برخى از حشرات معروف است، درباره زنبور عسل مى نويسد:

«زنبورهاى عسل اضافه بر چشم هايى كه هر يك داراى شش تا هفت هزار سطح مى باشند سه چشم ديگر در پيشانى آنهاست كه به شكل قبّه ها و دايره هاى خوش تركيبى است و ما از كيفيت انعكاس اشيا در آنها اطلاعى نداريم.

لانه اى كه عنكبوت براى زندگى خود و دام صيد حشرات درست مى كند، از نخستين زمان تاكنون به يك منوال است و هر تارى از تارهاى لانه عنكبوت كه از قنات مخصوصى از زير دل اين حشره بيرون مى شود اگر چهار ميليارد از آنها با هم

تابيده شوند ضخامت آن به مقدار موى سر ما خواهد بود. اين حشره با يك حوصله و دقتى از چنين آجر و سنگ ظريفى، ساختمان بنا مى كند.

تمايلات غريزى در حيوانات با تمرين و تكرار تقويت نمى شوند، اولين لانه عنكبوت با آخرين لانه او به يك شكل است. به تعليمات مادر نيز ضرور نيست.

بچه مرغابى را دور از نوع او بزرگ كردند، چون اولين بار او را به نهرى انداختند به شنا پرداخت و ناگهان از توله سگى كه اولين بار آن را مى ديد به همان روش نوع خود ترسيد و زير آب رفت، مسافتى زير آب طى كرد تا خود را از خطر توله سگ دور ساخت.

در باب فعاليت ها و زندگى پر اعجاب و اسرار حيوانات مختلف مطالعات گوناگونى انجام گرفت و كتاب ها درباره شگفتى هاى جهان حيوانات نگاشته شد.

مثلًا درباب اسرار حيات و زندگى مورچه، «مترلينگ» احتمال مى دهد كه: دو شاخك مورچه به منزله آنتن راديو و هوا سنج در مورچه و نيز وسيله تفهّم و تفهيم و ارتباطات با همنوعان باشد.

درباره شامّه عجيب مورچه ها كه در فاصله بسيار زيادى بوى اشيايى كه ما بوى آنها را درك نمى كنيم- مانند قند- و آنها درك مى كنند داستان ها گفته اند، حتى گفته شده: مورها، خودى و بيگانه را از راه شامّه تشخيص مى دهند!

انبار زدن خواروبار مورها تماشايى است. دانه ها را در انبارهايى ذخيره مى كنند كه فاسد يا سبز نشود و غلّات قابل فساد و مساعد سبز شدن را به خوبى شناخته آنها را دو نيم و سه نيم مى كنند. برخى از غلّات را در نقطه اى مى گذارند تا سبز شود و مواد نشاسته اى آن به مواد قندى مبدّل گردد، سپس جوانه ها را قطع و دانه ها را خشك مى كنند.

بر روى دانه ها اعمال ديگرى انجام مى دهند كه از فساد آنها جلوگيرى مى شود اما بر ما معلوم نيست، فقط از اين جا به راز اين كار واقف مى شويم كه اگر آنها را از لانه بيرون كنيم پس از چندى دانه هاشان فاسد مى شود.

مورچگان به اصول دامپرورى نيز آشنا هستند! حشرات كوچكى را مانند «شته» كه يك نوع ماده قندى از آنها ترشّح مى شود نگاهدارى مى كنند و حتى آنها را به چرا برده و باز مى گردانند.» «1»

عجايبى ديگر از حيوانات

حيوانات داراى غريزه حبّ ذات هستند و به زندگى خود علاقمندند و حداكثر كوشش را براى حفظ حيات خود به كار مى برند. در محلّى كه احساس خطر مى كنند نمى روند و در صورتى كه گرفتار خطرى شدند با تمام قوا مى كوشند كه خود را نجات دهند. آنها داراى غريزه جنسى هستند، توالد و تناسل مى كنند، در درون همان جثه كوچك خود دستگاه هاضمه و جاذبه و دافعه دارند.

در برخى حيوانات زندگى اجتماعى و تعاون همگانى عجيبى ديده مى شود كه حقّاً قابل توجه و شايان تعمّق است.

يكى از نويسندگان معروف مى نويسد:

يكى از روزها كه در فيليپين به سر مى بردم، نزديك سقف كج و كوتاهى ايستاده بودم. ناگاه چشمم به مور درشت سرخ رنگى افتاد كه به لبه سقف نزديك مى شد.

برگ هاى درختى كه نزديك بنا روييده بود در چند سانتى مترى مور مى جنبيد. او مى كوشيد به يكى از اين برگ ها بچسبد. براى اين منظور به پاهاى عقب تكيه كرد و بى ترس و بيم، جسمش را در فضا رها كرد و به تقلّا پرداخت.

طولى نكشيد كه نسيم ملايمى وزيد و برگى از درخت را به طرف مور رانده به طورى كه توانست پاهاى جلو را به آن بند كند، اما برخلاف انتظار روى برگ نپريد، بلكه بى حركت اندامش را چون پلى ميان برگ و لبه سقف كشيد. در يك چشم بهم زدن دهها مورچه كه روى سقف مى پلكيدند به اين پل روى آوردند و يكايك از روى جسم كشيده مور عبور كردند و از سقف به درخت رسيدند. وقتى كه آخرين مور گذشت، پاهاى عقب را از سقف جدا كرد و روى برگ پريد و قافله موران در ميان برگ هاى سبز به راه افتادند.

كلام رابرت رافيل در عجايب زندگى حيوانات

مجلّه «ريدرز دايجست» در مورد عجايب زندگى حيوانات مى نويسد: رابرت رافيل ماكدونالد مى گويد:

روزى در ارتفاعات سانتاكروز كاليفرنيا راه پيمايى مى كرديم. به علفزار وسيعى رسيديم كه گله اى آهو در آن مى چريدند. ناگهان ديدم كه گله پراكنده شد و سرها از بيم لرزيد. به طرفى كه آهوها نگاه مى كردند چشم دوختم. دو گربه وحشى بزرگ را در گوشه اى دور دست مشاهده كردم، خيال كردم همين الآن گله از ترس پا به فرار مى گذارد. مسلّماً نرهاى بزرگ مى توانستند خود را نجات دهند اما اين كار به قيمت نابودى بقيه گله به دست گربه هاى وحشى تمام مى شد. برخلاف انتظار هيچ نرى پا به فرار نگذاشت و گله به مانور دفاعى عجيبى دست زد كه به راستى مايه شگفتى بود:

هفت آهوى نر بزرگ به شكل عدد هفت «7» صف كشيدند و در همين اثنا نرهاى كوچك به طرف آهوهاى كوچكتر روى آوردند و آنها را به ميان اين شكل «7» رم دادند و خودشان در بالا جا گرفتند. گله به توده اى قوى و متراكم تبديل شد كه دورش را نرهاى بزرگ احاطه كرده بودند و اين همه در برابر گربه هاى وحشى جبهه گرفتند و آنگاه بر فرمانى كه از طرف بزرگترشان صادر شد به يكباره سوى گربه ها يورش بودند.

برخورد پاهايشان با زمين، سر و صداى وحشتناكى ايجاد كرد. گربه ها كه از اين وضع دستخوش حيرت و خوف شده بودند ماندن را صلاح ندانستند و پا به فرار گذاشتند. آن توده سهمگين آهوان با تركتازى عجيب خود گربه ها را تا نقطه دورى تعقيب كردند و پس از آن پراكنده شدند و با خيال جمع به چرا پرداختند.

اين مسائل بهت انگيز كه ما در جهان حيوانات مشاهده مى كنيم و هزاران نمونه ديگر، ما را بى اختيار به تكرار سخن ابا عبداللّه الحسين عليه السلام وا مى دارد كه مى فرمايد:

عَمِيَتْ عَيْنٌ لاتَراك. «2»

خداوندا، كور است چشمى كه تو را نبيند.

جاندارنى كه آنان را فاقد عقل و هوش مى دانيم، حيواناتى كه از ديدگاه ما موجوداتى حقير و كوچكند، هر يك عالمى دارند كه بشر دانشمند بايستى سال ها بررسى و دقت كند تا به گوشه اى از عالم اسرارآميز آنان واقف گردد و در پرتو آن به عظمت پروردگار خود پى برد.

(هلالى جغتايى)

مار زنگى در مطالعات جانورشناسى

يكى از جانورشناسان، مار زنگى را مورد مطالعه قرار داد و با كمال تعجّب ديد كه اين جانور در تاريكى، موش را كه بهترين طعمه اوست به آسانى شكار مى كند. تصور كرد ديدگان مار زنگى خلقت خاصى دارد كه در تاريكى به خوبى مى بيند، لذا چشمهاى مار را بست. اين بار نيز به آسانى مار زنگى طعمه خود را شكار كرد. بار دوم شنوايى و مرتبه سوم حسّ بويايى حيوان را از كار انداخت و هر دفعه مار زنگى در تاريكى به شكار موش موفق شد. پس ثابت گرديد كه مار زنگى از حسّ بويايى و شنوايى و بينايى براى شكار خود استفاده نمى كند.

كنجكاوى پرفسور بولون ادامه يافت و بالأخره متوجه شد كه در دو طرف سر مار زنگى بين چشمها و منخرينش دو فرورفتگى وجود دارد كه سلّول هاى اطراف آن گرماگير است! و اين سلّول ها كه در هر سانتى متر مربع 150000 عدد است قادرند گرماى طمعه را در هر نقطه اى باشد به مغز حيوان گزارش دهند. با توجه به اين كه در هر سانتى متر مربع دست انسان فقط سه عدد سلول گرماگير وجود دارد، مى توان به اهميت عجيب دستگاه گرماگيرى مار زنگى پى برد!

ماهى در كلام امام صادق عليه السلام

امام صادق عليه السلام به مفضّل فرمود:

«ببين ماهى چگونه بايد در آب زندگى كند، پا ندارد و چون مانند حيوانات خشكى نمى تواند نفس بكشد شش نيز ندارد. به جاى دو پا دو بال هاى محكم در پهلوهاى خود دارد كه مانند پاروهاى قايق رانان در موقع شنا كردن به آب مى زنند.

بدنش را فَلس هاى محكم مانند زره پوشانيده تا از آسيب محفوظ بماند. و چون بينايى چشمانش ضعيف است خداوند شامّه قوى به آن عطا فرموده كه بوى طعمه خود را از دور استشمام مى كند. و از دهان آن به طرف گوش ها سوراخ هايى است كه آبى را كه مى بلعد از آنها خارج مى كند و اين كار در ماهى به منزله نفس كشيدن است!» «1»

عجايب زندگى موريانه

لانه موريانه كه نيمى از آن در زير زمين و نيمى از زمين بالا آمده است به شكل مخروطى به ارتفاع شش الى هشت متر از دور ديده مى شود. در هر يك از اين لانه ها فقط يك ماده درشت يا ملكه قرار دارد و بقيه خواجه هستند.

ملكه در حدود ده تا 15 سال عمر مى كند و هر سال تعداد فرزندان وى زياد مى شود، زيرا ملكه در تمام مدت شبانه روز هر دو ثانيه يك تخم مى گذارد. وى مى تواند در مدت 24 ساعت 48000 تخم بگذارد، چون ده تا پانزده سال زنده مى ماند، در اين مدت تخم هايش به صدها ميليون خواهد رسيد.

اگر تعداد تخم هايى را كه بچه هاى او خواهند گذاشت در نظر بگيريم خواهيم ديد كه ممكن است در مدت ده سال اولاد او نواحى گرمسير را به قسمى اشغال كنند كه هيچ انسانى يا موجود ديگرى به روى زمين جا نداشته باشد. خوشبختانه چون موريانه ها پوست نازكى دارند، غذاى مورد پسند حيوانات ديگر مى باشند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- جاهليّت و اسلام: 325.

(2)- بحار الأنوار: 95/ 226، باب 2، دعاى عرفه؛ إقبال الأعمال: 349.

(3)- بحار الأنوار: 3/ 109، باب 4؛ توحيد المفضّل: 123.