حرص صفتى است نفسانیّه، كه آدمى را وامى دارد بر جمع نمودن زاید از آنچه احتیاج به آن دارد. و این صفت، یكى از شعبه های حبّ دنیا، و از جمله صفات مهلكه، واخلاق مضلّه است. بلكه این صفت خبیثه، بیابانى است كران ناپیدا كه از هر طرف روى به جایى نرسى و وادئى است بى انتها، كه هر چند در آن فرو روى عمق آن را نیابى.
بیچاره اى كه بر آن گرفتار شد گمراه و هلاك شد. و مسكینى كه به این وادى افتاد دیگر روى خلاصى ندید، زیرا كه: حریص، هرگز حرص او به جائى منتهى نمى شود و به حدى نمى ایستد. اگر بیشتر اموال دنیا را جمع كند باز در فكر تحصیل باقى است. و هر چه به دست او آید باز مى طلبد. و آن بیچاره مریض است و نمى فهمد. و احمق است و نمى داند. چگونه چنین نباشد و حال آنكه مى بینیم حریصى را كه هشتاد سال عمر كرده است و فرزندى ندارد و این قدر از اموال و املاك و خانه و مستغلات دارد كه اگر به فراغت بگذراند صد سال دیگر او را كفایت مى كند، و خود یقین دارد كه: بیست سال دیگر عمر او نیست، باز در صدد زیاد كردن مال است. و تأمل نمى كند كه: فایده آن چیست؟ و چه ثمره دارد؟ اگر از براى خرج است، آنچه دارد گاهى است كه منافع آن وفا به خرج مدت العمر او مى كند. و اگر از براى احتیاط است، اگر آنچه دارد احتمال تلف مى رود هر چه تحصیل كند چنین خواهد بود. پس اگر این مرض، یا حمق نیست پس چه بلاست؟ و هر كه به این مرض مبتلا شد خلاصى از آن مرض نهایت اشكال دارد. و از این جهت حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - فرمودند كه: هر گاه از براى فرزند آدم دو رودخانه طلا باشد باز رودخانه سوم را میطلبد. و اندرون او را هیچ چیزى پر نمى كند مگر خاك و فرمود كه: آدمیزاده پیر مى شود و دو چیز در او جوان مى گردد و قوّت مى گیرد: یكى حرص. و دیگر طول امل. و از حضرت امام محمد باقر - علیه السّلام - مروى است كه: حریص بر دنیا چون كرم ابریشم است، هر چه بیشتر بر دور خود مى پیچد راه خلاص او دورتر مى شود، تا از غصه بمیرد بعضى از بزرگان گفته است كه: از عجایب امر آدمى زاده؟ آن است كه: اگر او را خبر دهند كه همیشه در دنیا خواهى بود حرص او بر جمع كردن مال زیادتر نخواهد شد از آنچه حال مى داند كه چند صباحى بیش زنده نیست در صدد جمع آن است و این، از براى هر كه تفحّص كند در احوال مردم ظاهر و روشن است.
ملكه قناعت
ضد صفت حرص، ملكه قناعت است. و آن حالتى است از براى نفس، كه باعث اكتفا كردن آدمى است به قدر حاجت و ضرورت. و زحمت نكشیدن در تحصیل فضول از مال. و این از جمله صفات فاضله و اخلاق حسنه است. و همه فضائل به آن منوط، بلكه راحت در دنیا و آخرت به آن مربوط است. و صفت قناعت، مركبى است كه:
آدمى را به مقصد مى رساند. و وسیله اى است كه: سعادت ابدى را به جانب آدمى مى كشاند، زیرا كه: هر كه به قدر ضرورت قناعت نمود و دل را مشغول قدر زاید نكرد همیشه فارغ البال و مطمئن خاطر است. و حواس او جمع و تحصیل آخرت بر او سهل و آسان مى گردد. و هر كه از این صفت محروم، و آلوده حرص و طمع و طول امل گشت به دنیا فرو مى رود، و خاطر او پریشان، و كار او متفرق مى گردد. و با وجود این، چگونه مى تواند تحصیل آخرت نماید و به درجات اخیار و ابرار رسد؟ قناعت سر افرازد اى مرد هوش سریر طمع برنیاید ز دوش و از این جهت است كه اخبار در مدح قناعت بى شمار است. از حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - مروى است كه فرمود: خوشا به حال كسى كه هدایت به دین اسلام یابد، و به قدر كفاف به او برسد و قناعت كند و فرمود كه: اى مردمان چندان سعى در طلب دنیا نكنید، كه به هیچ كس نمى رسد مگر آنچه از براى او مقدّر شده است. و هیچ بنده اى از دنیا نمى رود مگر اینكه روزى اى كه از براى او مقدّر است به وى برسد و در حدیث قدسى وارد است كه: اى فرزند آدم اگر همه دنیا از تو باشد زیاده از قوت تو عاید تو نخواهد شد. پس هرگاه من به قدر قوت تو به تو برسانم و حساب او را از دیگرى جویم به تو احسان كرده خواهم بود مروى است كه: موسى از حق - تعالى - سؤال كرد كه كدام یك از بندگان غنى ترند؟ فرمود: هر كدام قانع ترند. حضرت امیر المؤمنین - علیه السّلام - فرمود كه: اى فرزند آدم اگر از دنیا آن قدر مى خواهى كه كفایت تورا كند، اندك چیزى از آن تورا سیر مى كند. و اگر زیادتر از كفایت مى طلبى، تمام آنچه در دنیا هست تو را سیر نخواهد كرد، و كفایت تورا نخواهد نمود. كاسه چشم حریصان پر نشد تا صدف قانع نشد پر در نشد حضرت امام محمد باقر - علیه السّلام - فرمود كه: زنهار، چشم نینداز به بالاتر از خود، و نگاه به آن مكن. و به معیشت پیغمبر خدا نظر كن، كه خوراك او جو بود. و شیرینى او تمر بود. و هیزم او پوست درخت خرما، اگر به دست او مى آمد و از آن حضرت مروى است كه: هر كه قناعت كند به آنچه خدا به او مى دهد غنى ترین مردم است و حضرت امام جعفر صادق - علیه السّلام - فرمود كه: هر كه از خدا به اندك معیشتى راضى شود خدا نیز به اندك عملى از او راضى مى شود و از آن حضرت مروى است كه: خداى - تعالى - مى فرماید: من چون بر بنده مؤمن تنگ مى گیرم محزون مى شود و حال اینكه او را به من نزدیكتر مى كند. و هر گاه او را معیشت مى دهم فرحناك مى گردد و حال اینكه او را از من دورتر مى كند و فرمود كه: هر چه ایمان بنده زیادتر مى شود تنگى معاش او بیشتر مى گردد. و اخبارى كه در فضیلت قناعت رسیده است از حد و حصر متجاوز است و همین خبر مشهور كافى است كه:
عزّ من قنع و ذلّ من طمع یعنى: هر كه قانع شد بر مسند عزت پا نهاد. و هر كه را خار طمع در دامن آویخت به چاه مذلت افتاد به قناعت كسى كه شاد بود تا بود محتشمه نهاد بود و انكه با آرزو كند خویشى افتد از خواجگى به درویشى
طریقه معالجه صفت حرص، و تحصیل ملكه قناعت
طریقه معالجه مرض حرص، تحصیل قناعت و ازاله مرض حرص است. و تحصیل صفت قناعت، آن است كه: ابتدا تأمل كند در زحمت جمع مال، و تصدیع آن، و آفات دنیویه اى كه از براى مال است، و حوادثى كه در پى دارد.
شحنهه این راه چو غارت گرست مفلسى از محتشمى بهترست و ببیند كه زیادتر از قدر ضرورت، دنیا را چه ثمر و چه فایده است؟ اگر از براى اولاد ذخیره مى كنى، بدان كه: خداى تو و اولاد تو یكى است، آنكه روزى به تو داده به او نیز خواهد داد. تو غم فرزندى را مى خورى كه از نطفه تو حاصل شده چگونه آنكه او را آفریده غم او را نمى خورد؟ به عزت خودش قسم كه او از تو مهربان تر، و قدرت او بیشتر و اگر فرزند تو كسى است كه باید به تنگى بگذارند اگر عالم را از براى او ذخیره بگذارى از دست او بیرون مى رود. جان من احتیاج فرزند به مال، در وقت حیات اوست، تو كه چاره عمر او را نتوانى كرد، و قدرى زندگانى از براى او نتوانى نهاد، پس چرا در فكر روزى او زحمت مى كشى؟ نگارنده كودك اندر شكم نگارنده عمر روزى ست هم خداوندگارى كه عبدى خرید بدارد فكیف آنكه عبد آفرید ترا نیست آن تكیه بر كردگار كه مملوك را بر خداوندگار ساعتى سر به زانوى تفكّر نه، و به اطراف ولایات نظرى كن و دور و نزدیك را سیرى نما و ببین: كسانى كه در عهد تو هستند چقدر كسانى هستند صاحب ثروت و جاه و حشمت و حال آنكه پدر ایشان از براى ایشان ذخیره اى نگذاشت. و چه اشخاص یافت مى شوند كه به فقر و فاقه مبتلایند و حال آنكه اموال بسیار از پدر ایشان مانده بود. بسى پدران، خانه از براى فرزندان در شهرى ساختند و اولاد ایشان در ولایتى دیگر در خرابه مردند. و بسا ده و مزرعه در كشورى از براى ایشان به جهت قرص نانى در كشورى دیگر جان دادند. تو را از حوادث روزگار چه خبر، و از گردش افلاك چه اطلاع، چه مى دانى كه تا چند روز دیگر عالم چه وضع خواهد بود؟ و اگر از براى خود جمع مال مى كنى، تو اول قدر عمر خود را معین كن و به اندازه آن جمع كن. تو چه مى دانى كه نام تو در سال دیگر در دفتر مردگان ثبت خواهد بود یا در صحیفه زندگان؟ و چون قوت سال خود را دارى كفایت كن و حساب خود را زیاده مكن. علاوه بر این ها آنكه: تأملى كن و ببین: وقتى هست كه سیر شوى و دیگر در صدد جمع مال نباشى؟ و هر چه اندوزى باز در فكر زیادتر مى سوزى. پس به یك مرتبه قانع شو و از همه زحمتها فارغ شو.
آن شنیدستى كه وقتى تاجرى در بیابانى بیفتاد از ستوره گفت: چشم مرد دنیا دار را یا قناعت پر كند یا خاك گور و چون در این ها تأمل نمودى، دیده بگشا و در احوال مردمان نظرى كن و ببین: در سیرت و طریقه اعاظم افراد بنى آدم، و اعزّه مخلوقات عالم، از: پیغمبران مرسل و اولیاى كمّل و محرمان حرم عزت، و باریافتگان حرم خلوت قرب رب العزه، كه چگونه به قلیلى از دنیا اكتفا نمودند و به قناعت گذرانیدند، و زاید از قدر ضرورت را نگاه نداشتند.
و نگاه كن به شیوه مشركین و كفار، از: هنود و یهود و نصارى و اراذل افراد بشر، كه: چگونه در صدد جمع مال و تنعّم و التذاذ و زیاد كردن مایه و املاك و ضیاع و عقارند و یقین مى دانم كه شك نخواهى كرد در اینكه: اقتدا به اعزّه خلایق، بهتر است از پیروى اراذل ایشان، بلكه هر كه اندك شعورى داشته باشد مى فهمد كه: كسى كه حریص بر لذتهاى دنیویه است و حرص بر اكل و شرب و جماع و وقاع دارد، از افق انسان خارج، و در خیل بهایم داخل است، زیرا كه: این ها از لوازم بهایم و چهارپایان است.
منبع :پایگاه اندیشه قم
