تكبر و غرور

تكبّر عبارت است از حالتی كه انسان خود را بالاتر از دیگری ببیند و اعتقاد برتری خود را بر غیر داشته باشد. و فرق این با عجب، آن است كه: انسان خود را شخصی بداند، و خود پسند باشد، اگر چه پای كسی دیگر در میان نباشد، ولی در كبر، باید پای غیر نیز در میان آید تا خود را از آن برتر داند و بالاتر بیند. و این كبر، صفتی است در نفس و باطن. و از برای این صفت، در ظاهر، آثار و ثمراتی است كه اظهار آن آثار را تكبّر گویند.و آن آثاری است كه باعث حقیر شمردن دیگری و برتری بر آن گردد، مانند:خود داری كردن از همنشینی با او، یا هم خوراكی با او، یا امتناع در پهلو نشستن با او، یا رفاقت او، و انتظار سلام كردن و توقّع ایستادن او، و پیش افتادن از او در راه رفتن، و تقدّم بر او در نشستن، و توجهی با او در سخن گفتن، و به حقارت با او سخن گفتن، و پند و موعظه او را ارزش دانستن، و امثال این ها.
و از جمله آثار كبر است با ناز و آهسته و دامن كشان راه رفتن. و بعضی از این افعال گاهی از حسد و كینه و ریا نیز نسبت به بعضی صادر می شود، اگر چه انسان خود را از او بالاتر هم نداند.
و بدان كه: كبر از بزرگترین صفات رذیله است، و آفت آن بسیار، و گزند آن بی شمار است. چه بسیاراند از خواص و عوام كه به واسطه این مرض به هلاكت رسیده اند. و چه بسا بزرگان دوران، كه به این سبب گرفتار دام شقاوت گشته اند. حجاب بزرگی است كه انسان را را از رسیدن به مرتبه فیوضات، و پرده ای است بزرگتر برای انسان كه مانع می شود مشاهده جمال سعادات، زیرا كه: این صفت، مانع می گردد از كسب اخلاق حسنه. چون به واسطه این صفت، انسان بر خود بزرگی می بیند، كه او را از تواضع و بردباری، و قبول نصیحت، و ترك حسد و غیبت و امثال این ها منع می كند. بلكه هیچ اخلاق بدی نیست مگر اینكه صاحب تكبّر محتاج به آن است به جهت محافظت عزّت و بزرگی خود. و هیچ صفت نیكی نیست مگر اینكه از آن عاجز است به سبب ترس از فوت برتری خود. و از این جهت آیات و اخبار در مذمت و انكار بر آن خارج از حد شمارش و یاد آوری است.خدای - تعالی - می فرماید: «یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی كُلِّ قَلْبٍ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ» 40: 35 خلاصه معنی آنكه: زنگ و چرك می فرستد خدا بر هر دل متكبری.و می فرماید: «انَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرینَ» 16: 23 یعنی: «به درستی كه خدا دوست ندارد تكبر كنندگان را».و دیگر می فرماید: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذینَ یَتَكَبَّروُنَ» 7: 146 یعنی: «بزودی بر می گردانم از آیات خود، روی كسانی را كه تكبر می ورزند».و باز می فرماید: «ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَبِئْسَ مَثْوی الْمُتَكَبِّرینَ» 40: 76 یعنی:
«داخل شوید در درهای جهنم، در حالتی كه مخلّد خواهید بود در آن، پس بد مقامی است مقام تكبر كنندگان».
متكبرین در روز قیامت
و حضرت پیغمبر - صلّی اللّه علیه و آله - فرمودند كه: «داخل بهشت نمی شود هر كه به قدر یك دانه خردل كبر در دل او باشد. و هر كه خود را بزرگ شمارد و تكبر كند در راه رفتن، ملاقات خواهد كرد پروردگار را در حالتی كه بر او غضبناك باشد». و فرمودند كه: «خداوند عالم فرموده: كبریا و بزرگی شایسته من است، و عظمت و برتری سزاوار من، هر كه خواهد در یكی از این ها با من برابری كند او را به جهنم خواهم افكند». و فرمودند كه: «در روز قیامت از آتش جهنم گردنی بیرون خواهد آمد كه دو گوش داشته باشد و دو چشم و یك زبان، و خواهد گفت كه: من موكل به سه طایفه هستم:
یكی: متكبرین. دیگری: كسانی كه با خدا، خدای دیگری را خوانده اند. و سوم:
كسانی كه صورت، نقش می كرده اند». و فرمودند كه: «سه نفرند كه خدای - تعالی - در روز قیامت با ایشان سخن نخواهد فرمود، و عمل ایشان را پاك نخواهد ساخت، و عذاب دردناك از برای ایشان خواهد بود: پیر زناكار، و پادشاه ستمگر، و متكبر بی خبر». و نیز از آن حضرت روایت شده است كه: «بد بنده ای است بنده ای كه تكبر كند و از حد خود تجاوز نماید، و پروردگار قاهر بلند مرتبه را فراموش كند. و خداوند كبیر متعال را فراموش نماید. و بد بنده ای است بنده ای كه به سهو و سرگرمی بیهوده بگذراند و گورستان و پوسیدن بدن ها را در آنجا فراموش كند». و نیز از آن جناب روایت شده است كه: «دشمن ترین شما به سوی ما، و دورترین شما از ما در روز آخرت، پرگویان، نازك گویان و متكبران اند». و فرمودند كه: «متكبرین را در روز قیامت محشور خواهند كرد به صورت مورچه های كوچك، كه به جهت بی قدری كه در نزد خدا دارند پایمال همه مردم خواهند شد». و فرمودند كه: «در جهنم وادی ای است كه او را هبهب گویند و بر خدا ثابت است كه هر جبار متكبری را در آن جای دهد». و از كلام عیسی بن مریم است كه: «همچنان كه گیاه در زمین نرم می روید و بر سنگ سخت نمی روید، همچنین دانائی و حكمت جای می گیرد در دل اهل تواضع و فروتنی و جای نمی گیرد در دل متكبر. نمی بینید كه هر كه سر می كشد و سر خود را بلند می كند كه به سقف رسد، سقف سر او را می شكند؟ و هر كه سر خود را به زیر افكند، سقف بر سر او سایه می افكند و او را می پوشاند؟». زمانی كه رحلت حضرت نوح - علیه السّلام - فرا رسید فرزندان خود را طلبید و گفت: شما را به دو چیز امر می كنم و از دو چیز منع می كنم: منع می كنم از شرك به خدا و كبر. و امر می كنم به گفتن «لا اله الا الله و سبحان الله و بحمده». و روزی كه حضرت سلیمان بن داود - علیهما السلام - امر كرد كه: مرغان و جن و انس بیرون آیند، پس بر بساط نشست و دویست هزار نفر از بنی آدم و دویست هزار نفر از جنّیان با او بودند و چه بسیارط او به قدری بلند شد كه صدای تسبیح ملائكه را در آسمان ها شنید سپس این قدر میل به پستی كرد كه كف پای او به دریا رسید پس صدائی بلند شد كه كسی می گوید: اگر در دل صاحب شما به قدر ذره ای كبر می بود او را به زمین فرو می بردند بیشتر از آنچه بلند كردند او را». و از حضرت امام محمد باقر - علیه السّلام - روایت شده است كه: «از برای متكبرین، در جهنم وادی ای است كه آن را «سقر» نامند و از شدت حرارت خود به خدا شكایت كرد و اجازه خواست كه یك نفس بكشد، وقتی نفس كشید، از نفس او جهنم سوخت». و فرمود كه: «متكبرین را در روز قیامت به صورت مورچگان محشور خواهند كرد و مردم ایشان را پایمال خواهند نمود تا خدا از حساب بندگان فارغ شود». و فرمود كه: «هیچ كس نیست كه تكبر كند مگر اینكه در خود پستی می بیند، - كه می خواهد تكبر آن را بپوشاند -». و فرمود كه: «دو ملك در آسمان هستند كه موكل بندگان اند كه هر كه تواضع كند او را بلند مرتبه كنند، و هر كه تكبر نماید او را پست مرتبه نمایند». و فرمود كه: «ستمگر ملعون، كسی است كه به حق جاهل باشد و مردم را حقیر شمارد». و فرمود كه: «هیچ بنده ای نیست مگر اینكه او را حكمت و دانائی است. و ملكی است كه نگاه می دارد آن حكمت را از برای او. پس اگر تكبر كرد می گوید: ذلیل شو، كه خدا تو را ذلیل گردانید، پس او در پیش خود از همه كس بزرگ تر، و در نظر مردم از همه كس كوچك تر می شود. و اگر تواضع و فروتنی نمود می گوید: بلند مرتبه شو كه خدا تو را بلند كرد، پس او در دل خود از همه كس كوچك تر می شود و در چشم مردم از همه كس بلندتر می گردد».
اقسام تكبر و درجات متكبرین
بدان كه تكبر به سه قسم است:
اول آنكه: تكبر بر خدا كند، همچنان كه نمرود و فرعون كردند. و این بدترین انواع تكبر، بلكه اعظم افراد كفر است. و سبب این، محض جهل و سركشی است. و به این قسم خدای - تعالی - اشاره فرموده كه: «إِنَّ الَّذینَ یَسْتَكْبِروُنَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ» 40: 60 یعنی: «به درستی كه: كسانی كه تكبر و گردن كشی از بندگی من می نمایند به زودی داخل جهنم می شوند، در حالتی كه ذلیل و خوار باشند».
دوم آنكه: بر پیغمبران خدا تكبر كند و خود را از آن بالاتر داند كه انقیاد و اطاعت ایشان را كند، مانند: ابو جهل و امثال این ها. و ایشان كسانی بودند كه می گفتند:
«أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا» 6: 53 یعنی: «آیا این ها را خدا منّت گذارد و پیغمبر كرد در میان ما؟».
و می گفتند: «أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا» 23: 47 یعنی: «آیا ما ایمان بیاوریم از برای دو انسان مانند ما؟».
و می گفتند: «إِنْ أَنْتُمْ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنا» 14: 10 یعنی: «نیستید شما مگر بشری مانند ما».
و این قسم نیز نزدیك تكبر به خدا است.
سوم آنكه: اینكه تكبر بر بندگان خدا نماید، كه خود را از ایشان برتر بیند و ایشان را در كنار خود پست و حقیر شمارد. و این قسم اگر چه در زشتی، از قسم اول كمتر باشد، اما این نیز از هلاك كننده های بزرگ است. بلكه چه بسیار باشد كه منجر به مخالفت خدا شود، زیرا كه صاحب آن، گاهی حق را از كسی می شنود و چون خود را از او بالاتر می داندخودداری از قبول و پیروی آن می كند. بلكه چون عظمت و تكبر و برتری و «نشان دادن قدرت» مختص ذات پاك خداوند - علی اعلی - است پس هر بنده ای كه تكبر نماید در صفتی از صفات خدا، با او منازعه نموده است.همچنان كه برای تكبر، سه قسم است، همچنین برای آن، سه درجه است.

منبع : پایگاه اندیشه قم